Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                

Israel

Download as docx, pdf, or txt
Download as docx, pdf, or txt
You are on page 1of 10

1

Chyum Laika Hta Mu Lu Ai Israela Ni A Labau


Karai Kasang gaw Abraham hpe amyu kaba shatai na ngu nna, Hkanan
mung hpe madu la lu na, Abraham hku nna amyu baw ni yawng gunring gumrat ai
chyeju hkam la lu na ngu nna ga sadi jaw ai re ( N.N 12:1-3; 13:14-17; 15:18-21;
22:17-18). Abraham a kashu Yaku a aten kawn Israela (Israel) ngu ai mying
shaingteng Karai Kasang jaw nna, Yaku a kasha nig aw Israela amyu lakung 12 a
kawa ni tai wa ma ai (N.N 32:28; 35:22-26; 49:1,28; Hkawhkam labau 1:34; 2:1-
2).
I. Israela amyu/mungdan hpang wa ai lam (Beginning of Israels national life)

Hku wa wa ai majaw lu sha taw wa ai shaloi Yaku the dinghku nnta masha ni gaw,
kasha Josep a marang e Egutu mung de n-gaw htawt nna sa nga ra mat ma ai ( N.N
46:26-27; 18th century BC). Egutu e nga ai shaning 400 na ai shaloi, Israela amyu ni grai
mayat maya law htam ai amyu tai sai re. Rai tim Israela amyu ni mungdan langai hku rai
n lu nga ai sha n-ga, Yosep a lam hpe atsawm n chye ai Egutu hkawhkam ni a zingri
zingrat ai hkrum sha ra ma ai. Yehowa Karai Kasang gaw Mawshe hpe lata la nna Israela
amyu ni hpe Egutu kawn Hkanan de woi pru wa shangun wu ai (Pru 12:40-41; about
1280 B.C.). Egutu kawn pru wa ai shata 3 na ai hpang Sina nam mali de du nna dai kaw
Mawshe gaw Israela ni hpe amyu kaba langai tai wa hkra zinglum ninghtan shinggyin ai
hte, Yehowa Karai Kasang a ga hte hkang da ai tara ni hpe sharin ya nna, Yehowa Karai
Kasang hte ga shaka da ai Karai Kasang a amyu hku ga sadi woi la let shakawn
kungdawn poi woi galaw wu ai (Pru 19:1-6; 24:3-8).
Sina bum mali kawn, ni ning shaning, shata lahkawng a nhtoi hkun ya du ai shani
hta sumwi gaw sakes sumpan sum a ntsa na dawm mat wa ai rai nna, Israela kashu kasha
nig aw Sina bum kaw nna htawt hkawm saw a ma ai (Bu Hkawm 10:11-12). Karai
Kasang a ga the tara hpe madat na ngu nna ga sadi jaw da ma timung, ga sadi n dung, ga
n madat ai majaw, hkrun lam hta asak kaba sai ni yawng ngu na wa si mat ma nna, nam
mali hkrun lam e shangai ai ni sha, shaning 40 ning na ai shaloi, Yawshu woi awn ai hte
Hkanan mung de lu shang ma ai (Bu Hkawm 14:32-34; Yawshu 1:1-5; Hebre 3:16-17;
about 1240 B.C.).

II. Hkanan hta mungdan daw de ai lam (Establishing the nation in Canaan)
Israela ni Yawshu woi awn ai the Hkanan mung (Yawdan hka the Maditaterranean
sea lapran) sha n rai,Yawdan hka a sinpraw hkran du hkra madu la lu ma ai. Dai yawng
hpe gumhpawn nna Israela amyu lakung 12 garan nna nga pra ma ai. Amyu laking jahku
e chyen gaw Hkanan e nga nna, kaga lahkawng e chyen gaw Yawdan hka a sinpraw hkran
de shanu nga ma ai ( Yawshu 13:7-8).
Ngai nanhte hpe Egutu mung na woi shapraw wa ai the, nanhte a nji nwa ni hpe
dagam shaka da ai mung hta shawn tawn ma sade ai; nanhte the tawn da ai ga shaka dai
hpe ngai galoi mung n hpya na nngai; nanhte mung ndai mung na masha ni the ga shaka
tawn da lu na n rai; shanhte a tawn hkungri ni hpe nanhte hpya kadawng kau ya na rai
myit dai (Tara Agyi 2:1-2) ngu nna hkang da tim, Israela ni n hkan nang ma ai. Dai
2

majaw Yehowa gaw ndai mung na masha ni hpe, Ngai nanhte kaw na shachyut kau y
asana n rai; shanhte gaw nanhte a garep hta aju, shanhte a Hpara ni mung (Bala) nanhte a
mahkam tai na mara ai ngu tsun wu ai re (Tara Agyi 2:3). Israela ni Yehowa hpe kau da
nna grup yin masha ni a hpara ni a hpang hkan jang Yehowa kashun kasha re ai masha
amyu ni a lata de Israela hpe ap kau nna, nachying matsan mayan hkrum sha ra ma ai.
Yehowa gaw tara agyi ni san ya nna shadum u ai. Shanhte myit malai ai hte Yehowa hpe
jahtau jang bai Yehowa chyeju bai jaw wu ai. Rai tim Israela ni myit ja ai the shanhte a
kaji kawa ni zawn Yehowa a lam n hkan shatup hkraw ma ai (Tara agyi 2:11-23).
Dai apart e Israela amyu hta hkawhkam n nga ai. Langai hte langai myit n hkrum
ai sha, tinang ra ai hku galaw ma ai ( Tara Agyi 21:25). Rai8 tim dai aten hta shnahte
hkungga ai asak kaba sai Karai Kasang a masha Samuela nga malu ai. Shanhte gaw
Samuela hpe masha amyu dinghta a htung the maren hkawm hkam lagnai mi lata sharawt
ya myit nga hpyi ma ai. Samuela n ra tim, shanhte ating anang hpyi ai majaw, Yehowa
hpe san yu nna hkraw ya wu ai (I Samuela 8: 4-9; about 1050 B.C.).

III. Shawng daw na Israela mungdan ( The early Israelite Kingdom)


Shawng na Israela hkawhkam Shawlu gaw, hpyen jaubu kaja gaw rai tim,
mungdan a ningbaw ningla, wenyi lam a ningbaw ningla n tai lu wu ai. Dai hpang Dawi
bai hkawhkam tai wa ai the Israela labau hta hkik hkam dik ai hkaw hkam tai wa ai re.
Dawi gaw Yerusalem (Hkanan masha ni jum tek da ai kaw na) dang la lu ai hte mungdan
a matu mung masa hte makam masha lam the seng ai mare daju shatai wu ai (II Samuela
5:1-10; 1003 B.C.). Dawi gaw Euphrates hka dingdung, Ammonite the Moabite ga jarit
sinpraw maga du hkra, Philisti lamu ga jatit sinna maga du hkra, Red sea hte Egutu a
dingda maga du hkra mungdan maden lu wu ai (II Samuela 8:1-4,11-14).
Dawi a hpang Dawi a kasha Shawlumon bai hkaw dung wu ai. Yerusalem mare the
htingnu hpe hkik hkam hkra gaw gap lu tim, mung masha ni hpe bungle lit, hkanse lit
shali ai majaw mung masha ni nau n ra ma ai. Dai majaw shi si ai the mung masha
malawng maga rawt malan ma ai. Dai majaw hkawhkam wa lakung rai nga ai YUda
lakung, the htingbu lakung Benjamin lakung sha Dawi a aru arat hkaw dung na hpe madi
shadaw nna, ngam ai kaga lakung ni yawng ninghkap ma ai. Ninghkam ai ni gaw
Ephraim lakung a ningbaw Jeroboam hpe ningbaw shatai let hkaw dung shangun ma ai
( I Hkawhkam laika 11:11-13, 29-32; 12:20; 930 B.C.). Dai aten kawn Israela gaw
lahkawng brang rai dingdung the dingda ngu nna mungdan lahkawng garan mat sai re.
Dingdung daw hpe Israel ngu nna dingda, Yuda hte Bejamin lakung yan sha lawm ai
mungdan hpe gaw Yuda ngu shaming ma ai.

IV. Dingdung Israela Mungdan (Northen part of a divided kingdom)


Dawi gaw gap da ai Israel mungdan gaw Shawlamon hkawhkam a lak htak hpang e
lahkawng brang garan mat sai. Ndai mungdan lahkawng hta na Yeroboam I, gaw gap sa wa ai
dingdung mungdan gaw grau n-gun ja nna Omri wa hkaw dung ai aten hta n-gun ja dik tai wa
sai. Yeroboam gaw Shechem hpe mare daju shatai ai re (I Hkawhkam 12:25). Dai hpang Tirzah
de bai htawt ai. Hkawhkam Omiri gaw Samari mare hpe BC 879 hta de tawn nna mare daju
shatai da sai. Omri gaw Hpiliki (Phoenicia) mung ni hte mung jinghku hku nna, shi a kasha Ahab
3

a matu hkaw hkam a shayi sha Yezebela hpe la ya wu ai. Hkaw hkam jan Yezebela gaw Karai
Kasang hpe n chye ai jan re ai hte maran, shi a Bala nawku htung hpe Israela mungdan hta woi
sharawt, nawku woi sai. Dai hpe Yehu ngu ai wa woi awn nna, rawt malan ai hte Ahab aru arat
ma hkra hte, Bala hpara nawku ai ni hpe atsai awai shamyit kau nu ai ( II Hkaw HKam 9, 10). N
dai lam a majaw, shawng de jinghku hku da ai, Yuda hte Hpiniki (Phoenicia) ni a madi shadaw ai
lam n nga mat sai. Bai htingbu mungdan rai nga ai, Suri ni mung shang dingsa bang wa sai. Suri
hkaw hkam Hazaela gaw shi a mare daju Damasku kaw nna Israel masha ni hpe adip arip galaw
ai hte, lamu ga nkau myi hpe kashun daw la ya ma ai. Rai tim, BC 805 hta Asuri hkaw hkam
Adadnirari III Suri hte Israela mung ni hpe gasat dang la kau sai. Rai tim, Asuri ni mung BC 802
hta tinang mungdan kata yak hkak lam ni nga wa ai majaw shi a hpyen dap ni hpe Israela
mungdan kaw na bai dawm la kau sai. Dai majaw, Israela mungdan gaw hkaw hkam Yosha hte
Yeroboam II ni a lak htak hta mungdan shanglawt bai lu sai. BC 787 hta Yeroboam II gaw Arabia
panglai du hkra mungdan hpe maden jat let Samari mare gaw, sut su nga mai ai mare tai wa sai.
Dingdung Israela mung gaw, hkawhkam Yeroboam a npu e, sut su nga mu nga mai ai ten
rai nga ai. Rai timung, hkawhkam Yeroboam si ai hpang kaw nna gaw mung masa nzim, sut
masa n chying rai ayai aya rai hpang wa sai. Yeroboam 27 ning up nna si ai hpang, kasha
Zehkaria Samari mare e hkaw dung let Israela hpe shata kru up lai wa sai. Yehowa aman e, nhkru
ai amu galaw ai wa re. Zahkaria hpe Shalum ngu ai wa gumlau sat kau nna, Shalum bai Israela
hpe up hkang wu ai. Shalum up ai shata mi naw rai yang Menahemn ngu ai wa bai Shalum hpe
sat kau nna hkaw dung lai wa sai. Menahem mung, Yehowa a man e nhkru n shawp ai amu galaw
wu ai. Shi up ai ten hta Asuri hkawhkam Pula gaw Israela mungdan hpe sa gasat ai. Dai majaw
Menahem gaw sut su ai ni kaw gumhpraw lahkawn la nna, Asuri hkawhkam hpe gumhpraw
talenta hkying mi sak jaw let, jinghku jahku la ai majaw, Asuri ni mung myit dik let, Asuri mung
de bai nhtang wa mat ma ai. Menahem (10) ning up ngut ai hpang, si mat wa nu ai. Dai hpang
kasha Pekahia bai malai hku hkaw dung sai. Pekahia mung Yehowa a man e nhkru ai amu galaw
wu ai.Pekahia (2) ning up ngut ai hpang, Peka ngu ai wa bai gumlau let Pekahia hpe sat jau nna
hkaw dung sai. Peka mung Yehowa a man e nhkru ai amu galaw let (20) ning Israela hpe up wu
ai. Peka hkaw dung ai 17 ning hta e Suri hkawhkam Rezin hte jinghku hku la nna dingda Yuda
mung hpe sa gasat wu ai. Rai tim Yuda hkawhkam Ahaza gaw, Asuri hkawhkam Tiglat-Pilese III
hpe mayun kumhpa jaw let jinghku hku la nna ninghkap ai majaw, Yuda mung hpe n dang la lu
ma ai. Dai hta kaga Yuda hkawhkam Ahaza gaw Yehowa a nta hte hkawhkam htingnu na sut dek
hta rawng ai aja gumhpraw ni hpe Asuri hkawhkam hpe sak jaw let garum hpyi ai majaw Asuri
hkawhkam Tiglat- Pilese III gaw Suri hkawhkam hpe sat kau nna, dingdung Israela mung hpe
gasat wu ai. Rai tim, Israela hkawhkam Peka gaw shaning shagu ahkun hkanse jaw na re ngu,
jinghku hkap hku la ai majaw, Israela mung dan shara nkau mi hpe sha gasat la nna nhtang wa
mat ma ai.
Peka hkaw dung ai 20 ning hta e, Hoshea ngu ai wa bai gumlau nna, Peka hpe sat kau let
hkaw dung wu ai. Hoshea mung Yehowa a man e nhkru ai amu galaw ai wa re. Asuri hkawhkam
Tiglat-Pilese III si ai hpang Hoshea gaw, ahkun hkanse man man njaw ai sha, Egutu hkawhkam
So hte jinghku hku let, Asuri hpe gumlau na hkyen wu ai. Dai majaw Asuri hkawhkam
Shamanese gaw, Hoshea hkaw dung ai 9 ning, BC 723-722 ning hta Israela mung ting hpe, gasat
dang la kau nna, Israela mung masha ni hpe, Asuri de bawng hku rim la mat wa sai. Dai aten kaw
nna dingdung Israela mungdan hten run mat nna, Israela ni mayam bai tai ra sai rai.

V. Dingda Israela Mungdan (Southern part of a divided kingdom)


4

Egutu kaw bawng dung ai kaw nna lawt wa ai hpang, Israela mung hpawm
mungdan gaw shaning 110 ning jan (BC 1043-931) Shawlu, Dawi, Shawlumon ni
uphkang ai hte grin nga lai wa sai re. Shawlumon hkawhkam a kasha lak htak kaw nna
Israela mung hpawm mungdan gaw lahkawng brang ga garan mat ai hte, dingdung Israela
mung hte dingda Yuda mung ngu nna laksan mungdan lahkawng hku nga mat ma ai.
Dingdung Israela mung gaw BC 931 kawn BC 722/21 du hkra sha grin nga lu ma ai.
Asuri ni BC 722/21 hta dinggung Israela mung hpe gasat zing la ai kaw nna Dingdung
Israela mung hten mat sai. Dingda Yuda mung gaw Dingdung Israela mung hten mat ai
hpang shaning 135 ning naw grin nga lu tim, BC 605-586 hta Babelon ni a lata hta htenza
mat sai re.
Asuri empire gaw BC 626 kaw nna n-gun kya mat wa ai hte BC 612 hta
Babelon hte Mede hpawm chyawm hpung ni gasat dang la kau ai hkrum ma ai. Babelon
empire gaw hkawhkam Babopolassar hkaw dung ai BC 625 kawn n gun ja wa ai re.
Egutu hkawhkam Hpara-u-Niko {Necho II (610-594)} gaw Suri hte Palistina mung hpe
madu da mayu ai majaw, Asuri ni hpe garum la na matu shi a hpyen hpung ni hte Yuda
mung hku lai di let Hkarahkeme (Carchemish) de sa garum na sa wa wu ai. Dai aten hta
Yuda hkawhkam Yoshia mung shi up hkang ai Yuda mung hte Asuri ni a up hkang ai npu
de du mat ai dingdung Israela mung hpe kahkin let n gun ja ai mungdan langai byin tai
hkra shakut nga wu ai. Dai majaw Yuda hkawhkam Yoshia (Josaih) gaw, Asuri ni up
madu da ai dingdung Israela hpe Egutu hkaw hkam Niko (Necho II) n lu up madu la hkra,
Niko hte shi a hpyen hpung ni hpe Megido (Megiddo) kadit hta hkap ninghkap kasat wu
ai rai nna, dai majan hta Yoshia ndan pala hkra ai hte si mat wu ai (II Hkawhkam Labau
35:20-24). Egutu ni majan dang ai hte Uhprat hka (Euphrates) de matut sa mat wa wu ai
(II Hkaw Hkam 23:29, 30). Yuda mung masha ni Yoshia a kasha Yehoaha (Jehoahaz) hpe
hkawhkam shatai ma ai. Rai tim Egutu hkawhkam Niko (Necho II) gaw Yehoaha hkaw
dung ai shata 3 na ai hte hkaw kaw na jahkrat kau nna, kanau Yehoiakim (Jehoiakim) hpe
mayam hkawhkam hku Yuda mung hpe up shangun wu ai. Yuda mung mung Egutu a up
hkang ai npu du mat ai hte mayam bai tai mat ra sai.
Bai Egutu hkawhkam Niko II ( Necho II) gaw Asuri ni hte pawng nna Hkarahkeme
(Carchemish) de majan baw let Babelon ni up nga ai Haran mare hpe du hkra lu la na
matu htim gasat wu ai. Babelon hkawhkam Nabopolassar hkam kaja lam ningra mat wa
ai majaw, kasha Nebuhkaneza matut nna Babelon hpyen hpung hpe woi awn wu ai.
Nabopolassar a kasha Nebuhkaneza woi awn ai Babelon hpyen hpung ni mahtang grau n-
gun ja ai hte Egutu hte Asuri ni hpe Hkarahkeme (Carchemish) mare hta BC 605 hta
gasat dang la sai. Nebuhkaneza hpung ni matut nna Egutu ni hpe hkan shachyut gasat ai
majaw Egutu ni shanhte a mungdan de htingnut hprawng mat wa ra mat ma ai. Dai aten
kaw nna Egutu hkawhkam gaw shi a mungdan kaw nna n pru lu sai. Egutu hkawhkam up
ai yawng hte hpe, Egutu hka shi kaw nna, Uhparat hka du hkra Babelon hkawhkam
kashun la kau wu ai (II Hkawhkam 24:7). Egutu ni hpe hkan shachyut gasat let Babelon
hkawhkam Nebuhkaneza gaw Palestina mung ting hpe mung up madu la sai majaw,
Yehoiakim gaw Babelon ni shadun ai mayam hkawhkam hkuYuda mung hpe matut up
5

hkang nga ra mat sai. Dai shaning hta Nebuhkadneza hkawhkam gaw Daniela lawm ai
mung masha nkau mi hpe Babelon de woi mat wa ai re. Dai gaw shawng na lang Yuda
amyu sha nkau mi Babelon de bawng dung mat wa ai hpung ni rai ma ai.
Yehoiakim gaw kawa Yoshia zawn Karai Kasang hpe hkrit hkungga ai lam nnga ai
hta n-ga, nawku htingnu hta nawku daw jau ai lam hpe ahkyak n da ai wa re (II
HKawhkam 23:37). Arawn alai n kaja ai wa rai nna, Babelon ni hpe ahkun hkanse jaw
nga ra ai aten hta shi a hkaw htingnu hpe grau kaba hkik hkam hkra, mung masha ni hpe
adip arip gaw gap shngun wu ai (Yer 27:13-17). Babelon ni Yerusalem mare hpe rai n
jahten shi yang, Yehoiakim si mat sai rai nna, asak 18 ning sha naw re ai shi a kasha
Yeoiakin (II Hkawhkam 24:8) bai Yuda hkawhkam tai wa wu ai. Babelon hkawhkam
Nebuhkaneza gaw BC 597 hta Yerusalem mare hpe gasat ting la nna, hkawhkam wa hte
hpawn mungdan masha law law hpe Babelon de bawng hku woi mat wa wu ai. Ndai gaw
lahkawng lang Yuda amyu masha nkau mi Babelon de bawng dung ai lam rai nna dai kaw
Ezekela mung lawm mat wa ai re. Dai hpung hta Yuda masha yawng mun mi daram
lawm ai ngu chyum ninghkrin ni maram masam da ma ai.
Babelon hkawhkam Nebuhkaneza gaw Yehoiakin a kawa pang rai nga ai Zedkia
(Hkawhkam Yoshia a kasha ) hpe Yuda hkaw hkam shatai da ma ai. Shi gaw Babelon ni a
npu hta shangun ma hku Yuda mung hpe 10 ning daram up hkang lai wa sai re. Dai up
hkang nga ai aten hta Babelon hkawhkam a npu na mungdan nkau mi Babelon hpe
gumlang na matu bawng ban wa ai hta shi mung shang lawm sai. Myihtoi Yeremia gaw n
shang lawm na hku daru tim ( Yere 27:1-11), Babelon hpe gumlang na matu daw dan ai
hte madi shadaw ai mung shawa law law mung nga wa ai re. Dai majaw Nebuhkaneza
gaw BC 586 hta Yerusalem mare hpe wang tawn da nna, laning mi e shata 6 na ai shaloi
Yerusalem hpe kalang bai gasat ting la kau wu ai. Hkawhkam Zedekia a man e shi a
kasha ni hpe sat kau ai hte, shi a myi hpe achyaw baw kau ya nna, hkang hkyihkyang hte
gyit nhtawm, Babelon mare de woi mat wa mu ai (II Hkawhkam 25:1-7). Ndai lang gaw
masum lang ngu na Yuda mung na amyu sha ni Babelon de bawng hku woi mat wa
hkrum ai lang re. Nebuhkaneza gaw Yerusalem mare, hkawhkam htingnu, nawku htingnu
ni hpe ayai aya di jahten shaza kau ai hte ningbaw ningla nkau mi hte naw kung zet ai
mung masha law law hpe Babelon de bawng hku woi mat wa wu ai.
Dai hpang Babelon hkawhkam Nebuhkaneza gaw, Dawi a aru arat ni hpe hkaw
hkam n shatai sai sha, Yuda mung hpe ading tawk Babelon ni yu ai ginra shatai kau ma
ai.

Yuda masha ni a labau hpe yu yang, Roma ni a up hkang ai n pu de rai n du


shi ai aten shawng shawng kaw nna mung masa labau hta kaga amyu sha ni a dip
sha, roi sha hkrum ai ni rai ma ai. Israela mungdan lahkawng brang rai, garan mat
ai hpang, BC 721 hta ding dung Israela mung dan gaw Asuri ni a up sha, dip sha ai
hkrum sai. BC 586 hta dingda Yuda mung dan mung, Babylon ni a lata hta hkrat
sum mat sai. Law law wa bawng hku nna rim mat wa ai hkrum ma ai. BC 386 hta
Persi (Persian) masha ni hpyen ngun ja wa nna, Babelon hpe bai dang la sai.
Persian hkaw hkam Kuru (Cyrus) gaw Babylon Empire hpe BC 539 hta dang kau
6

sai. Kuru hkaw hkam gaw shawng na mungkan hpe up ai hkaw hkam ni hte n bung
ai sha, up hkang ai masa hpe jashai kau wu ai. Bawng dung nga ai amyu baw sang
ni yawng hpe tinang a buga de bai nhtang wa lu na ahkang jaw ai hte, shanhte a
makam masham ni hpe wang lu wang lang nawku na ahkang jaw wu ai. Yuda
masha ni mung Babylon kaw bawng dung ai kaw nna, tinang a mungdan de bai
nhtang wa lu ma ai. Rai tim shaning latsa ning daram na ai shaloi hta she yawng
ngu na daram Palestina mung de atsawm sha nhtang wa lu ma ai.

VI. Greek hte Roma ni a npu nga ra ai prat (The Greek and Roman periods)
Persi (Persian) ni a hpang, Greek ni bai mungkan hta hpyen n gun ja wa nna
Persi (Persian) ni hpe bai dang la kau ma ai majaw Yuda masha ni mung Greek ni a
up hkang ai n pu kaw bai nga ra mat ma ai. BC 336 hte 323 laman hta Greek hpyen
du kaba Alexander the Great gaw, mungkan a sinpraw maga de India mung,
dingda maga de Egutu mung, Palestina mung, Suri mung ni hpe gasat dang la nna
mungkan up sha wu ai. Shi a mungdan hpe daw mali garan nna, shi a npu hta
hpyen jaubu (4) hpe shatsam let mungkan hpe up hkang wu ai. Rai tim Alexander
the great gaw BC 323 shi a asak (30) ning sha naw rai yang si mat wa sai. Shi si ai
hpang shi a npu na hpyen jaubu (4) gaw anna power kashun hkat let shada
shingjawng gasat hkat ma ai. Hpyen jaubu Ptolemy gaw Egutu hta hkaw dung ai
wa rai nna Palestina mung hpe mung up hkang wu ai. Ptolemy gaw Yuda
hkinjawng agyi ni hpe shangun ma shatai let Yuda masha ni hpe up hkang wu ai.
Rai tim, Suri mung hta hkaw dung ai hpyen jaubu Seleucus hte Ptolemy yan
gaw Palestina mungdan hpe up hkang lu na lam hte seng nna shada jahkring hkring
gasat hkat ma ai. BC 200 hta gaw Seleucus wa majan dang nna Palestina mung hpe
up hkang wu ai. Seleucus hte shi hkang galai ai hpyen jaubu ni gaw shawng daw
de Yuda masha ni hpe tinang ra ai makam masham hpe wang lu wang lang nawku
daw jau na ahkang jaw ma ai. Rai tim, BC 168 hta Seleucus a hkaw hpe matut
dung ai hpyen jaubu Antiochus IV wa gaw Greek (Heleni) ni a htung hking makam
masham ga, myit sawn hpaji (Philosohpy) ni hpe shi up hkang ai shara shagu hta
chyam bra wa hkra shakut wu ai. Dai hpe Yuda ni ninghkap ai majaw Yuda ni hpe
matu n mai gadoi ai, laban nhtoi hpe hkungga la ra di ai lam ni n mai galaw ai ngu
ating anang hkum pat wu ai. BC 169 hta Antiochus IV gaw shi a mungdan maden
ai hku nna Egutu mung hpe sa kasat wu ai. Rai tim n awng dang ai sha bai n htang
wa ra ai hpe gaya pawt pawt nna Heleni htung hking makam masham ni hpe n
hkap la ai Yuda ni hpe grau zingri zingrat di wu ai. Hkinjawng agyi aya hpe mung
gumhpraw grau law jaw lu ai wa hpe san da let Greek makam masham hte
htunghking ningli ni chyam bra wa hkra shakut shangun wu ai. Yuda masha ni
yawng (1) Matu gadoi ai lam n galaw lu na , (2) Makam masham hte seng ai poi
lamang ni n galaw lu na, (3) Laban ban ai lam n galaw lu na, (4) Chyum laika ni
7

hpe n tsing da lu na, (5) Chyum laika tsing da ai ni hpe si ari jaw na, ngu nna
hkang da wu ai.
Dai hta sha nga, Yuda ni a chyum laika ni hpe wan nat kau ya nna,
Yerusalem nawku htingnu kata kaw shanhte Greek ni a nat hpara Zirus hpe tawn da
nna nawku shangun wu ai. BC 167, December shata hta gaw Yerusalem htingnu a
hkungri ntsa e Yuda ni n mai sha ai ngu ai wa (pig) hpe nawng jau ma ai.
Modein ngu ai, Yerusalem a sinna dingdung daw de na mare kaji hta mung wa
hpe hkungri hta nawng jau shangun ma ai. Raitim dai mare na hkinjawng agyi
Mattathias gaw n madat n mara ai sha, shi a kasha marai 5 hte myu tsaw Yuda
masha ni hpe zinlum la nna, Greek Asuya hpe BC 166 hta gumlang hpang ma ai.
Asak kaba sai Mattathias gaw kade nna yang, majan hta hkrat sum mat wu ai. Dai
hpang shi a kasha kaba Yuda Mekebiyat wa matut nna rawt malan lam hpe woi
awn sai. Yuda Mekebiyat a mying hpe lakap nna shanhte a rawt malan lam hpe
Mekebiyat Rawt Malan lam ngu nna labau hta ka masat da ma ai.
BC 163 hta Greek hpyen bu Antiochus IV wa majan hta si mat sai. Shi a
hkang hta Laisiyat ngu ai hpyen du kaba bai hkaw galai dung sai. Laisiyat gaw
gumlang ai rawt malan hpung ni hpe gasat gala lam jahkring ai lam woi galaw let
rawt malan hpung ni hpe mare de bai lakawn la wu ai. Dai majaw, Mekebiyat Rawt
Malan Hpung ni mung dai shaning December shata hta Yerusalem de bai wa nna,
Yerusalem nawku htingnu hpe kashin gamun, jasan jaseng ai lam galaw ma ai. Dai
jasan jaseng ai lam hpe lakap nna Hanukkah poi (Htingnu hpe kalang bai jasan
jaseng let Karai Kasang a man hta ap nawng ai poi) ngu nna dai ni du hkra Yuda ni
shaning shagu galaw ma ai. Makam masham a matu awng dawm ahkaw ahkang lu
sai rai tim, Mekebiyat hpung ni gaw mung masa hku Greek ni a up ai npu na tsep
kawp awng dawm lawt lu na matu matut shakut ma ai. BC 160 ning hta Yuda
Mekebiyat wa majan hta hkrat sum mat nna, kanau Yawnathan wa bai woi awn wu
ai. Hkinjawng lit mung shi sha la wu ai. BC 142 ning hta Yawnathan majan hta bai
si mat nna kanau kaji htum Saimon bai woi awn wu ai. Saimon a lak htak hta
Roma ni a up hkang ai n pu kaw nna, awng dawm shanglawt lu la ma ai. Dai mjaw,
dai aten kaw nna Yuda mung a gumhpraw hta Saimon a baw sumla hpe kayet
shakap da nna lang ma ai. Raitim makam masham hpung ni rai nga ai, Hparishe ni
hte Zaduke hpung ni gasat gala hkat ai majaw mungdan n sim n sa ai lam ni naw
byin nga ma ai. BC134 ning hta Saimon hte kasha lahkawng sat kau hkrum nna,
Saimon a kasha langai rai nga ai Jawhaikarenat ngu ai wa bai ningbaw tai wa sai.
Jawhaikarenat wa gaw majan gasat ai hta ning tawn ai ningbaw re ai majaw, Dawi
hkaw hkam a aten na lamu ga ni yawg ngu na daram bai gasat madu la lu ma ai.
Raitim, Jawhaikarenat si ai hpang shi a kasha Alexanda Jeniyat wa bai
ningbaw tai wa sai. Alexanda Jeniyat gaw grai n hkru n kaja ai wa re. Kanu hte
kahpu kanau ni yawng hpe sat kau nna, shi hkum shi hkawhkam ngu nna n dau
shabra wu ai. Dai gaw, Yehowa Karai Kasang chyu sha Yuda amyu ni a Karai
8

Kasang majing re ngu ai hpe ninghkap ai lam rai nga ai. Dai majaw, shi woi awn
ai aten hta kaji kawa ni a makam masham lam hpe madung dat nna rawt malan ai
nam chyim mung hkoi mat sai. Mung masa rawt malan lam san san hku sha Yuda
mung hpe woi awn wu ai. Jeniyat si ai hpang shi a kasha lahkawng mung hkaw
hkam hkaw kashun hkat, Hparishe hte Zaduke hpung ni mung shada shing jawng
let gasat gala hkat rai, dinghku majan byin wa ma ai. Dai majaw, mung shawa ni
gaw, Suri mung hta up hkang nga ai Roma hpyen du kaba Pompey hpe sa karum
hparan lawm na matu garum hpyi ma ai. Raitim, Roma hpyen du kaba Pompey wa
gaw garum hpyi ai hpe ahkaw ahkang la nna, hpyen hpung kaba hte BC 63 ning
hta Yerusalem hte Palestina mung ting hpe gasat tsing la kau wu ai. Dai majaw
Yuda ni gaw gahkin gumdin lam n nga ai majaw, tsam mari shakut nna lu da ai
mung masa awng dawm shang lawt ahkaw hkang hpe, shaning 100 ning daram sha
hkam sha lu nna, Roma ni a up hkang ai npu hta bai asak hkrung ra mat manu ai.
Roma hpyen du kaba Pompey wa gaw Idumia (Yuda mung dingda daw)
masha Antipater hpe mung bawng salang shatai nna, Jeniyat a kasha Aristobulus
hpe Palestina mung hpe up shangun wu ai. Antipater wa sat kau hkrum ai hpang
Antipater a kasha Herod hte Aristobulus wa power shing jawng hkat ma ai.
Aristobulus gaw Roma asu ya hpe gumlang ai ni hte ganawn ai wa rai nna, Herod
gaw Pompey wa hpe ayan myi man tam ai wa re. Dai majaw Pompey gaw Herod
hpe she Yuda mung hpe up shangun wu ai. Herod gaw BC 40 ning kaw nna, Roma
asuya a nchyang hku Palestina mung hpe up hkang na ahkang lu wu ai. Rai tim,
mungdan kata na n sim n sa lam ni hpe gasat shazim shakut ra mat ai majaw, BC
37 ning hta she Herod the great ngu ai mying hte hkaw dung wu ai. Herod the great
gaw Palestina mung hpe BC 37 ning kaw nna BC 4 ning du hkra up wu ai. Mare
ni, lam ni galaw shagreng ai sha nga Yerusalem htingnu hpe mung BC 20 hta
Solomon hkaw hkam wa gap da lai wa sai hkrang raw hku bai gaw gap da wu ai.
Dai majaw, Yesu Hkristu asak hkrung ai aten hta dai Jerusalem nawku htingnu gaw
Herod a nawku htingnu ngu nna mying gumhkawng lai wa sai. Nawku htingnu
gaw Herod the great a lak htak hta gaw gap ngut tim, nawku htingnu wang,
shakum hte htingnu wang a chying hka ni gaw AD 66 hta e she tsep kawp gaw gap
ngut ma ai. Rai tim AD 70 hta dai Yerusalem htingnu hpe Roma ni bai hpya jahten
kau masai.
Herod the great si ai hpang shi a mungdan gaw, kasha marai 3 bai lamu ga
garan nna up ma ai. Kasha kaba Archalaus wa gaw Yuda, Idumia hte Samari mung
daw ni hpe up hkang wu ai. Kasha Philip wa gaw Kutura mung (Paleatina a
sinpraw dingdung), Terahkoni mung, hte Geretena mung daw ni hpe up hkang nna,
kasha Herod Antipa gaw Galile hte Peria mung ni hpe up hkang wu ai. Raitim,
shannau ni masum hte gaw Roma asuya a n pu kaw, Roma asuya matsun ai hku up
hkang ai she rai ma ai. Roma asuya gaw hpang daw de Archelaus wa hpe n jai lang
sai sha , shi a shara hta Roma mung gyi langai mi hpe san da nna up hkang
9

shangun wu ai. Herod Antipa wa hpe mung n jai lang sai sha Agripa I, de a hpang
Agripa II hpe bai san da nna up hkang shangun ma ai. Hpilip mung AD 39 hta si
mat sai. Roma munggyi ni mung hpe matut up hkang ma ai. Rai tim, Yuda salang
hpawng ni gaw nawku makam masham hte seng ai shut ai lam ni hpe je yang na
ahkang lu ma ai.
AD 66 hta gaw Yuda myu tsaw Zelutu(Zealots) ni kalang bai ngun kaba hte
Roma asuya hpe rawt malan ma ai. Raitim, Roma ni AD 70 ning hta Zelutu ni hpe
ngun kaba hte kasat jasim kau nna, Yerusalem nawku htingnu hpe mung jahten
kau ya ma ai. Hpang jahtum, AD 135 ning hta kalang mi bai n gun mahkawng la
let rawt malan ma ti mung n awng dang ma ai. Dai zawn myu tsaw Zelutu ni Roma
hpe rawt malan ma ti mung, Hkinjawng agyi, Zaduke, Herodi (Herod the great a
aru arat ni) ngu ai ni gaw Roma asuya ni up hkang ai hpe madi shadaw ma ai.
Roma hkaw seng Kehta Augustu a laka htak hta gaw mungdan ting kahkyin
gumdin lu la u ga ngu yaw shada let, hkaw hkam hpe nawku ai htung (Emperor
worship) hpe hkrang woi shapraw wu ai. Si mat sai hkawhkam ni hpe Karai ni ngu
woi masat let woi nawku ai sha n ga , shi hkum shi mung karai hku shagrau sha-a
nawku hkam la wu ai. Dai nawku htung hpe n hkan ai ni hpe zingri zingrat di ma
ai. Rai tim Yuda nawku htung gaw dai aten hta Roma asuya tara shang masat da ya
ai nawku htung re ai majaw, Roma hkawhkam ni hpe n nawku tim zingri zingrat n
hkrum ma ai. Hkristan ni hpe gaw Yuda nawku htung hkan ai ni ngu shadu ai
majaw, hkaw hkam ni hpe n nawku tim n zingri ma ai. Yuda ni mung shawng daw
hta dai hku sha chye na ma ai. Rai tim, hpang daw de Hkristan ni gaw Yuda nawku
htung hkan ai n re nga chye wa ai shaloi Hkristan ni gaw Roma asuaya tara shang
masat da ya ai nawku htung n re ngu nna, Hkristan ni hpe zingri zingrat di wa ma
ai. Hkawhkam Nero a lak htak hta gaw Hkristan ni hpe, Roma mare hpe wan nat ai
ni ngu nna mara shagun let zingri zingrat ai lam hpe galaw wu ai. Hkaw hkam
Domitian a lak htak e chyawm gaw hkawhkam hpe n nawku ai ni ngu mara shagun
let Hkristan ni hpe zingri zingrat wu ai.
Ga shaka ningnan hpe ka ai aten hta Roma ni gaw mungkan hpe up ai aten
re. Roma ni gaw mungkan hpe simsa hkra up lu ma ai. Nero hte Domitian hta lai
nna kaga Roma hkaw hkam ni Hkristian ni hpe n zingri ma ai. Roma ni mung up ai
aten hta mung masa sim sa ai hte, lam ni shagreng ai majaw sin praw hte sinna
mung kan matut mahkai lam mung kaja wa ai aten re. Hka panglai hku hkrun lam
hkawm sa ai lam ni mung grai hkrak ai hku lu woi lajang ma ai. Dai re ai majaw,
damya ni mung n nga, hkrun lam mung kaja rai, Hkristan kabu gara shiga chyam
bra wa na lam hkyen lajang ya ai lam tai lai wa sai re.
Ad 1948 hta she awng dawm shanglawt mungdan bai gaw gap hpang
wa lu ai gaw dai ni du hkra rai nga masai.

VII. Chyum laika aten na Israela ni a wenyi lam


10

Hkum sai shan ru sai amyu hku nna Yaku a aru arat re ai majaw Karai
Kasang lata la ai amyu ngu mying lu tim, Israela amyu sha ni yawng gaw myit
masin the wenyi lam hku Karai Kasang a amyu masha ni n rai ma ai. Tinang a
yubak hpe yin la, hpyi nem, kau da nna Karai Kasang a matsan dum lama ai hte
hkye hkrang la ai chyeju hpe kam sham manoi manat ai ni hpe sha tengman ai
Israela ngu mai tsun nga ai ( Esai 1:4-20; Rom 2:28-29; 9:6-8; Gal 6:16).
Rai tim tengman ai Israela ni mung, Karai Kasang a shaman chyeju hpe
hkum tsup kup hkra n lu hkam sha ma ai. Yehowa gaw Meshia hku nna hkum tsup
kup ai chyeju lu la na matu lajang ya ai re. Israela ni Abraham a aru arat rai ma
ai,rai ti mung, Karai Kasang a ga shanhte hta n rawng ma ai (Yaw 8:37). N law la
ai Israela ni sha Abraham a wenyi lam hte seng ai aru arat ni rai ma ai (Rom 9:6-7;
Gal 3:29). Dai ni gaw Yesu Hkristu hku nna jahkum shatsup ya sai chyeju hpe kam
sham ai ni yawng tengman ai Israela ni hpe Karai Kaang tawn da ya ai chyeju hpe
lu la shangun nga ai re (Gal 3:16; N.N 12:1-3).
Ga Dim
Dai ni anhte Chyurum W.P sha ni hpe mung chyum laika aten na Israela ni a
labau mabyin ni hpe yu sharin la nna, tengman Kachin Hkristan tai let myu a
shawng lam hpe gaw gap la shangun nga ai re.To God Be The Glory!

Rev. Dr. Lahpai Awng Li


MIT, Insein. 12 March, 2017.

You might also like