Tamlama

Orhun abideleri, Türk dili ve edebiyatının ilk yazılı kaynaklarıdır. Bu taşlar, hem maddi hem de manevi bakımdan Türk dili, kültürü ve tarihinin en değerli anıtlarıdır. Göktürkler döneminde ve Göktürkçe olarak yazılmış kitabelerde günümüze ışık tutan önemli mesajlar bulunmaktadır. Kitabelerde Türk dilini tüm özellikleriyle bulmak mümkündür. Şiir lezzetinde ve sağlam bir Türkçeyle Türklük şuuru gelecek kuşaklara aktarılmıştır. Ebedi taşlar denilen kitabeler üzerine kazınmış metinler, Türk dilinin geçirdiği evreleri ve değişimi takip etmek bakımından dikkate değerdir. Orhun Abideleri üzerinde yerli ve yabancı olmak üzere pek çok çalışma vardır. Bu çalışmada Orhun abidelerinin üç önemli yazıtı olan Kültigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtları tamlamalar bakımından incelenmiş olup yazıtlardaki tamlamalar teker teker tespit edilmiştir. Bu tamlamaların günümüz Türkiye Türkçesindeki kullanımları ele alınmıştır. Birkaç küçük ses ve ek değişimi dışında tamlamaların birçoğunun tarihi süreç içerisinde değişmeden günümüze kadar ulaştığı görülmüştür.

ÖZET Son dönemlerde çağdaş Türk dillerinin gramerlerinin karşılaştırmalı şekilde öğrenilmesi ve sözdizimsel unsurlar ile ilgili gereken tesbitlerin yapılması yaygınlaşmıştır. Azerbaycan dilbilgisi kitaplarında sözdizimine ilişkin belirli konularda dilbilimciler arasında birlik sağlandığı halde, Türkiye Türkçesi dilbilgisinde dilbilimcilerin belirli konularda ortak bir noktada buluşamamaları, kendi görüşlerini kabul ettirme istekleri, sınıflandırma ve anlatımlarda bireysel ve farklı yaklaşım şekilleri, sözdizimsel unsurların adlandırılması sırasında terim karmaşasına yol açmaları, aynı kavramların dilbilimciler tarafından farklı adlandırılması bazı sorunların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Şunlardan bazılarını aşağıdaki gibi özetleyebiliriz:-Azerbaycan Türkçesi dilbilgisine göre sözdizimi kelime grupları, cümle ve metinden bahsetmektedir, Türkiye Türkçesi dilbilgisine göre sadece ilk ikisinden bahseder;-Azerbaycan Türkçesi dilbilgisine göre, kelime öbekleri serbest ve sabit söz birleşmelerine ayrılır. Sentaksta ise sadece serbest söz birleşmeleri (ad tamlamaları, sıfat tamlamaları, fiilimsi öbekleri) ve onların tarafları arasındaki gramatik ilişkilerinden bahsedilir. Türkiye Türkçesi dil bilgisinde ise kelime öbekleri "kelime grupları" adı altında incelenmektedir. Ad tamlamaları ve fiilimsi öbekleri ile birlikte, morfolojide bahsedilmesi gereken konular: birleşik sözcükler, sayı grubu, edat grubu, unvan grubu, ünlem grubu, tekrar grubu, bağlama grubu da bu bahse dahil edilirken kelimeler arasındaki sözdizimsel ilişkilerden kesinlikle bahsedilmemektedir.-Azerbaycan Türkçesi dil bilgisine göre, cümle ögelerinin sayısı beş olup, söz dizimi kitaplarının basit cümle bölümünde incelenmekte, adları ve işlevleri genel kabul görmektedir. Türkiye Türkçesi dil bilgisinde ise cümle ögeleri ile ilgili fikir ayrılıklarının olduğu görülmektedir. Sorun sadece dilbilimcilerin cümle ögelerinin sayısının dört, beş veya altı olduğunu iddia etmeleri ile bitmemektedir. Bununla birlikte onların adlandırılmasında ve cümle içindeki görevlerinin belirlenmesinde karşılaşılan sorunların sayısı da oldukça fazladır. Azerbaycan Türkçesi dilbilgisine göre birleşik cümleler; bağımsız birleşik cümle ve bağımlı birleşik cümle olmak üzere ikiye ayrılır. Bağımsız birleşik cümleler onu oluşturan basit cümleler arasındaki anlam ilişkisine, bağımlı birleşik cümleler ise yan cümlenin türüne göre sınıflandırılırken beş farklı türü olduğu bilinir. Burada yan cümle ile ana cümlenin yeri ve yapı özellikleri de dikkate alınır. Türkiye Türkçesi dil bilgisine göre, birleşik cümlenin "şartlı birleşik cümle", "ki'li birleşik cümle" ve "iç içe birleşik cümle"den oluşan üç türü vardır. Ancak bu sınıflandırma Türkiye Türkçesi'ndeki tüm cümle türlerini kapsamamaktadır. Bu konuda da dilbilimciler arasında görüş ayrılıkları oluşmuş ve bu da birleşik cümle türlerinin belirlenmesi zamanı kavram karmaşasına yol açmaktadır.

Türk ve Azerbaycan dilbilgisinde ad tamlamalarından, onların dildeki işlevi ve kullanım şekillerinden bahs eden bir çok bilimsel makale ve kitap bulunmaktadır. İlk başta böyle düşünülmesi gerekir ki, her
iki dilde de ad tamlamalarına dair herşey söylenmiştir, fakat konu derinden incelendiğinde aslında böyle bir durumun olmadığı, hem Türk dilbilgisinde hem de Azerbaycan dilbilgisinde ad tamlamaları
ile ilgili çözümünü bekleyen bir çok sorunun olduğu görülmektedir.
Bu makalede Türk ve Azerbaycan dilbilgisinde gramer kitaplarının yazılmasında emeyi geçen bazı araştırmacıların ad tamlamaları ile ilgili görüşlerine yer verilecek, bilimsel kaynaklarda ad tamlamaları
ile ilgili ortak fikirlerden ve varolan sorunların çözüm yollarından bahs edilecektir. Her iki dilde de konu ile ilgili eserler tahlil edilecek, ad tamlamaları, ad tamlamalarının kelime grupları içindeki yeri ve
önemi, araştırma yöntemleri hakkında bilgi verilecek, ortak sorunların çözümü için bazı önerilerde bulunulacaktır.

Özet Bu çalışmada Klasik Türk şiirinde kullanılan šāķ-ı nisyān ifadesi üzerinde durulmuştur. 'Raf; duvarlarda eşya konulan göz' gibi anlamlara gelen šāķ kelimesi ile 'unutmak' anlamındaki nisyān kelimesinden oluşan bu terkip unutma kavramına anlam zenginliği katmaktadır. Bir köşede unutulmayı anlatan bu terkiple şairler rafa kaldırılan nesnelerin unutulmayı hak etmediklerini ve bir gün tekrar hatırlanma ihtimallerinin olduğunu ima etmektedirler. Abstract In this study, the phrase šāķ-ı nisyān used in classical poetry is examined. This expression, which is a combination of šāķ 'shelf, niche' and nisyān 'forgetting', adds to forget notion rich meanings. Poets refer that things on the shelf don't deserve to be forgotten and there was a possibility to be remembered by this expression, which refers to be thrown on the scrap heap.