Podmiot

Książka "Figury na biegunach" omawia dwie przeciwstawne figury artysty. Pierwszy jest twórcą absolutnym – podporządkowuje sobie wszystko i wszystkich: materię, odbiorcę, kryteria poprawnej interpretacji dzieła, możliwość wyrażenia wszelkiego sensu i kreowania rzeczywistości. Ten drugi nie ma nic poza wieczną szamotaniną i, finalnie, kapitulacją. Te dwa modele zostały opracowane przez autora książki w oparciu o narracje snute przez estetyków i krytyków sztuki w okresie od pierwszego dziesięciolecia do końca lat 60. XX wieku. O objęciu badanej problematyki tym zakresem czasowym zadecydowało to, że ani wcześniej, ani później nie pojawiały się narracje, które tak radykalnie i tak biegunowo odmiennie charakteryzowałyby potencjał twórcy. Modelowe struktury, które powstały na podstawie tych narracji, są więc – w przekonaniu autora – ujęciami skrajnymi. Pod względem opisywanych cech obrazują ostateczne możliwości, które da się przypisać zarówno silnemu, jak też słabemu podmiotowi twórczemu. Między nimi ze słabnącym lub rosnącym natężeniem pojawiają się możliwości, które charakteryzować mogą dowolnego twórcę.

Głównym celem książki, składającej się z czterech rozdziałów, jest ukazanie różnego rodzaju interpretacji fenomenu nihilizmu i podkreślenie ich wpływu na rozstrzygnięcia o charakterze etycznym. U swych początków nihilizm oznaczał, opisany bardzo przekonująco w powieściach Iwana Turgieniewa i Fiodora Dostojewskiego, nurt myśli ateistycznej i rewolucyjnej oraz sam rdzeń myśli Fryderyka Nietzschego – zapowiedź nieuchronnego przewartościowania wartości i rozpadu fundamentu moralności i kultury. Oddziaływanie nihilizmu można porównać do konsekwencji rewolucji kopernikańskiej i heliocentrycznej wizji świata. Przewrót kopernikański i pojawienie się fenomenu nihilizmu są podobne pod tym względem, że negują centralną pozycję człowieka w świecie oraz podważają dotychczasowy, tradycyjny porządek istnienia. Największym prorokiem nihilizmu jest niewątpliwie Nietzsche – trafnie nazywający siebie „pierwszym doskonałym nihilistą Europy”. Według autora Tako rzecze Zaratustra, nihilizm oznacza taką sytuację, w której najwyższe wartości tracą swoje znaczenie, brakuje w niej celu oraz odpowiedzi na pytanie: dlaczego? Za sprawą Nietzschego pojęcie nihilizmu zyskuje bardziej złożoną charakterystykę historyczno-filozoficzną, gdyż nie oznacza już ono tylko postawy etyczno-politycznej czy religijnej – ujęcie typowe dla powieści Turgieniewa i Dostojewskiego – ale staje się kompleksową zasadą opisu i interpretacji naszej cywilizacji w sensie kulturowym i filozoficznym.