Vehhabilik

Eyüp Sabri Paşa, Osmanlı Devleti’nin Tanzimat Döneminde yaşamış bir Osmanlı mütefekkiridir. Aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin Bahriye teşkilatında çeşitli devlet görevleri yapmış bir devlet adamıdır. Eyüp Sabri Paşa’yı devlet adamı kimliği yanında kaleme aldığı eserler ve hayatı açısından değerlendirdiğimiz zaman, karşımıza çok yönlü bir Osmanlı mütefekkiri çıkmaktadır. Tarih, siyaset, din, toplum gibi konuları ihtiva eden birçok eser kaleme almıştır. Eyüp Sabri Paşa’nın kaleme aldığı bu çalışmalar içerisinde dikkat çekici olan eserlerinden birisi Hicaz’da görev yaptığı günlerde, bölge halkından dinlediği meseleler üzerinden ve kendisinden önce yazılmış kaynaklardan yola çıkarak yazdığı Tarih-i Vehhabiyan isimli eseridir.
Tarih-i Vehhabiyan, Necd bölgesinde dini aslına döndürme, ihya etme ve dine sokulmuş olan bidatlerle mücadele söylemi ile yola çıkan Muhammed b. Abdülvehhab tarafından sistemleştirilen, daha sonrada kısa bir süre içinde siyasallaşan Vehhabilik hareketinin, ilk dönem Hicaz bölgesinde gerçekleştirdiği siyasal aksiyonları ele almaktadır.
Tarih-i Vehhabiyan eseri münferit olarak Vehhabilik konusunu ele almasından dolayı Osmanlı Devleti’nin ve mütefekkirlerinin Vehhabilik konusunda bakış açılarının anlaşılması adına önem arz etmektedir. Ayrıca Eyüp Sabri Paşa’nın Tarih-i Vehhabiyan’ı kaleme aldığı dönemin öncesinde ve sonrasında da dönemin bazı Osmanlı mütefekkirleri de Vehhabilik konusunu ele almışlardır. Bunlar arasında Ahmet Cevdet Paşa, Ömer Câbî Efendi, Haydarizâde İbrahim Efendi, Hüseyin Hüsni, Ömer Rıza gibi isimleri saymak mümkündür. Bunun yanı sıra Osmanlı Devleti’nin resmi bakış açısını da anlamamız için dönemin vak’a-nüvis’lerinin eserlerinde ve resmî yazışmalarda da Vehhabilik meselesine dair zengin bilgiler bulunmaktadır.
Bu çalışmada öncelikle Eyüp Sabri Paşa’nın hayatı ve kişiliği ele alınmış olup, Tarih-i Vehhabiyan eseri Eyüp Sabri Paşa’nın kişiliği üzerinden değerlendirilmiştir. Bunun yanı sıra hem güncel çalışmalardan yararlanılarak hem de dönemin Osmanlı mütefekkirlerinin kaleme aldığı çalışmalar ve Osmanlı Devleti’ne ait resmî yazışmalar üzerinden karşılaştırmalar yapılmak sureti ile Tarih-i Vehhabiyan eseri incelenmeye çalışılmıştır.

Selefism is known as living the words and actions of Prophet Mohammad’s and first three generations after him without making any changes. Today, Selefism has became a political ideology for Islamic thought. According to Selefi ideology, Islam has completed. So, there is no space for making argument and personal opinions through religion. Also for Selefist ideology, the whole area and whole moment of life should be suitable with Islamic understanding. These exact and excluded attitude of Selefism is making hate and violance. In Turkey, there are not any movement connected with Selefist ideology. Because the Turkish Islamic understanding and the Anatolian Sunnism would not allow it. But there are some foreign attempts to install Selefist ideology in Turkey. Even the movements like Raiders movement, The National Union of Turkish Students, National Vision are in Islamic line, they have not marginalized as much as Selefist ideology and they have not legalized the violence. But, depending on the different interpretation of religious texts, some radical movements found support from small groups especially at South Eastern Anatolia in Turkey. Organizations like Hezbollah, Hizbutt Tahrir, Al Qaeda, ISIS and GEIR aresome of these.

Dünyanın en kalabalık ikinci inanç kesimi olan Müslümanların arasına ihtilaf kıvılcımları İslam dininin Peygamberi Hz. Muhammed'in vefatından sonra atılmaya başlanmıştır. Asr-ı Saadet döneminden sonra İslam'ı yorumlamak için ortaya çıkan bazı düşünce sistemleri, siyasi çıkar sağlama ve iktidar olma arzusu ile birleşince, dinin barış üzerine kurulu yapısına tamamen zıt bir görünüm elde etmiştir. Selefilik ve Vahhabilik de bunların içinde yer almaktadır. Bu iki görüşü ve destekçilerini özellikle Soğuk Savaş sonrası büyük devletler kendi çıkarları için kullanmaya başlamışlardır. Üretim araçlarından yoksun bu örgütlerin arkasında devlet desteği olmadan güçlenip var olabilmesi şüphesiz mümkün değildir. Orta Doğu coğrafyasında DAEŞ, Afrika kıtasında ise Boko Haram bu doğrultular ekseninde, 11 Eylül saldırılarından sonra ABD'nin başlattığı kutuplaştırıcı dış politika anlayışında ortaya çıkmışlardır. Bu çalışma, aynı görüş yapısına sahip farklı kıtalardaki DAEŞ ve Boko Haram örgütlerinin aralarındaki benzerlikleri ve farklılıkları ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Her iki örgütün de temel düşünce yapısını oluşturan Selefilik ve Vahhabilik görüşleri yanında bu örgütlerin birçok benzer özellik ve farklılıklar taşıdığı tespit edilmiştir. Bu çalışmada, söz konusu örgütlerin eylemlerinde İslam dinini esas aldıklarını öne sürmelerine rağmen davranış biçimlerinin İslam hassasiyeti ile bağdaşmadığı, daha ziyade dini motifli politik hareketle çıkar amaçlı olduğu saptanmıştır.

Selefilik öze dönüşçü ve Arap öz kültürünü korumacı özelliğine sahip bir dini ideoloji olarak üstü kapalı bir Arap Milliyetçiliğini kendi iç disiplininde barındırmaktadır. Selefiliğin tarihteki önde gelen liderleri olan Ahmed ibn Hanbel, ibn Teymiyye ve Muhammed ibn Abdülvehhab'ın mücadelelerine ve öğretilerine dikkatlice baktığımızda Arap milliyetçiliğinin tonlarını görmekteyiz. Arap toplumu her kuşatıldığı anda, iç ve dış tehditlerle çevrelendiği dönemde Selefiliğe sarılmış, Selefiliğin getirdiği güçlü  tevhit anlayışı ile Arap toplumu birleşerek cihat yolu ile bahse konu tehditlere karşı harekete geçmiştir. Suud devletlerinin kuruluşunda Selefiliğin bu etkisini gözlemlemekteyiz. Selefilik hem ulus hem de devlet inşa eden bir ideoloji olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunların yanında Selefi ideolojiye sahip olan el Kaide'nin kurucusu Üsame bin Ladin ve DAEŞ'in ilk çekirdek yapısını kuran Ebu Musab el Zerkavi'nin de söylem analizleri incelendiğinde aslında ideolojilerinde Arap milliyetçiliğini barındırdıklarını görmekteyiz.

Vehhabiler, tevhidin şekline önem verdikleri halde, Mücessime ve Müşebbihe olduklarından dolayı, manevi gücü ve sonsuzluğu ve soyut değerleri bilmedikleri için, şirk ile itham ettikleri sofilerden bin kat daha fazla materyalizme ve şirke girmiş oluyorlar. Fakat bunun farkında değiller. Özellikle Arabistan dışında kalan bazı bilim adamları, din olarak Vehhabilik literatürünü esas aldıkları halde, bilim ve felsefede Avrupa’yı esas aldıklarından ve enaniyetlerini karizmalarla şişirdiklerinden öyle müşrik bir tip olarak ortaya çıkıyorlar ki, buna ben ad bile bulamadım. Deist desem yine kelime yetmeyebilir. İşin ilginç yanı: Bu gibi zatların, Bediüzzaman gibi altı bin tevhid delilini yazan; ve mezarının şirke sebep olmasını istemediğinden kabrinin bilinmemesini tavsiye eden bir zatı şirk ile itham etmeleridir.

XVIII. yüzyılda ortaya çıkan Vahhâbîliğe esin kaynağı olan İbn Teymiyye, İslâm'ı kaynağından
uzaklaştırdığını düşündüğü Tasavvûf, panteizm, Kelâm ve Felsefeye karşı mücadele vermiş, köklü ilmî
birikime sahip bir karakterdir. Onun fikirlerinden etkilenen Muhammed b. Abulvahhâb, İslâm’ı doğru
anlama ve yaşamayı Selefî bakış açısında görerek, yorumsuz bir İslâm anlayışını hayata geçirmeyi
amaçlamıştır. Tevhîd için zihinsel planda Allah’ı (c) birlemenin yanında, kişinin eylemleriyle de Allah’ı
birlemesini gerekli gören İbn Abulvahhâb, Müslümân toplumlarda yaygın haldeki birçok pratiğin şirkle
karıştığına inanmıştır. Yaptığı yeni imân tanımıyla ameli de imândan bir cüz sayan İbn Abulvahhâb,
tapınma kategorisine dâhil ettiği geniş bir yelpazedeki insan eylemlerini imân karşıtı küfür, şirk ve bid‘at
kavramlarıyla nitelemiştir. Bunun neticesinde, çağdaş İslâm dünyasının vebâsı olan “tekfîr” ve
“ötekileştirme” bu anlayışın temel kodları arasına girmiştir. Makalemizde, Suudi Arabistan’da ilk ve
ortaöğretim düzeylerinde okutulan “et-Tevhîd” adlı ders kitapları tetkik edilerek, çağdaş Vahhâbîliğin
imân esaslarına bakışı ve yorumsuz İslâm anlayışını nasıl ve ne derecede sürdürdüğü tespit edilmeye
çalışılmıştır.

Varlığın en zirve boyutu olan insanlık, on iki bin yıllık medeniyet tarihinde, varlığın iki direği olan madde ve mana arasında sarkaç gibi gidip gelmiştir. Bazen materyalizmin hummasını çekmiş, bazen maneviyatın ılık esintilerini çokça teneffüs etmiştir. Bazen de baharın dengeli ve çok yönlü hayatını yaşamıştır. Bu uzun serüvende insanlığın gerilememesi için, din ve vahiy dediğimiz yağmurlar, her dönemde, her yerde, bol bereketlerle insanlık atmosferine nefes aldırmıştır.

Fakat her şeyin, zıddına meyletmesi denilen kevn u fesad kanunu icabı, bildiğimiz ilk genel din olan Yahudilik, şekillerde, şeriatın zâhirinde (Ferisilikte) ve materyalizmde (Sadûkilikte) gemiyi karaya vurunca; Allah, saf şefkat, sevgi, maneviyat (mucizelikler) ve fedakârlık demek olan İseviliği gönderdi. Lakin yine o evrensel kanun gereği, Hıristiyanlık, Roma’nın ve Yunan’ın materyalizmine karşı bir derece maneviyatını kaybetti. Din, kiliselerin duvarlarından ve maddî, şeklî seremonilerden ibaret sanıldı.

Bu sefer, madde ile mananın barıştırılması demek olan İslam geldi. İnsanlığın, bilimin, maneviyatın ömrünü 1300 sene uzatmış oldu. Yani dinler, biri diğerini iptal ve imha etmek için gelmemişlerdir. Tam aksine biri diğerini tasdik ve korumak için gelmişlerdir. Kur’an’ın tabiri ile musaddık ve müheymindirler. Evet, İsa olmasaydı, Yahudilik tamamıyla Roma’ya yenilecekti. Ve İslam olmasaydı, Hıristiyanlık materyalizm akımlarına, özellikle son iki yüz yılın materyalizmine yenilecekti. Demek Yahudiler, Hıristiyanlara; Hıristiyanlar, Müslümanlara kızmak değil, bilakis teşekkür etmeleri gerekir.

Vehhâbîlik on sekizinci yüzyılın ortalarında ortaya çıkmış dinî ve siyâsî bir harekettir. Din ve otorite temelinde ortaya çıkan bu hareketin tüm faaliyetleri Osmanlı sınırları içerisinde gerçekleşmiştir. Bu süreç içerisinde Vehhâbîliği konu edinen literatür ortaya çıkmaya başlamıştır. On dokuzuncu yüzyılın başlarından itibaren resmî tarih metinleriyle oluşmaya başlayan bu literatürün hacmi giderek artmış ve Osmanlı’nın son döneminde süreli yayınlarda müstakil makalelerin kaleme alındığı bir döneme evrilmiştir. Bu bağlamda dönemin önemli yayın organları arasında yer alan Sebilürreşâd dergisinde yazarı belli olan makaleler yanında yazarı belirtilmemiş yazılar da neşredilmiştir. Haydarîzâde İbrahim Efendi ve Ömer Rızâ tarafından kaleme alınan yazılarda hareketin ortaya çıkışı, İbn Abdülvehhâb’ın hayatı, bölgedeki siyasî faaliyetleri ve görüşleri belirli bir bütünlük halinde ele alınmıştır. Diğer yazılarda ise Vehhâbîlik, daha ziyâde Hicaz bölgesinde yaşanan olaylar bağlamında değerlendirilmiştir. Osmanlı ulemâsı tarafından telif edilen birçok çalışmada olduğu gibi bu makalelerde de hareketin siyasî yönü ön plana çıkarılmış, dinî yönü çok fazla dikkate alınmamıştır. Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nde Vehhâbîlik literatürü hakkında kısaca bahsettikten sonra Sebîlürreşâd dergisinde yer alan Vehhâbîlikle ilgili makalelerin içeriği analiz edilmeye çalışılacaktır.
Wahhābism is a religious and political movement that emerged in the middle of the eighteenth century. All the activities of this movement, which arose on the basis of religion and authority, took place within the borders of the Ottoman State. During this process, the literature that acquires the subject of Wahhābī has started to emerge. The volume of this literature, which started to form with official history texts from the beginning of the nineteenth century, has gradually increased and evolved into a period in which separate articles were written in periodicals during the last period of the Ottoman State. In this context, the Journal Sabīl al-Rashād, which is one of the important publications of the period, published articles whose author was obvious, as well as articles whose author was not mentioned. In the articles written by Haydarīzāde Ibrāhim and Omar Rızā, the emergence of the movement, the life of Ibn ʿAbd al-Wahhāb, his political activities and opinions in the region were discussed in a certain form. In other articles, Wahhābism is discussed in the context of the events in the al-Ḥij̲āz region. As in many works authored by the Ottoman Ulama, the political aspect of the movement was highlighted in these articles and the religious aspect was not taken into account much. In this study, after briefly mentioning the literature of Wahhābism in the Ottoman State, the content of the articles related to Wahhābism in the Journal Sabīl al-Rashād will be tried to be analyzed.