Verkiezingen

Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober 1918 verraste de monsterscore van de stadslijst. Bart Somers en zijn stadslijst aten iedereen op. De formule van de kartellijst bleek een nog groter succes dan iedereen verwacht had. Nochtans is zulke formule van een stadslijst niet nieuw en niet uniek. Het presenteren van kandidaten van uiteenlopende opinies aan de kiezer op één lijst gebeurde al zeer frequent van in de negentiende eeuw, in heel het land en op alle bestuursniveaus. De strategie achter een kartellijst gaat ervan uit dat de kiezer op de persoon gaat stemmen, niet op de partij. Specifiek aan de stadslijst in 2018 was ook de focus op de lokale kwesties. De verwijzing naar de nationale partij en politiek werd bewust geminimaliseerd. De kartellijsten zijn ook een poging om de versnippering van het politieke landschap tegen te gaan, die zich door de ontzuiling vooral sinds de jaren 1980 doorgezet heeft.

De ideologisch overeenkomsten tussen het links-liberalisme en het politiek ecologisme blijken sterker dan op het eerste gezicht zou vermoed worden. In Mechelen stond het progressief of links-liberalisme al sinds het einde van de negentiende eeuw veel sterker dan in vergelijkbare steden. Het heeft zich tegen het einde van de twintigste eeuw opnieuw sterk ontwikkeld. Bart Somers, de liberale burgemeester van Mechelen sinds 2001, is er de verpersoonlijking van, zeker met zijn rolmodel van integratie. Daarmee tracht hij in een stad met 138 nationaliteiten een stedelijke gemeenschap te vormen. Tegelijk belijden meerdere leiders van Groen! zich bewust en openlijk het links-liberalisme, de Mechelaar Kristof Calvo voorop.

Vanaf 1994 leek de periode voorgoed voorbij dat de twee grootste partijen – van sociaaldemocraten en christendemocraten – elk een score van 40% en méér haalden en met elkaar comfortabele monstercoalities aangingen, met slechts een onbeduidende oppositie. Veelkleurige coalities waren er het onmiddellijke gevolg van. De nood aan kartelvorming van partijen na toe. De volgende verkiezingen probeerden de politieke leiders diverse formules uit.

Telkens bleek het presenteren van enkele sterke figuren de kracht van de formule. Ook de symbiose van het liberalisme, met een originele aanpak van de diversiteit van de stad, en het groene gedachtengoed, geassocieerd met een links-liberale insteek, was een sterke troef. De twee politieke ideologieën bleken complementair en vulden elkaar aan. Dat was goed te merken tijdens de campagne en in het gevoerde en het geplande beleid. Het palmares van het beleid van de voorbije achttien jaar onder burgemeester Bart Somers werd algemeen gewaardeerd en straalde vooral af op de Open VLD en op de stadslijst die Somers aanvoerde. Dat Bart Smers bovendien in 2017 de World Mayor Prize won en de titel van "de beste burgemeester ter wereld" handig uitspeelde als de verdienste van alle Mechelaars, streelde het imago van menig kiezer.

Kartellijsten hielden in het verleden stand zolang die een meerwaarde leverde voor elk van de partners: bestuursdeelname en veel mandaten. Groen! scoorde erg goed en het is de vraag of de basismilitanten akkoord blijven gaan om het wagentje te koppelen aan dat van de liberalen. De partij had in de rest van het land bewezen dat het op eigen benen ook mooie resultaten kon halen. Omgekeerd moesten de meer conservatieve liberalen zich kunnen blijven verzoenen met de linkse koers van de groenen. Na de verkiezingen filosofeerde de Vlaamse pers over "de blauw-groene motor" in Mechelen. Was dat de voorbode van een ruime beweging in heel Vlaanderen of België, die ook de federale regeringsvorming zou sturen? Want zeven maanden later, op 26 mei 1919, zijn er de verkiezingen voor het Europees, federaal en Vlaams parlement. Bart Somers hield de boot beleefd en voorzichtig af. Mechelen is geen eiland en "de gemeenteraad is het parlement niet". Tenslotte moeten, ondanks de ideologische overeenkomsten, ook heel wat verschillen overbrugd worden.

Het unionisme – de tactische alliantie tussen katholieken en liberalen die de revolutie van 1830 mogelijk had gemaakt – kwam tegen het midden van de jaren 1850 zwaar onder druk in heel het land. Radicale liberale politici verwierpen de volgens hen eerloze compromissen met de katholieken. Ze wilden hun programma van secularisering en scheiding van Kerk en staat realiseren.
In Mechelen kregen de radicale liberalen de bovenhand, zoals in veel andere steden en gemeenten. Hun plaatselijke leiders onderschreven het programma van het Belgisch liberalisme uit 1846 en stichtten een liberale associatie in 1858. Als verweer gingen lokale katholieke politici kort daarna over tot de vorming van een katholieke associatie, nog voordat het unionistische gedachtengoed volledig uit hun rangen verdwenen was. De radicale liberalen kregen de volgende jaren de bestuursmeerderheid in het stadsbestuur in handen en brachten de scholen onder controle van het stadsbestuur. Ook de openbare begraafplaats werd geseculariseerd. Succesvolle industriëlen van liberale strekking schonken bij hun dood een deel van hun fortuin aan de openbare liefdadigheidsinstelling, niet (meer) aan de Kerk. De overheid stelde ook controles in op de particuliere, meestal katholieke liefdadigheidswerken.
Al die kwesties domineerden de nationale en plaatselijke politiek. In Mechelen kwamen ze meermaals vele jaren vroeger naar boven dan elders in het land of in de regering en ze hebben er tot een heftige politieke strijd geleid. De clerus en geëngageerde leken maakten de gelovigen op de Katholieke Congressen in Mechelen van 1863, 1864 en 1867 en andere massamanifestaties enthousiast voor de 'kruistocht tegen het liberalisme', al waren die congressen geen politieke meetings. Van hun kant trachtten de liberale politici met de wisselende steun van de georganiseerde vrijmetselarij hun politieke organisatie te verbeteren. Ze baseerden zich ideologisch op het programma van het Belgisch liberalisme, dat al in 1846 beklonken en veertig jaar later nog steeds actueel en begeesterend bleek.
Naast de polarisatie rond de confessionele breuklijn was er nog een ander verklaring voor de partijvorming. Politici gingen steeds meer op hun zelfstandigheid staan tegenover gezaghebbende instituten als de Kerk. Een gevolg van de ideologische breuklijn en de politieke en maatschappelijke organisatie van de opiniegroepen was dat katholieken en liberalen zich elk nestelden in eigen, min of meer besloten werelden. Zo ontstonden de zuilen, waarvan de partijen de politieke pijler vormden.
Tot 1884 voelden de gevestigde katholieke en liberale kaderpartijen zich niet bedreigd door de socialistische pioniers. Dat veranderde door de gevoelige uitbreiding van het kiezerskorps door het bekwaamheidskiesrecht. Vanaf dan werd de mobilisatie van de massa belangrijk en de partijen werden gedwongen zich tot de massa te richten. De structuur van een kader- of elitepartij voldeed niet meer. Met de omvorming tot een partij die de talrijke nieuwe kiezers kon benaderen en overtuigen, werd een nieuw hoofdstuk aangevat voor de nog jonge partijen en de participatie van de burgers in de politiek.

Ondanks de invoering van het algemeen meervoudig stemrecht voor mannen in 1894 behield de katholieke partij in het arrondissement Mechelen tot aan de Eerste Wereldoorlog een stevige machtsbasis, met méér dan 60% van de stemmen. De liberale partij haalde in 1894 nog wel 30% van de stemmen, maar zij verloor alle kansen op een zetel gezien het meerderheidssysteem. De socialisten behaalden in 1894 nog geen 4%, wat anderhalve procent minder was dan elders in Vlaanderen en slechts een vierde van de Belgische score. Hoopvol voor de socialisten was dat in 1896 bij gebrek aan kandidaten van de ‘officiële’ liberale partij bijna 60% van het liberale kiezerskorps in Mechelen voor de BWP stemde , en een 40% voor een onbeduidende ‘eenmanspartij’ van liberale strekking, maar helemaal niet voor de katholieken. In 1902 haalden de socialisten 8,4%, maar veel te weinig voor een zetel. De liberalen behaalden te Mechelen in 1900 met bijna 30% één van de vier Kamerzetels. Zoals in veel andere arrondissementen kwam er vanaf 1906 een kartel tussen liberalen en socialisten. In Mechelen namen de socialisten hiertoe het initiatief, alhoewel zij zich op de kandidatenlijsten tevreden moesten stellen met plaatsen onderaan de lijst. Want de Mechelse liberalen gingen op het socialistische voorstel voor een kartel in en slaagden er steeds in hun liberale voormannen op de verkiesbare én de strijdplaatsen op de kandidatenlijst te zetten. Met iets meer dan 35% voor het kartel haalden zij in 1912 twee van de vijf zetels.
De invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen vlak na de Eerste Wereldoorlog schudde de politieke kaarten in het kanton en arrondissement Mechelen nog grondiger doorheen dan elders in Vlaanderen. In het kanton was de dominante positie van de BWP opvallend en met uitzondering van 1949 kon zij tot in 1961 ruim 2 op 5 kiezers bekoren. Deze scores lagen vrijwel steeds ruim 10% hoger dan in de rest van het arrondissement en 15 tot 18% beter dan het Vlaams gemiddelde. De liberalen vielen tot in 1961 terug tot 1 op 6 kiezers, met een dieptepunt in 1946 van 1 op 13 kiezers, wat toch nog 3% beter was dan in het arrondissement en 2% beter dan het Vlaamse gemiddelde. Het ‘antiklerikale’ of ‘links’ politieke spectrum haalde in het kanton 3 op 5 kiezers tot aan de Tweede Wereldoorlog, of meestal ruim 15% meer dan het gemiddelde in het arrondissement en 20% meer dan het gemiddelde in Vlaanderen. De katholieken bekoorden in het kanton tot de Tweede Wereldoorlog ongeveer een derde van de kiezers. Nadien was het een strijd om de sterkste tussen socialisten en christendemocraten; tot in 2003 waren de socialisten de grootste behalve in 1949, 1950, 1958, 1977, 1978. De Vlaams-nationalisten haalden in het kanton pas in 1925 nipt 5%, een peil dat zij elders reeds in 1919 gehaald hadden, en zonder uitzondering scoorden zij er steeds zwakker dan het arrondissementeel of Vlaams gemiddelde; in 1939 zelfs minder dan de helft. Opmerkelijk is het fenomeen van het Vlaams Blok, dat in het kanton reeds vanaf 1985 erg hoog scoorde, zoals in 1991 met 21% ruim 6% hoger dan het arrondissementeel gemiddelde en meer dan het dubbele van Vlaanderen. Ongetwijfeld lag de samenlevingsproblematiek ten gevolge van de aanzienlijke immigratie van vooral Marokkanen en Turken naar de centrumstad Mechelen op de as Antwerpen-Brussel aan de basis van het electorale succes van het Vlaams Blok. Maar ook hier vlakten de electorale verschillen vanaf 1999 af. Terwijl socialisten en liberalen samen tot in 1968 meer dan 50% haalden, was dit in de jaren 1990 minder dan 40%, vooral door de voortdurende achteruitgang van de socialisten, met in 1999 nog slechts 1 op 5 kiezers.
Aan het begin van de eenentwintigste eeuw waren er vrijwel geen significante verschillen meer tussen de gemiddelden van het kanton, het arrondissement, de provincie en Vlaanderen. Ondanks een groepering van politieke formaties vormt electoraal radicaal-rechts de grootste politieke partij, op de hielen gezeten door het kartel van christendemocraten en Vlaams-nationalisten, met socialisten en liberalen als andere belangrijke formaties, en ecologisten die vechten voor hun politiek parlementaire vertegenwoordiging.

De MBO-raad, VGN, NVVB en BZK hebben afgesproken om mbo studenten in te zetten als vrijwilligers om de Tweede Kamer verkiezingen soepel te laten verlopen: stemmen tellen, beveiligen, gastheer en gastvrouw zijn. Een "WIN-WIN" staat in het nieuwsbericht van de mbo raad: burgerschap en beroep gecombineerd. Mbo-studenten worden ingezet als vrijwilligers en kunnen daardoor "praktijkervaring opdoen voor hun kwalificatie burgerschap". Daardoor dragen ze bij aan de democratie: mbo-studenten in "dienst van de democratie", aldus Adnan Tekin, voorzitter van de MBO-raad, en bovendien is het "een investering in de toekomst". We willen graag reageren op de berichtgeving, de studenten aan het woord laten en we doen een paar suggesties. Op vrijwillige basis meedoen aan de organisatie van verkiezingen, in een stemlokaal werken is belangrijk in een democratie, zeker in tijden waarin de democratie onder druk staat. Zoals nu. We zijn er niet op tegen dat burgers als vrijwilligers het verkiezingsproces ondersteunen en het is prima dat studenten worden opgeroepen om te helpen, maar hier klopt iets niet. In dit voorstel wordt politieke participatie van de mbo-studenten gelijkgesteld met bestuurlijke dienstbaarheid. Mbo-studenten als klussers van de democratie. Tegelijk klinkt het betuttelend, want in de uitleg wordt verondersteld dat mbo-studenten zo van dichtbij kunnen zien hoe democratie werkt: alsof ze niet zelf dagelijks ervaren hoe deze democratie werkt. Bovendien is democratie veel meer dan stemmen en verkiezingen. Het voorstel om mbo-ers in te zetten bevestigt wat in het mbo burgerschapsbeleid gebeurt: de brave burger stimuleren...

Het verklaren van enerzijds de opmerkelijk sterke positie van de socialisten in het kanton tegenover het arrondissement en de rest van Vlaanderen en anderzijds de daling van de afwijking t.o.v. het Vlaams gemiddelde voor alle politieke partijen, is geen eenvoudige zaak. Ik onderscheid zes belangrijke oorzaken voor de daling van de afwijking van de stembusresultaten in het kanton t.o.v. het arrondissement Mechelen en Vlaanderen in de periode 1919-2010. Vier daarvan zijn algemeen maatschappelijk, i.c. de kieshervormingen, de demografische en sociaal-politieke revolutie in de 19de en 20ste eeuw, de impact van de media en de gedaantewisseling van de politieke boegbeelden; twee hebben specifiek te maken met de situatie in het kanton Mechelen, i.c. het plaatselijke kiespubliek, met de ideologische polarisering, en de rol van de sociale bewegingen. Al deze oorzaken hebben met elkaar te maken; zij beïnvloeden elkaar en meestal versterken zij elkaar nog aanzienlijk. Het fenomeen van de afvlakking van de kiesresultaten, waarbij het lokale effect quasi onbetekenend wordt, lijkt tenslotte een illustratie op microniveau van de globalisering van onze maatschappij.
Bibliografische notitie van het artikel: Herwig DE LANNOY, ‘De parlementsverkiezingen van 13 juni 2010 in het kanton en arrondissement Mechelen in historisch perspectief’, in Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen, dl. 114, 2010, p. 205-240.