DOI: 10.15290/elpis.2017.19.

19
data przekazania tekstu: 25.05.2017
data akceptacji tekstu: 4.07.2017

Związki kulturowe monasteru supraskiego

z kulturą serbską w XVI wieku
Antoni Mironowicz
Uniwersytet w Białymstoku
Polska
amir@uwb.edu.pl

Antoni Mironowicz, Cultural relations of the Suprasl monastery with Serbian culture in the sixteenth century, Elpis, 19 2017: 149-168.

Abstract: In the 16-th century the monastery of Suprasl was the second monastic center of the Orthodox Church in the Great Duchy
of Lithuania after the Kiev-Caves Monastery. In the history of the Byelorussian culture the monastery in Suprasl occupies unique
place. The best achievements of many branches of culture have been concentrated in it. They mirror close contacts with the religious
and cultural heritage of other Slavonic nations. The monastery became a place of the reciprocal permeating of various religious trends.
Also, here, many national cultures influenced each other. An example of this reciprocal permeating of cultures was the architecture
and interior decorations of the Annunciation monastery church. The uniqueness of the architecture of this building consists in the
mixing of the Gothic and Byzantine styles. The direct connections of Suprasl with Byzantine and Serbian culture may be proved by
the monumental frescos in the Annunciation Church. They were painted by a group of painters under the supervision of Nektorius the
Serb (Serb Nekhtarioosh). These frescos were a testimony to dogmatic Orthodoxy. The monastery of Suprasl was visited by many
outstanding writers, religious leaders and political notables. This monastery was also visited by the Patriarch of Constantinople – Jer-
emiash II, the Serbian and Bulgarian patriarch - Gabriel, and many other Church dignitaries from Balkans. In the 16-th century, the
monastery of Suprasl became a major ecclesiastical center of all the Slavic nations. The monastery while being the major center of
Orthodox theological thought, still remained open for new trends in philosophical thought. During the 16-th century the monastery of
Suprasl was in close relationship with Bulgaria, Serbia, The Great Duchy of Moscow and Holy Athos Mount. This found its reflection
in sacral art, publishing and literature.

Streszczenie: Monaster supraski, w XVI wieku był drugim po Ławrze Kijowsko-Peczerskiej prawosławnych ośrodków zakonnych na
terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Monaster supraski zajmuje niekwestionowane miejsce w historii Kościoła prawosławnego,
regionu i kultury wielu narodów. Ten najbardziej wysunięty na zachód prawosławny ośrodek klasztorny przekształcił się w drugiej
połowie XVI w. w centrum kulturowe o znaczeniu ogólnosłowiańskim. Trudno bowiem wskazać inny ośrodek, w którym w takim
zakresie skoncentrowane zostały najlepsze osiągnięcia różnych dziedzin kultury i w którym tak intensywnie przejawiały się kontakty
z kulturą innych narodów słowiańskich, a najgłębsze i stare tradycje weszły organicznie w życie następnych wieków. Bezpośrednie
związki Supraśla z kulturą serbską znajdują potwierdzenie w wystroju wnętrza cerkwi Zwiastowania NMP. Najważniejszą inwestycją
klasztorną była wspomniana wyżej cerkiew Zwiastowania NMP. Wystrój wewnętrzny świątyni wskazuje na silne wpływy kulturowe
bizantyjsko-ruskie na zachodnie obszary Wielkiego Księstwa Litewskiego. Za archimandrii Sergiusza Kimbara grupa malarzy pod
kierunkiem „Serbina Nektarego malarza” ozdobiła wnętrze świątyni freskami. Ławrę supraską odwiedzało wielu mnichów i do-
stojników z Bałkan w tym powracający z Moskwy patriarcha carogrodzki Jeremiasz II i patriarcha Serbski i Bułgarski Gabriel.
Bliskie relacje monasteru z Kijowem, Słuckiem, Wilnem, Moskwą, Serbią, Wołoszczyzną, Bułgarią i ze św. Górą Athos pozwoliły na
skoncentrowanie w nim dorobku kulturowego wielu narodów słowiańskich. Oddziaływanie kultur narodów wschodniosłowiańskich
i bałkańskich uwidoczniło się na terenie monasteru w architekturze i malarstwie ikonograficznym, wystroju i wyposażeniu świątyń
oraz w zbiorach biblioteki klasztornej.

Keywords: Monastery of Suprasl, Cultural relations, Serbian culture

Słowa kluczowe: monaster supraski, relacje kulturowe, kultura serbska

Monaster supraski był w XVI wieku jednym z naj-

większych prawosławnych ośrodków zakonnych na zie- ник Западной России. Историко-литературный журнал”, г. V, кн. 2,
т. I, отд. 2, Вильно 1867; Ф. Н. Добрянский, Описание рукописей Ви-
miach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na temat jego
ленской публичной библиотеки, церковнославянских и русских, Виль-
powstania i dziejów ukazały się liczne opracowania w hi- на 1882, c. XXVII-XXXIII; M. Hajduk, Sanktuarium nad Supraślą, „Sla-
storiografii polskiej i obcej1. Na podstawie obszernej lite- via Orientalis”, t. XXXVIII, nr 3-4, 1989; И. И. Иодковский, Церкви
приспособленные к обороне в Литве и Литовской Руси, „Древности”,
1 
Za podstawowe należy uznać prace: S. Alexandrowicz, Nowe źródło т. VI, Москва 1915; M. С. Kaцэр, Белорусская архитектурa, Минск
ikonograficzne do oblężenia Połocka w 1579 r., „Kwartalnik Historii 1969; W. Kochanowski, Pobazyliański zespół architektoniczny w Supra-
Kultury Materialnej”, R. XIX, Warszawa 1971, z. 1; A. Бeлeцкий, Ми- ślu, „Rocznik Białostocki”, nr 4, Białystok 1963; Z. Lebiedzińska, Freski
трополитъ Іосифъ ІІ Солтанъ и отношение его къ Супрасльскому z Supraśla. Katalog wystawowy, Kraków 1968; J. Maroszek, Kalenda-
монастырю, Вильнa 1899; В. A. Чантурия, История архитектуры rium klasztoru Ojców Bazylianów w Supraślu – czasy Aleksandra Chod-
Белоруссии, Минск 1969; M. Cubrzyńska-Leonarczyk, Oficyna su- kiewicza, „Białostocczyzna”, nr 2(34), 1994; A. Mironowicz, Supraśl
praska 1695-1803, Warszawa 1993; Николай (Далматов), Супрасль- jako ośrodek kulturalno-religijny w XVI wieku, Leiman 1984; tenże, Ko-
ский Благовещенский монастырь, Санкт-Петербург 1892; Модест deks supraski, „Białostocczyzna”, nr 1(9), 1988; tenże, Związki literac-
(Стрельбицкий), Супрасльский Благовещенский монастырь, „Вест- kie Kijowa z monasterem supraskim w XVI wieku, „Slavia Orientalis”, t.

ELPIS · 18 · 2016 · s. 149-168

150 ELPIS · 19 · 2017

ratury wiemy o jego założycielach i pierwszych przeło- Aleksander Chodkiewicz około 1497 roku w Gródku wy-
żonych ośrodka zakonnego. Według najnowszych ustaleń budował bądź wyremontował zamek obronny, który miał
początki klasztoru sięgały roku 1495 (1492?), kiedy wo- chronić monaster.
jewoda nowogródzki i marszałek hospodarski Aleksander Od pierwszych lat funkcjonowania monaster supraski
Chodkiewicz (ok. 1457-1549) ufundował zgromadzenie utrzymywał ścisłe kontakty z podobnymi centrami w kra-
zakonne w pobliżu Gródka. Data ta jest wielce prawdo- ju i za granicą, i wkrótce stał się jednym z największych
podobna, zważywszy, że wcześniej z niewoli tatarskiej prawosławnych ośrodków zakonnych na terenie Wielkiego
została uwolniona żona Iwana Chodkiewicza – Agnieszka Księstwa Litewskiego w XVI wieku. Bliskie relacje mo-
z synem Aleksandrem i córką Agrafią. Wracając od Złotej nasteru z Kijowem, Słuckiem, Wilnem, Moskwą, Serbią,
Ordy Chodkiewiczowie zaprosili do swych dóbr uciekają- Wołoszczyzną, Bułgarią i ze św. Górą Athos pozwoliły na
cych przed Turkami mnichów. Według tradycji ustnej owi skoncentrowanie w nim dorobku kulturowego wielu naro-
mnisi mieli pochodzić ze św. Góry Athos i z Ławry Kijow- dów słowiańskich. Ten najbardziej wysunięty na zachód
sko-Pieczerskiej2. Pogląd ten uwiarygodnia ogromne do- prawosławny ośrodek klasztorny przekształcił się w dru-
świadczenie duchowe mnichów już na początku XVI wie- giej połowie XVI wieku w centrum religijne i kulturowe
ku, posiadanie przez nich licznej literatury religijnej i ksiąg o znaczeniu ogólnosłowiańskim.
liturgicznych pochodzących z Bałkanów oraz późniejsze Powstanie monasteru związane było z osobą Pafnu-
ścisłe kontakty monasteru supraskiego ze św. Górą Athos3. cego Siehenia, pierwszego ihumena supraskiego i autora
Szczególną rolę przy powstaniu wspólnoty monastycznej Субботникa или Поминникa5. Z treści wpisu do supra-
nad rzeką Supraśl odegrał Pafnucy Sieheń i Aleksander skiego Субботникa или Поминникa wynika, że założy-
Chodkiewicz4. Na prośbę ihumena Pafnucego Siehenia cielem monasteru był Pafnucy Sieheń pochodzący rodem
z Bielska. Ihumen Pafnucy świadomie dokonał zapisu
XXXVIII, nr 3-4, 1989; tenże, Podlaskie ośrodki i organizacje prawo- w Субботнику или Поминнику swego mieszczańskiego
sławne w XVI i XVII wieku, Białystok 1991; tenże, Tożsamość i toleran- rodu wśród metropolitów, biskupów, panujących, knia-
cja w rozumieniu prawosławnych zakonników supraskich w XVI wieku,
ziów prawosławnych i innych dygnitarzy z Wielkiego
„Rocznik Teologiczny”, R. XL, z. 1-2, Warszawa 1998; tenże, Życie mo-
nastyczne na Podlasiu, Białystok 1998; tenże, Największa fundacja Alek- Księstwa Litewskiego. „Здѣ родъ Пахнотіевъ и пана
sandra Chodkiewicza. Spór o charakter fundacji, [w:] Władza i prestiż. Ивана Сегеневичъ изъ братіею его”6. Sieheniewiczowie
Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, pod red. J. Urwanowi- zostali potraktowani na równi z dostojnikami duchownymi
cza, Białystok 2003; tenże, Summariusz dokumentów do dóbr supraskich,
i świeckimi. Powstaje pytanie: czy takie wyeksponowanie
Białystok 2009; tenże, Sumariusz dokumentów dóbr supraskich, vol. II,
Białystok 2011; tenże, Powstanie monasteru supraskiego, „Białostockie rodziny wynikało li tylko z tego, że pierwszym ihumenem
Teki Historyczne”, nr 10, Białystok 2012; tenże, O początkach monasteru supraskim był pochodzący z tego rodu Pafnucy, czy też
supraskiego i jego fundatorach, Supraśl 2013; M. Morelowski, Zarys syn- wynikało z faktu, że został on w latach następnych ordy-
tetyczny sztuki wileńskiej od gotyku do neoklasycyzmu z przewodnikiem
nariuszem dwóch najbogatszych diecezji prawosławnych:
po zabytkach między Niemnem a Dźwiną, Wilno 1939; M. А. Оболен-
ский, Супрасльская рукопись, содержащая Новгородскую и Киев- włodzimiersko-brzeskiej (1512-1522) i łucko-ostrogskiej
скую сокращенные летописи, Москва 1836; С. Петковић, Нектарие (1523-1528)7. Szczególny szacunek i uznanie rodzina Sie-
Србин, сликар XV в., „Зборник за ликовне уметности”, нр. VIII, Нови heniów miała też z innych powodów.
Сад 1972; Н. И. Петров, Супрасльский монастырь как защитник
Pafnucy Sieheń został nie tylko założycielem mona-
православия в XVI и в начале XVII века, „Виленский календарь на
1896 год”, Вильно 1895; П. П. Покрышкин, Благовещенская церковь steru, ale jego pierwszym przełożonym. To głównie on
в Супрасльском монастыре, [в:] Сборник aрхеографических статей przyczynił się do powstania pierwszych świątyń, zabez-
поднесеный графу А. А. Бобринскому, Санкт-Петербург 1911; А. И. pieczenia materialnego klasztoru i określenia jego statu-
Рогов, Литературные связи Белоруссии с балканскими странами
su w Cerkwi. Nie ulega wątpliwości, że to rodzina Siehe-
в XV-XVI вв., [в:] Славянские литературы. VIII Международный
съезд славистов, Загреб-Любляна, сентябрь 1978 г. Доклады совет-
ской делегации, Москва 1978; tenże, Фрески Супрасля, [в:] Древне- kiewiczów zamieszczone w artykule Zygmunta Luby-Radzimińskiego,
русское искусство. Монументальная живопись XI-XVII вв., Москва gdzie stwierdzono: „Około tego czasu (1495) pan Aleksander (…) zapi-
1980; St. Stawicki, Czy Nektarij autor „Typika” był autorem malowideł suje fundusz na monaster supraślski”. Z. Luba-Radzimiński, Sprawa od-
supraskich?, „Biuletyn Historii Sztuki”, Warszawa 1972, R. XXXIV, nr rębnego pochodzenia Chodkiewiczów litewskich i białoruskich, „Rocznik
1; Супрасълски или Ретков сборник, Й. Заимов, увод и коментар на Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, t. VIII, R. 1926-1927, Kraków
старобългарски текст, М. Капалдо, подбор и  коментар на гръцкия 1928, s. 109-132. O rodzie Chodkiewiczów i jego przedstawicielach, por.:
текст, т. I, София 1982, т. II, София 1983; Супрасльская летопись, [в:] K. Niesiecki, Herbarz polski, t. III, Lipsk 1839, s. 48-63; J. Kamiński,
Полное собрание русских летописей (dalej: ПСРЛ), т. XXXV, Москва Rodzina Chodkiewiczów herbu Gryf, „Skarbiec Polski”, 1859; S. K. Kos-
1980; S. Szymański, Freski z Supraśla. Próba rekonstruowania genealo- sakowski, Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin pol-
gii, „Rocznik Białostocki”, t. XI, 1972; A.  Szyszko-Bogusz, Warowne skich, t. I, Warszawa 1876, s. 40-64; T. Żychliński, Złota księga szlach-
zabytki architektury kościelnej w Polsce i na Litwie, [w:] Sprawozdanie ty polskiej, R. XI, Poznań 1889, s. 1-34; A. Boniecki, Herbarz polski,
Komisji do badań nad historią sztuki w Polsce, т. IX, z.  3-4, Kraków t. III, Warszawa 1900, s. 21-29; S. Uruski, Rodzina, t. II, Warszawa 1905,
1914; 500 lat monasteru w Supraślu, Supraśl 1998. s. 207-215.
2 
Модест (Стрельбицкий), Супрасльский Благовещенский мона- 5 
A. Mironowicz, Najstarszy Субботник или Поминник monasteru
стырь, „Вестник Западной России”, г. V, кн. 7, т. 2, oтд. 2, 1867, supraskiego, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, nr 40, Białystok 2013,
c. 71-72. s. 233-243; tenże, Subotnik ili Pominnik monasteru supraskiego, Biały-
3 
A. Mironowicz, Związki monasteru supraskiego ze Świętą Górą Athos stok 2015.
w XVI wieku, [w:] Święta Góra Athos w kulturze Europy. Europa w kultu- 6 
Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk, f. 19, nr 89, s. 180; Николай
rze Athos, pod red. M. Kuczyńskiej, Gniezno 2009, s. 122-134. (Далматов), Супрасльский Благовещенский монастырь, c. 7.
4 
J. Jasnowski, Chodkiewicz Aleksander, „Polski Słownik Biograficzny”, 7 
Szerzej, por.: A. Mironowicz, Nieznane losy pierwszych ihumenów su-
t. III, Kraków 1937, s. 354; Por. wypisy Józefa Wolffa dotyczące Chod- praskich, Białystok 2015.
ELPIS · 19 · 2017 151

niów poniosła koszty założenia wspólnoty monastycznej wyżej Субботник или Поминник. O ihumenie Pafnucym,
w Gródku. Trudno uwierzyć, że takimi środkami dyspo- założycielu monasteru supraskiego i pierwszym jego prze-
nowali niedawno co uwolnieni z niewoli tureckiej Chod- łożonym, informował wpis do oryginalnego Субботникa
kiewiczowie. Nie znamy też innych współfundatorów или Поминникa12. Informacje z Субботникa или Помин-
owego przedsięwzięcia. Wybranie na przełożonego mona- никa o ihumenie Pafnucym jako założycielu klasztoru
steru Pafnucego Siehenia, rodem z okolicznego Bielska, mógł zawierać odnotowany w „Oписи” napis na tablicy
a niedoświadczonego mnicha ze św. Góry Athos czy Ki- umieszczonej na ikonostasie – „летописецъ церковный,
jowa nasuwa przypuszczenie, że we współfinansowaniu што на тябле”13. Niestety, są to jedynie domysły niepo-
pierwszych budynków klasztornych uczestniczyli przed- twierdzone w innych źródłach.
stawiciele rodu Sieheniewiczów. Субботник или Помин- Informację o ihumenie Pafnucym, jako założycielu
ник podaje jednoznacznie, że monaster powstał „верую и klasztoru, znajdujemy informację w narracji o powstaniu
любовію желаніем и трудом многогрешнаго священ- monasteru w Kronice Ławry Supraskiej: „Najprzód roku
но-инока Пафнотія, родом из Бельска”. A więc nieprzy- 1498 w Gródku tę ławrę albo monaster fundować zaczął
padkowo w tym źródle przedstawiciele tego rodu zostali Pan Miłościwy Aleksander Chodkiewicz, wojewoda no-
wpisani po prawosławnych metropolitach, biskupach i naj- wogródzki i marszałek wielki W. X. Lit. w dobrach swoich
wybitniejszych dygnitarzach świeckich. Prawdopodobnie dziedzicznych, stąd o mil cztery, i tam na pierwszym tym
w fundacji monasteru uczestniczył burmistrz Bielska Iwan funduszu osadził był zakonników św. Bazylego Wielkie-
Sieheniewicz, prowadzący rozległe interesy z Chodkie- go, żadnych jeszcze nie czyniąc im zapisów, i pierwszy
wiczami, Radziwiłłami, Sapiehami i innymi urzędnikami był superior albo hegumen Paphnutiusz Sieheń. A gdy
hospodarskimi8. się te miejsce w lat dwie nie podobało zakonnikom (…)
Sieheniewiczowie, którzy współfinansowali budowę prosili fundatora (Aleksandra Chodkiewicza – A. M.), aby
monasteru, uzyskali tereny do wyrębu lasu i prawo han- na innym spokojniejszym miejscu ich ufundował. Ten
dlowania drzewem w Puszczy Błudowskiej9. Iwan Siehe- Pan świątobliwy, pozwolił im onego samym upatrywać
niewicz i jego brat Wasyl 10 lutego 1514 roku otrzymali od i obrać. A tak już mając fundatora konsens, zrobili krzyż
króla Zygmunta Starego potwierdzenie na ziemię w Stu- drewniany i puścili z Gródka rzeką Supraślem, tą intencją,
dziwodach (Iwan) oraz Puchałowszczyznę i Hryniewicze gdzie na którym miejscu stanie, tym się mieli kontentować
(Wasyl). Z dokumentu tego możemy wywnioskować, że (...)”. Tradycja głosi, że mnisi pomodliwszy się puścili na
król Aleksander nadał Studziwody przodkowi Iwana Sie- wodę krzyż z cząstką „świętego drzewa”14. Według tego
henia – Protasowi Tyszkiewiczowi, które następnie prze- źródła, na początku wybudowano niewielką drewnianą
szły na rzecz jego i jego żony. Z kolei brat Iwana Siehenia cerkiew św. Jana Teologa i cele dla braci. W kronice po-
– Wasyl nabył od ziemianina bielskiego Mikołaja Petry- dano informację, że za ihumena Pafnucego w 1503 roku
kowskiego dwie wsie: Puchałowszczyznę i Hryniewicze rozpoczęto budowę wielkiej cerkwi. Wspomniane zapisy
(Hryniewszczyzna). Ponadto Iwan Sieheń otrzymał zgodę o budowie cerkwi wskazują, że dotyczyły one świątyń
na założenie w dobrach Studziwody młyna na rzece Białej, w Gródku. „У пана Александра Ивановича Ходкевича у
który został nazwany „Rimarewski”. Zygmunt Stary do-
datkowo nadał Iwanowi Sieheniowi kawałek pola po rze-
ten nie dbał o ustalenie prawdziwych faktów historycznych, a jedynie
kę w kierunku Szydłowa i drogę brzeską10. Z powyższego starał się udowodnić unickie początki monasteru. Wersja rękopiśmienna
wynika, że rodzina Sieheniów była już na początku XVI Kroniki Ławry Supraskiej znajduje się w zbiorach Biblioteki Litewskiej
wieku dobrze sytuowana materialnie. Akademii Nauk w Wilnie, f. 16, B 2, № 134. Źródło we fragmentach
zostało opublikowane w АСД, т. IX, Вильно 1870. Por.: J. Maroszek,
Субботник или Поминник monasteru supraskiego,
Rewelacyjne odkrycie nieznanych najstarszych dokumentów dla Białego-
w którym pierwszy ihumen Pafnucy zaczął wpisywać imio- stoku, „Białostocczyzna”, nr 1 (53), 1999, s. 5-30. Istniała jeszcze inna,
na zmarłych braci, powstał w pierwszych latach po założe- zaginiona, kronika supraska pod łacińskim tytułem Traditio de transla-
niu monasteru. Do poznania okoliczności powstania mona- tione fratrum religiosum Grodeco-Supraslum, nie wiadomo kiedy i przez
kogo napisana w XVIII w. Na ową kronikę powoływał się archimandryta
steru i roli w tym procesie pierwszego ihumena monasteru
wileński Modest (Strelbickij) w swej monografii o monasterze supraskim
Pafnucego Siehenia mamy dwa źródła: Kronikę Ławry Su- z 1867 roku. Модест (Стрельбицкий), Супрасльский Благовещенский
praskiej, która została napisana przed 1748 rokiem, czyli монастырь, „Вестник Западной России”, г. IV, кн. 7, т. III, отд. 2,
dwa i pół stulecia po powstaniu monasteru11 i wspomniany Вильно 1865/1866, Приложения, № 1, с. 72. Por.: „Вестник Западной
России”, г. V, кн. 7, т. II, oтд. 2, 1867, c. 71.
12 
АСД, т. IX, c. 454-455; E. Н., [Епископ Никанор], Старый Синодик
8 
J. Maroszek, Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Супрасльского монастыря, „Гродненские Епархиальные Ведомо-
Augusta: z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem сти”, 1904, № 27, с. 789; Модест (Стрельбицкий), Супрасльский Бла-
a Narwią, Białystok 2000, s. 144; A. Boniecki, Poczet rodów w Wielkim говещенский монастырь, „Литовские Епархиальные Ведомости”,
Księstwie Litewskim w XV i XVI wieku, s. 309. 1865, № 3, c. 75-76; Модест (Стрельбицкий), Супрасльский Благо-
9 
J. Maroszek, Monografia miasta i gminy Supraśl, Supraśl 2013, s. 55. вещенский монастырь, „Вестник Западной России. Историко-лите-
10 
„Lietuvos Metrika” (1511-1518), Knyga nr. 9, Vilnius 2002, nr 280, ратурный журнал”, г. V, кн. 6, т. II, отд. 2, Вильно 1867, c. 128-131;
s. 202-203. A. Бeлeцкий, Митропoлитъ Іосифъ ІІ Солтанъ и отношение его къ
11 
Археографический сборник документов, относящихся к исто- Супрасльскому монастырю, c. 5-6.
рии Северо-Западной Руси, издаваемый при управлении Виленского 13 
„Опись вещам Супрасльскаго монастыря”, АСД, т. IX, c. 52. Por.:
учебного округа (dalej: АСД), т. IX, Вильно 1870, с. IV. Jego autorem Н. Н. Улащик, Введение в изучение белорусско-литовского летописа-
był unicki hieromnich Mikołaj Radkiewicz, który znał wydarzenia sprzed ния, Москва 1985, c. 35.
250 laty jedynie z innych dostępnych mu przekazów pisemnych. Mnich 14 
АСД, т. IX, c. 1-2.
152 ELPIS · 19 · 2017

отчизной пущи Блудовской, нa край рекы Супрaсли”15. wiarygodność legendy o spuszczeniu krzyża rzeką Supraśl
Z okazji wyświęcenia nowej cerkwi biskup smoleński w 1500 roku. W tym bowiem roku mnisi koło Gródka nie
Józef Sołtan (1504-1507) ofiarował monasterowi bogato posiadali takowej relikwii.
ozdobioną ewangelię, a metropolita Iona III (1502-1507) Gdyby literalnie trzymać się zapisu z kopii Суббот-
krzyż z cząstką Krzyża Świętego16. Z napisu na bocznych никa или Поминникa z 1631 roku, to powstanie monaste-
ściankach krzyża wynika, że dar metropolity Iony nastąpił ru w Gródku należałoby odnieść do roku 1492 roku. „По
w obecności biskupa smoleńskiego Józefa, władyki wło- благодати Свѧтого Духа и Божественнѣй и Животдан-
dzimiersko-brzeskiego Wassiana II (1500-1512), ordyna- нѣй Тройци славимому Богоу въ лѣто oт начала мира
riusza diecezji chełmskiej Aleksandra (1503-1504)17 oraz 7000 - го, индикта 3 - го, дозволениемъ вельможнoго
wielu innych osób duchownych i świeckich18. пана Александра Ивановича Ходкoвича нaчaсѧ съзида-
Fakt obecności na uroczystości tylu dygnitarzy du- ти сій монастыр oу его отчинной пущи Блoудовской,
chownych i świeckich wskazuje na rangę tego ośrodka. на край рѣки Супрѧслы, вѣрую и любовию, желаніемъ
Czy takie spotkanie byłoby możliwe na terenie do tego nie- и трудом многогрѣшнаго свѧщенно-инока игумена
przygotowanym, w samej puszczy? Przyjazd metropolity Пафнотїa, родом из Бѣльска”21. Z powyższego zapisu
Iony z trzema biskupami (Józefem, Wassianem, Aleksan- możemy wnioskować, że monaster powstał już w 1492
drem) był wielkim wydarzeniem i miał miejsce w zamku roku. Powstaje pytanie: czy była to tylko pomyłka kopisty
Aleksandra Chodkiewicza. Nie mniej kosztowny był inny mnicha Stefana Kochaniewicza, czy mylili się inni bada-
podarunek władyki smoleńskiego. Biskup przekazał mo- cze oglądając oryginalny Субботник или Поминник z po-
nasterowi kopię ikony Matki Bożej Smoleńskiej, która czątku XVI wieku? Monaster w Gródku nad rzeką Supraśl
wkrótce stała się obiektem wielkiego kultu19. Ofiarowanie mógł rzeczywiście powstać w 1492 roku, albowiem żona
przez metropolitę kijowskiego Ionę monasterowi krzyża Iwana Chodkiewicza – Agnieszka, córka ks. Iwana Biel-
z cząstką Krzyża Świętego mogło nastąpić w dniu po- skiego, wydostała się z niewoli wraz z synem Aleksandrem
święcenia wielkiej cerkwi w 1503 roku, o czym wspomina i córką Agrafią przy pomocy Kazimierza Jagiellończyka.
się w Субботникy или Поминникy20. Fakt ten podważa Król zmarł w 1492 roku, a więc wydarzenie to miało miej-
sce między 1484 a 1492 rokiem22.
15 
АСД, т. IX, c. 17. Pośrednio taki przebieg wydarzeń potwierdza list
Zygmunta I z 12 listopada 1508 r. do wojewody trockiego Mikołaja настыря; „Гродненские Епархиальные Ведомости”, Годъ IV, 1904,
Mikołajewicza Radziwiłła (1505-1510) nakazujący wziąć mu w opiekę № 27, с. 789; Ф. Н. Добрянский, Описание рукописей Виленской пу-
dobra i poddanych monasteru nad rzeką Supraśl. Por.: Archiwum Pań- бличной библиотеки, церковнославянских и русских, № 89, c. 180;
stwowe na Wawelu, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów (dalej AP Николай (Далматов), Супрасльский Благовещенский монастырь,
w Krakowie, AMCh), sygn. 36, nr 29. Strony dodatkowe nr 1. c.  7; A.  Бeлeцкий, Митрополитъ Іосифъ ІІ Солтанъ и отношение
16 
Metropolita Iona otrzymał zdobiony krzyż z cząstką Krzyża Świętego его къ Супрасльскому монастырю, c. 5-6.
od królowej Heleny, która z kolei dostała go w 1503 r. od swej matki B
iblioteka Litewskiej Akademii Nauk, f. 19, nr 89. Oryginalny rękopis
Zofii Paleolog. Żona cara Iwana III przekazała tę bezcenną relikwię córce skopiował mnich supraski Stefan Kochaniewicz, który wprowadził do
będąc na łożu śmierci. Е. Церетели, Eлeнa Иoaннoвнa, великая кня- pierwotnego tekstu liczne dodatkowe wpisy. Tamże, k. 8.; A. Naumow,
гиня литовская, русская, королева польская, Санкт-Петербург 1899, Monaster supraski jako jeden z głównych ośrodków kulturalnych Rzeczy-
c. 242; E. Papée, Aleksander Jagiellończyk, Kraków 1949, s. 71-72. pospolitej, [w:] Z dziejów monasteru supraskiego, Supraśl – Białystok
17 
Chodzi tu o biskupa chełmskiego Aleksandra - Aleksego Zbaraskiego. 2005, s. 110.
Kniaź Aleksander Zbaraski zmarł w 1504 roku. A. Петрушевич, Холм- 21 
„Въ лѣто oтъ начала міру 7000, индикта 3, дозволеніем вель-
ская епархия и святители ее, Львов 1867, c. 32. B. I. Ульяновський, можнаго пана Александра Ивановича Ходкевича нaчcaтъ съзидати-
Icторія цepкви та peлігійної думки в Укpaїні y тpьox книгax. Kн.1: ся сей монастырь у его отчинной пущи Блудовской, на край рѣки
Cepeдинa XV-кінец XVI cтоліття, Kиїв 1994, s.103; J. Wolff, Kniazio- Супраслы. Вѣрую и любовію, желаніем и трудом многогрѣшнаго
wie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, Warszawa 1895, s. 618. священно-инока Пафнотія, родомъ изъ Бѣльска. И первѣе съоружися
18 
Na krzyżu wymienieni zostali, tylko z imienia: książę Wasyl, „rabowie церковъ невелика во имя свястаго Іоанна Богослова и святися наре-
Boży”: Stefan, Sidor, Semeon, Grzegorz, Michał, Iwan, Iona, Iwan, ченнымъ митрополитомъ Іосифомъ и трапеза на прихожденіе братіи.
Tymoteusz, Filimon, Andrzej, Akint, Sisos – ikonograf, Włas i ihumen Потом в лето 7011, индикта 7, съоружена бысть великая церквa Пре-
Pafnucy. Николай (Далматов), Супрасльский Благовещенский чистыя Богоматери, Честнаго Ея Благовѣщенія, со придѣлы святых
монастырь, c. 456. Imiona osób świeckich i duchownych wskazują, że великомучениковъ Бориса и Глѣба, нареченных во св. крещеніи Ро-
były to następujące osoby: ihumen supraski – Pafnucy, protopop wileński мана и Давида и преподобных св. Отец строителей Печерскихъ и на-
– Tymoteusz, archimandryta ławryszewski – Iona. Imiona nie pozwalają чальникъ общему житію, Антонія и Феодосія, Богоспасаемаго града
dokładnie ustalić kim były wszystkie pozostałe osoby biorące udział Кіева в Рустѣй землѣ. Сія же Божія церкви освящены были освящен-
w akcie obdarowywania. Prawdopodobnie książę Wasyl to książę Wasyl нымъ епископомъ, нареченнымъ митрополитомъ Кіевскимъ и всея
Lwowicz Gliński, podstoli litewski (1501-1507); Stefan – to Stefan Руси кνръ Іоною, мѣсяца октябра в 15 день, нa память преподобна-
Czapla, bojarzyn Aleksandra Chodkiewicza; Grzegorz – to Hrehory го отца нашего Евфимія новаго и св. Мученика Лукіана, пресвитера
Isajewicz Hromyka, diak, pisarz wielki litewski (1499-1533); Semen великія Aнтіохіи, индикта 7”. Kopia zapisu z oryginalnego sinodnika
Jurjewicz Holszański marszałek ziemi wołyńskiej (1501-1505); pierwszy została wykonana w 1631 r., por.: Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk
z Iwanów to Iwan Iwanowicz Zabrzeziński – marszałek hospodarski w Wilnie, f. 19, nr 89, k. 8; Прадмова да Памянніка ці Сінодыка з Су-
(1503-1516), a drugi – Iwan Semenowicz Sapieha, kanclerz królowej прасльскага манастыра 1631 г. (oпр. Л. В. Ляўшун), [в:] Рэлігіѝнае
Heleny (1501-1506); Sisosa – ikonograf, to Sisoj (Sysoja) diak, pisarz Пісьменства Кірылічнаѝ Традыцыі XI-XV стст., Мінск 2013, c. 547;
wielki litewski (1495-1503). Модест (Стрельбицкий), Супрасльский Благовещенский монастырь,
19 
A. Бeлeцкий, Митрополитъ Іосифъ ІІ Солтанъ и отношение „Литовские Епархиальные Ведомости”, 1865, № 3, c. 75-76; Нико-
его къ Супрасльскому монастырю, c. 19; Николай (Далматов), лай (Далматов), Супрасльский Благовещенский монастырь, c.  7;
Супрасльский Благовещенский монастырь, c. 455-456, 464. A.  Бeлeцкий, Митропoлитъ Іосифъ ІІ Солтанъ и отношение его
20 
Na pierwszych kartach oryginalnego tekstu znajdowały się zapisy къ Супрасльскому монастырю, c. 5-6.
o charakterze kronikarskim, które informowały o powstaniu klasztoru. 22 
J. Jasnowski, Chodkiewicz Iwan, s. 361. Szersze rozważania na ten
АСД, т. IX, s. 454-459; E. Н., Старый Синодик Супрасльского мо- temat, por.: A. Mironowicz, O początkach monasteru supraskiego i jego
ELPIS · 19 · 2017 153

Funkcjonowanie monasteru w pobliżu dworu w Gród- Wielkiego Księstwa Litewskiego, zwłaszcza na Smoleńsz-
ku nad rzeką Supraśl okazało się niewygodne. Życie dwor- czyźnie. Słudzy Chodkiewicza informowali tamtejszego
skie utrudniało praktyki religijne, a zwłaszcza prowadze- biskupa smoleńskiego Józefa Sołtana o monasterze pra-
nie życia pustelniczego przez mnichów. Z tego powodu wosławnym powstałym nad rzeką Supraśl. Władyka smo-
ihumen z mnichami zwrócił się do Aleksandra Chodkie- leński doskonale zdawał sobie sprawę z rangi powstałego
wicza z prośbą o pozwolenie na przeniesienie klasztoru na monasteru i kiedy w 1504 roku otrzymał od króla Aleksan-
inne miejsce23. Mnisi poprosili o przeniesienie klasztoru dra za zasługi w wojnie z Moskwą oraz utracone majątki
w dół rzeki Supraśl. Na prośbę ihumena Pafnucego Sie- sześć służb kmiecych we włości suraskiej, przekazał je
henia Aleksander Chodkiewicz, „намовившися” z oso- monasterowi26. Formalne nadanie nastąpiło 11 maja 1506
bami duchownymi, wyraził zgodę na nową lokalizację. roku, kiedy władyka Józef nawiązał bezpośrednie kontak-
Owe zdarzenie miało miejsce nie wcześniej aniżeli w 1507 ty z Aleksandrem Chodkiewiczem27. Na podstawie źródeł
roku, kiedy drugi fundator monasteru biskup smoleński trudno jest ustalić jaką rolę w tych nadaniach odegrał ihu-
Józef Sołtan został metropolitą kijowskim. Jego chiroto- men Pafnucy Sieheń.
nia na metropolitę nastąpiła dopiero w maju 1507 roku. Na pewno przełożony monasteru współpracował
Zmiana lokalizacji monasteru spowodowała, że część z władyką smoleńskim. Prawdopodobnie przy jego pomo-
mnichów powróciła do Kijowa, a pozostała przeniosła się cy, a może na jego prośbę biskup Sołtan wraz z ktitorem
na uroczysko Suchy Hrud, dając początek Ławrze Supra- opracowali nowy regulamin życia w monasterze. Reguła
skiej24. Jeżeli pomysł przeniesienia monasteru pojawił się ta zasługuje na szczególną uwagę, albowiem określała ona
w 1507 roku, to klasztor nie mógł od razu rozpocząć swo- zasady wyboru przełożonego monasteru. Nie ktitorzy – jak
jego funkcjonowania na nowym miejscu. Potrzebna była było powszechnie przyjęte na terenie Wielkiego Księstwa
budowa nowych świątyń na uroczysku Suchy Hrud. Praw- Litewskiego – decydowali o wyborze ihumena, a sami
dopodobnie mnisi pozostawali w Gródku w pobliżu zamku zakonnicy. Mnisi wybierali swego przełożonego spośród
Chodkiewiczów do końca 1507 roku. siebie. Taki sposób wyboru ihumena świadczył o sile i do-
W źródłach informujących o monasterze supraskim świadczeniu duchowym zakonników będących w mona-
do czasu jego przeniesienia na nowe miejsce nie ma da- sterze. Liczba zakonników musiała być duża, a większość
nych odnośnie jego lokalizacji, albowiem wyznacznikiem z nich musiała mieć długą praktykę życia zakonnego28.
był zamek Chodkiewiczów. Dopiero późniejsze akta pre- Pafnucy Sieheń doprowadził do stworzenia dobrze
cyzyjnie lokują nową siedzibę klasztoru na brzegu rzeki zorganizowanej wspólnoty zakonnej. Surowe zasady życia
Supraśl, na uroczysku Suchy Hrud, między rzekami Bere- w utworzonym monasterze, w zamiarze fundatorów, miały
zówką i Grabówką. Początkowo w Gródku mnisi żyli we- doprowadzić do powstania ośrodka zakonnego, w którym
dług reguł hagioryckich monasterów skitskich. Zakonnicy przebywaliby mnisi o wysokiej moralności, prowadzący
mieszkali w swych leśnych celach, a tylko w sobotę i nie- ascetyczny obraz życia. Swoją postawą mnisi mieli przy-
dzielę zbierali się w cerkwi na wspólnych nabożeństwach. ciągnąć do siebie nie tylko prawosławnych, ale i innowier-
Źródła nie wymieniają wezwania świątyni, ale prawdopo- ców. Zasady życia w klasztorze, opracowane przez Alek-
dobnie była to cerkiew św. Jana Teologa, o której mówi się sandra Chodkiewicza i Józefa Sołtana, zostały wysłane do
w Субботникy или Поминникy25. patriarchy Joachima I29 w celu ich zatwierdzenia. Sam król
Wojna litewsko-moskiewska, prowadzona na początku Aleksander poinformował patriarchę konstantynopolitań-
XVI wieku, przebiegała głównie na wschodnich rubieżach skiego o fakcie założenia przez Aleksandra Chodkiewicza
monasteru w swych dobrach – lasach Błudowskich, na
fundatorach, Supraśl 2013; tenże, Największa fundacja Aleksandra
Chodkiewicza. Spór o charakter fundacji, [w:] Władza i prestiż. Magna-
teria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, pod red. J. Urwanowicza, Bia- 26 
„Вестник Западной России”, г. IV, кн. 7, т. III, отд. 2, Вильно
łystok 2003, s. 529-550. 1865/1866, c. 1-6; Hieronim Grala datuje owe wydarzenie na wrzesień
23 
Archimandryta Modest przyjął datę przeprowadzki po 1500 r. Datę tę 1503 roku, H. Grala, Kołpak Witołdowy czy czapka Monomacha? (Dyle-
trudno jest zaakceptować, albowiem wówczas Józef Sołtan nie był nawet maty wyznawców prawosławia w monarchii ostatnich Jagiellonów), [w:]
biskupem. Również podana przez niego informacja o wyświęceniu nowej Katolicyzm w Rosji i prawosławie w Polsce (XI-XX w.), Warszawa 1997,
cerkwi św. Jana Teologa na Suchym Hrudzie 25 maja 1505 r. nie znajdu- przyp. 3, s. 61.
je żadnego logicznego wytłumaczenia. Biorąc pod uwagę okres, kiedy 27 
Kopia dokumentu por.: AP w Krakowie, AMCh, sygn. 36, nr 29, k. 81-
biskup Józef został „nareczenny” na metropolitę (luty 1507 r.) pośrednio -83; АСД, т. IX, c. 6-7; „Вестник Западной России”, г. V, кн. 7, т. I,
datę roczną decyzji o przeniesieniu na nowe miejsce można wyznaczyć отд. 2, Вильно 1867, c. 6-9; List króla Aleksandra nadający biskupowi
na drugą połowę 1507 r. Модест (Стрельбицкий), Супрасльский Бла- smoleńskiemu Józefowi Sołtanowi dobra Baciuty, Topilec i Piszczewo
говещенский монастырь, „Вестник Западной России”, г. V, кн. 7, т. 2, z 15 września 1504 r., por.: АСД, т. IX, c. 8-9 (wydrukowany z mylną
oтд. 2, 1867, c. 71-73. Chirotonia biskupa Józefa Sołtana na metropolitę datą roczną).
odbyła się 10 maja 1507 r. „Вестник Западной России”, г. IV, кн. 7, 28 
Według metropolity Makarego w monasterze supraskim przybywało
т. III, отд. 2, Вильно 1865/1866, c. 2. Według innych źródeł władyka Jó- 40 mnichów, nie licząc nowicjuszy i innych. Por.: Митрополит Макарий
zef był „nareczenny” jeszcze 26 lutego 1508 r. „Lietuvos Metrika” (1499- (Булгаков), История Русской Церкви, кн. V, Москва 1996, с. 168.
1514), Knyga nr. 8, Vilnius 1995, nr 110, s. 143. 29 
Mowa tu o patriarsze konstantynopolitańskim Joachimie I (1498-
24 
АСД, т. IX, с. 2, 42. A. Mironowicz, O początkach monasteru su- -1502; 1504). Tomos patriarszy został wystawiony prawdopodobnie
praskiego i jego fundatorach, s. 12-18; Rękopisy supraskie w zbiorach w 1504 r., a do monasteru dotarł rok później. Kopia tomosu przechowy-
krajowych i obcych, opr. Antoni Mironowicz, Białystok 2014, s. 11-50. wana w monasterze posiadała zapewne datę roczną 1505 r. Por.: АСД,
25 
Николай (Далматов), Супрасльский Благовещенский монастырь, т. IX, с. 3-5; „Вестник Западной России”, г. V, кн. 1, т. I, отд. 2, Вильно
c. 6; A. Бeлeцкий, Митропoлитъ Іосифъ ІІ Солтанъ и отношение его 1867, Приложения, с. 1-3; Summariusz dokumentów do dóbr supraskich,
къ Супрасльскому монастырю, c. 12. s. 54-55, 136.
154 ELPIS · 19 · 2017

brzegu rzeki Supraśl. Również właściciel Gródka napisał władykę smoleńskiego w 1504 roku33. Potwierdzenie nada-
do patriarchy list, w którym informował adresata o wybu- nia monasterowi supraskiemu przez władykę smoleńskiego
dowaniu przez siebie „znamienitej cerkwi” ku czci Bogu- otrzymanych od króla dóbr Topilec, Baciuty i Piszczewo
rodzicy i przekazaniu środków na funkcjonowanie mona- zawierało kilka ważnych informacji. W dokumencie tym
steru30. wymieniona została jedynie cerkiew Zwiastowania NMP
Patriarcha Joachim I z radością przyjął wspomniane położona na skraju rzeki Supraśl w ojczyźnie Aleksandra
pisma, podziękował ktitorom monasteru Aleksandrowi Chodkiewicza. Czy byłoby możliwe wybudowanie cerkwi
Chodkiewiczowi i biskupowi Józefowi Sołtanowi za ich na uroczysku Suchy Hrud już w 1506 roku? Sam autor Kro-
wysiłki, a następnie przesłał błogosławieństwo klaszto- niki Ławry Supraskiej uważał to za niemożliwe. „Cerkiew
rowi i poświęcił go łaską Świętego Ducha. Patriarcha za- murowana – pisze w pominniku – że stanęła za pierwszego
twierdził również regułę i zasady życia w monasterze31. archimandryty Siehenia przez lat trzy, co się stać nie mo-
W oryginalnym tomosie patriarszym, przechowywanym gło w tak prędkim czasie, bo przeniosszy się z Gródka na
w monasterze supraskim jeszcze w 1867 roku, znajdo- te miejsce w roku 1500, i zastawszy tylko puszczę, trzeba
wały się jakże znamienne sformułowania różniące się od było najprzód cegielnię, etc. ufundować, gliny nakopać,
kopii spisanej w języku łacińskim. „Іоакимъ милостью wapna przysposobić; a i cegła czasu nie mało weźmie na
Божою Архіепискпъ Константинопольский, Новаго taką strukturę, zaczym moim zdaniem, mogła się zacząć za
Рима вселеньский Патиярх. Понеже славный краль и pierwszego archimandryty, a za drugiego Kaliksta zakoń-
превеликій князь всей Литвы в своихъ писанихъ пока- czona jest, i pewna że kosztem fundatorskim, bo jeszcze
заномъ и нашой сиренности, како маршалокъ его дер- przy początkach klasztor jakby nic nie miał”34. Z pewnością
жавы Благочестивый и православный и великолепный Mikołaj Radkiewicz nie miałby takich wątpliwości co do
Панъ Александро, сынъ Пана Ивана Ходкевича, отъ czasu budowy cerkwi Zwiastowania NMP, gdyby założył,
своего имѣнія и отъ своего скарбу и отъ своего труда, że informacje podane w Субботникy или Поминникy do-
на своей властной отчизне и дѣдине у пущи блудов- tyczą wielkiej świątyni wybudowanej na terenie pierwotnej
ской у скрай рѣки Супрaслы, и сфудоменту созида и lokalizacji monasteru, prawdopodobnie wykonanej z drew-
вънесе честный монастырь по имени Пречистыя Вла- na35. W dokumencie z 11 maja 1506 roku nie wymienia się
дичица нашея Богородица, Честнаго Ея Благовѣщенія. lokalizacji monasteru i cerkwi Zwiastowania NMP.
Такъ же своимъ посланіемъ воспомяну намъ той пра- Biskup Józef Sołtan w tym samym dokumencie pro-
вославный Панъ Александро, Еже и сфудоменту воз- sił Aleksandra Chodkiewicza, marszałka hospodarskiego,
двигну тую пречистыю обитель, и приложи кней, отъ namiestnika puńskiego, o opiekę nad nadanymi monaste-
своее отчизны очемъ бы мѣла церково божия на вѣки rowi dobrami i o ochronę klasztoru. „Нижли в опеку и от
стояти, и живушим вней чимъ бы мѣли поживитися во кривд боронити того именья и людей и земли полецаю
славу Христу Богу и родителемъ его впаметь вѣчную. и приказую пану Александру Ивановичу Ходкевичy, и
Помеже онъ есть ктиторъ и смирение наше видячи его по нем его детем и его счадком и их бояром и слугам,
сердечную любовъ еже имати к Богу, ижъ оть своего для того, иж тот монастырь у его отчизне стоит. По-
труда и оть своего скарбу, постави боголюбезно оть нежъ они суть ктиторы того монастыря, они мают от
фудоментa честыю обитель. За то благославлаемъ кти- всих кривд боронити (…)”36.
торы, Панa Александрa і епископа смоленского Іосифа „Nareczenny”37 w lutym 1507 roku na godność me-
и труды ихъ, да есть жертва ихъ совершена къ Богу, и tropolity Józef Sołtan wsparł starania mnichów o nową
отъ Господа Богa милости на нихъ да есть всий вѣкъ и lokalizację monasteru. W 1507 roku hierarcha poparł
вбудущий. (…)”32. u Aleksandra Chodkiewicza prośbę ihumena Pafnucego
Pafnucy Sieheń zabiegał o prawne i materialne za- i mnichów o przeniesienie monasteru z Gródka na nowe
bezpieczenie swojego monasteru. Biskup Józef Sołtan miejsce. Władyka doskonale znał sytuację klasztoru
i Aleksander Chodkiewicz 26 lutego 1507 roku w Wilnie z autopsji i przekonał białoruskiego magnata do wyrażenia
uzyskali u króla Zygmunta Starego potwierdzenie nadania zgody na nową lokalizację monasteru. Analizując pierwsze
monasterowi sześciu służb kmiecych, otrzymanych przez zapisy Aleksandra Chodkiewicza, dotyczące udostępnienia
lasu do budowy nowych budynków klasztornych, można
30 
„Вестник Западной России”, г. V, кн. 7, т. I, отд. 2, Вильно 1867, dojść do wniosku, że pierwsze inwestycje na uroczysku
c. 12-14; A. Бeлeцкий, Митрополитъ Іосифъ ІІ Солтанъ и отношение
Suchy Hrud były drewniane. Wkrótce jednak powstała
его къ Супрасльскому монастырю, c. 16-17.
31 
W dokumencie patriarszym wspomina się o wyborze ihumena przez
samych zakonników, zakazie picia alkoholu, nieopuszczania monasteru 33 
AP w Krakowie, AMCh, sygn. 36, nr 29, k. 83-84; АСД, т. IX, c. 22-
bez zgody ihumena i przestrzegania postów. „Вестник Западной России”, -24. Regest tego dokumentu wskazuje, że jego wydanie nastąpiło 17 lipca
г. V, кн. 7, т. I, отд. 2, Вильно 1867, c. 11; Patriarcha w tomosie z 1505 r. 1507 r. Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV-XVIII
(1504) pisał, że Aleksander Chodkiewicz założył i ufundował „za własne w., oprac. J. Maroszek, Białystok 1994, s. 86.
środki” w swych lasach Błudowskich na brzegu rzeki Supraśl monaster 34 
АСД, т. IX, c. 25.
„по имени Пречистыя Владичица нашея Богородица, Честнаго Ея 35 
Szerzej o tym por.: A. Mironowicz, O początkach monasteru supra-
Благовѣщенія” i wspomina o wybudowaniu „tej znamienitej cerkwi”, skiego i jego fundatorach, s. 19-24.
АСД, т. IX, c. 3-5; A. Бeлeцкий, Митрополитъ Іосифъ ІІ Солтанъ 36 
AP w Krakowie, AMCh, sygn. 36, nr 29, k. 80-82, 129-134; АСД,
и отношение его къ Супрасльскому монастырю, c. 17. т. IX, c. 7.
32 
„Вестник Западной России”, г. V, кн. 1, т. I, отд. 2, Приложения, 37 
”Нарєчєнны” („nareczenny”) – nazwany, mianowany, posiadający
с. 3. nadaną godność, stanowisko.
ELPIS · 19 · 2017 155

myśl o budowie cerkwi z kamienia. Wobec panującego na oraz zobowiązywał się do obrony jego ziem i dóbr41. Z po-
terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego oficjalnego zaka- wyższych zapisów wynika, że Pafnucy Sieheń miał pełne
zu budowy cerkwi murowanych, wymagana była zgoda poparcie ktitorów i zabezpieczenie materialne przy realiza-
królewska na wzniesienie takiej świątyni. Ihumen Pafnucy cji budowy cerkwi Zwiastowania NMP. Wkrótce pozycja
Sieheń wystąpił z taką prośbą do króla na początku 1509 ihumena w monasterze ulegnie zasadniczej zmianie.
roku. W połowie marca 1509 roku Zygmunt Stary wyra- W ramach zabezpieczenia materialnego monaster od
ził zgodę na wybudowanie murowanej cerkwi. „Бил нам swego założenia do połowy XVI wieku otrzymał liczne
челом игумен Супрасльскій Пафнутій о том, чтож он nadania i zapisy. Klasztor wszedł w posiadanie wielu ziem
працою своею... (…) будовати монастырь в пущи панa i majątków: dworu i miasta Choroszcz, dóbr Chworostowo
Александрa Ходкевичa на реце Супраслы и просил нас i Pużycze na Polesiu, Fast, Porosłów i Klewinowa na Podla-
о том, чтоб дозволили церковь и монастырь муровати. siu oraz nadanych przez metropolitę Józefa Sołtana wsi To-
Ино мы з ласки нашое на его чолобите дозволили ему pilec, Baciuty, Piszczewo42, ziemi nad rzeczką Biały Stok43,
церковь и монастырь муровати в той пущи панa Алек-
сандрa Ходкевичa, где ся будет видеть ему угодно бу- 41 
Документы относящихся к истории Супрасльского монастыря,
довати”38. „Вестник Западной России”, г. V, кн. 7, т. II, отд. 2, Вильно 1861. Cho-
roszcz trafiła do Chodkiewiczów po 1470 r., a przed 1483 r. i do założenia
Dopiero po uzyskaniu takiej zgody ihumen Pafnu-
zamku w Gródku stanowiła centrum dóbr Iwana i Aleksandra Chodkie-
cy mógł przystąpić do zaplanowanej inwestycji. Budowę wiczów. J. Wiśniewski, Początki Białegostoku i okolicznego osadnictwa,
świątyni rozpoczęto w październiku 1510 roku. W 1509 [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. IV, Białystok
roku i w pierwszych dziewięciu miesiącach roku następne- 1985, s. 7-27; H. Surynowicz, Pod opieką Matki Bożej. Dzieje parafii
prawosławnej w Choroszczy, Choroszcz 2008, s. 21. W Kronice Ławry
go gromadzono materiały. W połowie października 1510
Supraskiej dokument ten jest datowany na 13 października 1510 r. АСД,
roku metropolita Józef odwiedził monaster. Z nadania т. IX, с. 13-16; Акты, относящиеся к истории Южной и Западной
Aleksandra Chodkiewicza wynika, że metropolita przeby- России, собранные и изданные Археографической комиссиею, т. I,
wał „у монастыри на реке Супраслы”39. 15 października Санкт-Петербург 1863, с. 40-42 (dalej: АЮЗР); Акты, издаваемые
Виленскою Археографическою Комиссиею, высочайше учрежден-
1510 roku metropolita w swym przywileju pisze, że „на-
ною для разбора древних актов в Вильне (dalej АВАК), т. VI, Виль-
шею доброю волею и накладом соружити монастырь но 1872, с. 3. Krytyczne wydanie dokumentu por.: Prawa i przywileje
иноком общаго равножительства у пана Александра miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV-XVIII, s. 37-45. Zapis fundacyj-
Ивановича Ходкевича, у отчизной пущи Блудовской, ny Choroszczy dla monasteru supraskiego nastąpił 25 maja 1501 r. AP
w Krakowie, AMCh, sygn. 36, nr 29, k. 65-71; Николай (Далматов),
нa край реки Супрaслы, на острове межи источников
Супрасльский Благовещенский монастырь, c. 488-490. W 1507 r. król
водных – речок Грабовки и Березовки”40. nadał Choroszczy prawa magdeburskie i potwierdził wolę Aleksandra
Już wkrótce po podjęciu decyzji o przeniesieniu klasz- Chodkiewicza, „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych kra-
toru Aleksander Chodkiewicz po raz drugi potwierdził jów słowiańskich” (dalej – „SGKP”), t. I, Warszawa 1880, s. 633; АСД,
т. IX, c. 14-16, 22-25; Sumariusz dokumentów dóbr supraskich, vol. II,
przekazanie w 1501 roku monasterowi Choroszczy: „с
s. 130-131; Николай (Далматов), Супрасльский Благовещенский мо-
всем правом и панством, ни чого не оставляючи на себе настырь, c. 15-18. Konfirmacja przywileju Aleksandra Chodkiewicza
и наши наследники”. Potwierdzenie nadania Choroszczy z datą 13 października 1510 r. dana na rzecz monasteru supraskiego doko-
było potrzebne z uwagi na nową lokalizację monasteru. nana 31 stycznia 1623 r. przez króla Zygmunta III Wazę, por.: AP w Kra-
kowie, AMCh, sygn. 36, nr 29, k. 3, (mikrofilm J-14603), s. 65-72 (s. 66).
Chodkiewicz potwierdził zasady wyboru ihumena, zacho- 42 
АСД, т. IX, с. 8-9. Król potwierdził nadania metropolity Józefa Sołta-
wując sobie jedynie prawo usunięcia go z monasteru, je- na 11 maja 1506 r. „Lietuvos Metrika” (1387-1546), Knyga nr 25, Vilnus
śliby prowadził życie niezgodne ze statutem klasztornym. 1998, nr 220-222, s. 273-276. Potwierdzenie nadań Aleksandra Chodkie-
Magnat wzywał ihumena do troski o majątek monasterski wicza na dobra Choroszcz na rzecz monasteru supraskiego i Józefa Soł-
tana na wsie Topilec, Baciuty i Piszczewo przez króla Zygmunta Starego
nastąpiło 17 lipca 1507 r. АСД, т. IX, с. 22-24. W granicach uposażenia
monasteru znajdowało się sześć wsi: Topilec, Baciuty, Zawady, Zaczer-
38 
AP w Krakowie, AMCh, sygn. 36, nr 29, k. 1; Акты, издаваемые Ви- lany, Kościuki i Gajewniki. Uposażenie obejmowało tereny obfitujące
ленской комиссией для разбора древних актов, т. VII, Вильна 1874, с. w lasy i rzeczki, a poprzez rzekę Narew miało doskonałe połączenie
3. Николай (Далматов), Супрасльский Благовещенский монастырь, z Choroszczą. Dobra te stanowiły główne zaplecze materialne monaste-
c. 45; A. Бeлeцкий, Митрополитъ Іосифъ ІІ Солтанъ и отношение ru i gwarantowały jego rozwój. Zygmunt Stary 23 października 1529 r.
его къ Супрасльскому монастырю, c. 21; Модест (Стрельбицкий), potwierdził nadanie przez Aleksandra Chodkiewicza dóbr Chworostowo
Супрасльский Благовещенский монастырь, с. 75; Ф. Покровский, i Pużycze na Polesiu oraz wsi Fasty, Porosły i Klewinowo na Podlasiu na
Археологическая карта Гроденской губерни, Вильна 1895, с. 72; rzecz monasteru supraskiego. АСД, т. IX, с. 40-41; АВАК, т. I, Вильно
Summariusz dokumentów do dóbr supraskich, s. 55. 1865, с. 46-49.
39 
Dokument jest wystawiony z datą 13 października 1510 r. АСД, т. IX, 43 
Na początku monaster supraski, oprócz pasu puszczańskiego między
с. 13-16; „Вестник Западной России”, г. IV, кн. 7, т. III, отд. 1, Виль- rzekami Grabówką i Brzozówką i dobrami choroskimi, posiadał ziemie
но 1866, c. 9-14. Po gruntownej analizie dokumentu i z uwagi na fakt, sięgające do Białego Stoku, poprzez zakupienie od „ludzi królewskich
że Aleksander Chodkiewicz znajdował się w więzieniu, niesłusznie po- pasa łąk”. Ziemie te były obiektem konfliktów między monasterem
sądzony o udział w spisku księcia Michała Glińskiego, od lutego 1509 a właścicielem dóbr białostockich Mikołajem Michnowiczem Raczkie-
do 10 maja 1511 r. należy uznać, że nadania monasterowi supraskiemu wiczem. Drugim obszarem spornym były ziemie nabyte przez mnichów
miały miejsce w 1511 r., a nie jak wydano drukiem w 1510 r. Dokument supraskich od Onisima Jakowlewicza Wyporadkowicza, na które Mikołaj
pergaminowy z datą 13 października 1510 r. Por.: Biblioteka Muzeum Michnowicz otrzymał w 1509 r. również przywilej. Biblioteka Litewskiej
Narodowego im. Czartoryskich w Krakowie, Zbiór dokumentów perga- Akademii Nauk w Wilnie, f. 16, B 2, № 134, k. 12v. Ugoda między Mi-
minowych, nr 66 (MNK 541/1). kołajem Michnowiczem a ihumenem supraskim 14 grudnia 1514 r. Por.:
40 
Николай (Далматов), Супрасльский Благовещенский монастырь, Druk z inną datą dzienną – 11 grudnia. АСД, т. IX, с. 32-34; AP w Kra-
c. 19-23; A. Бeлeцкий, Митрополитъ Іосифъ ІІ Солтанъ и отноше- kowie, AMCh, sygn. 35, k. 1-8; M. Łozowska, Fundacja klasztoru supra-
ние его къ Супрасльскому монастырю, c. 22. skiego w pierwszej połowie XVI wieku. Próba interpretacji dokumentów
156 ELPIS · 19 · 2017

ziemi Uboczowszczyzna44, sianożęć w Karakułach45. Sam ojciec Pafnucy był wymieniany jako pierwszy po Jonaszu
ihumen Pafnucy dokonywał licznych zakupów ziemi, po- – przełożonym Ławry Kijowsko-Pieczerskiej50, bowiem
większając tym samym stan posiadania klasztoru. Do mona- monaster nad rzeką Supraśl podlegał jedynie patriarsze
steru należały ziemie pomiędzy rzeczkami Biały Stok i Su- konstantynopolitańskiemu51.
praśl, liczne bartnie i jazy oraz inne dobra. Ziemie te ihumen Na soborze wileńskim 1509-1510 roku zapadła też
Pafnucy zakupił między innymi od Onisima Jakowlewicza decyzja o wyborze ihumena supraskiego Pafnucego Sie-
Wyporadkowicza46 i Maksyma Kosteniewicza47. henia na biskupa. Kilku ordynariuszy diecezji w metropo-
Za czasów Pafnucego Siehenia monaster nad rzeką lii kijowskiej było już w podeszłym wieku. Dotyczyło to
Supraśl otrzymał specjalną patriarszą opiekę, a jego ihu- zwłaszcza władyki włodzimiersko-brzeskiego Wassiana
men był tytułowany „игуменом Благовещенской патрія- II. Według metropolity Józefa Sołtana najlepszym kandy-
шей oбители”, czyli ihumenem monasteru patriarszego datem na stanowisko ordynariusza tej diecezji był ihumen
Zwiastowania NMP. Trudno znaleźć powód takiego uzna- Pafnucy. Ihumen supraski został więc biskupem „nare-
nia przez patriarchę konstantynopolitańskiego dla tylko co czennym”, ale godność swoją objął po śmierci władyki
powstałego monasteru. Na pewno do objęcia patronatem Wassiana II. Jego kandydaturę poparł nie tylko metropoli-
patriarszym nie wystarczyły jedynie prośby jego ktitorów. ta Józef, ale i świeckie elity prawosławne – książę Fiodor
Udział ihumena Pafnucego w soborze lokalnym w Wil- Jarosławowicz, książę Konstanty Ostrogski, księżna Hele-
nie miał istotne znaczenie dla ihumena i monasteru. Sobór na Iwanówna i Aleksander Chodkiewicz52.
w Wilnie, odbywający się na przełomie 1509 i 1510 roku, Po wyborze ihumena Pafnucego na biskupa włodzi-
ustanowił piętnaście zasad, które miały regulować rela- miersko-brzeskiego 15 października 1510 roku metropo-
cję między władzą duchowną a świecką. Celem ich było lita Józef Sołtan nadał nowy „ustaw” – regułę klasztorną,
osłabienie wpływu świeckich na obsadzanie stanowisk którą powinni przestrzegać zakonnicy53. Zbieżność czaso-
cerkiewnych i podniesienie prestiżu władzy duchownej. wa owych dwóch wydarzeń pokazuje, że obaj hierarcho-
Podczas obrad podjęto postanowienia dotyczące stosunku wie pragnęli zachować kontrolę nad rozwijającym się mo-
duchowieństwa do władzy świeckiej, określono sposób nasterem. Nowy ihumen w świetle nadanego „ustawu” nie
wyłaniania kandydatów na stanowiska kościelne, uregu- miał już takich praw jak Pafnucy Sieheń. Ihumen został
lowano życie kleru i kwestie sądownictwa duchownego48. zobowiązany do nieopuszczania monasteru bez szczegól-
Na soborze wileńskim omawiano sprawę monasteru nej przyczyny. Na spotkanie z królem czy ktitorem ihu-
supraskiego, który uzyskał potwierdzenie swej pozycji na men mógł wyjechać jedynie w towarzystwie dwóch za-
mocy specjalnego tomosu od patriarchy konstantynopo- konników wybranych przez starszyznę monasterską. Po
litańskiego Joachima49. Nic też dziwnego, że na soborze załatwieniu spraw przełożony powinien bez zwłoki wrócić
do monasteru. Sprawy gospodarcze ihumen miał rozstrzy-
uposażeniowych, [w:] Małe miasta. Historia i współczesność, t. I, Supraśl
gać razem z klasztornym ekonomem oraz wybranymi do
2001, s. 52-53; Summariusz dokumentów do dóbr supraskich, s. 58.
44 
Biblioteka Muzeum Narodowego im. Czartoryskich w Krakowie, tego zadania mnichami. Wszelkie pieniądze wpływające
Zbiór dokumentów pergaminowych, nr 860, t. I, k. 13; Summariusz doku- do monasteru miały być przechowywane przez ekonoma
mentów do dóbr supraskich, s. 58. i wyznaczonych mnichów w skarbcu cerkiewnym. Oni też
45 
АСД, т. IX, с. 26.
powinni prowadzić szczegółowy rejestr dochodów i wy-
46 
Kopia dokumentu króla Aleksandra z 28 lipca 1505 r. potwierdzają-
cego kupno przez ihumena Pafnucego ziemi i sianożęci w Bokiniach od datków monasterskich i składać coroczne sprawozdanie
Onisima Jakowlewicza Wyporadkowicza. АСД, т. IX, с. 27; „Вестник ihumenowi o stanie finansów. Ihumen powinien nadzoro-
Западной России”, г. V, кн. 4, т. III, Приложения, с. 6-7; „Вестник wać zachowanie braci, którzy mieli żyć w „miłości i posłu-
Западной России”, г. V, кн. 7, т. I, отд. 2, Вильно 1867, c. 15. Sam
zakup przez mnichów supraskich terenów pomiędzy rzekami Biały Stok
i Supraśl a drogą z Dojlid do Jurowiec od bojarów Wyporadkowiczów supraskich, s. 57, 139; Николай (Далматов), Супрасльский Благове-
został dokonany prawdopodobnie w 1500 r. Por.: J. Maroszek, Rewela- щенский монастырь, c. 24-27.
cyjne odkrycie nieznanych najstarszych dokumentów dla Białegostoku, 50 
Митрополит Макарий (Булгаков), История Русской Церкви,
„Białostocczyzna”, nr 1 (1999), s. 22-23. т. IX, c. 168; Акты исторические собранные и изданные Археогра-
47 
AP w Krakowie, AMCh, sygn. 36, nr 29, k. 3; „Вестник Западной фической комиссиею…, т. I, Санкт-Петербург 1841, s. 524-529. Na
России”, г. V, кн. 4, т. III, c. 5-6; „Вестник Западной России”, г. V, ten przywilej patriarszy powoływał się metropolita kijowski Józef Soł-
кн. 7, т. I, отд. 2, Вильно 1867, c. 15; Summariusz dokumentów do dóbr tan w 1514 r. АСД, т. IX, s. 5. Oryginał jest przechowywany w Archi-
supraskich, s. 55, 66; H. Surynowicz, Pod opieką Matki Bożej, s. 26-27. wum Państwowym na Wawelu, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów
48 
„Русская Историческая Библиотека”, т. IV, s. 5-18; A. Mirono- (dalej: AP w Krakowie, AMCh), nr 36; „Вестник Западной России”,
wicz, Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, Białystok Вильно 1867, г. V, кн. VII, т. I, s. 15; Summariusz dokumentów do dóbr
2003, s. 223, 225. supraskich, s. 57, 139.
49 
Mowa tu o patriarsze konstantynopolitańskim i ekumenicznym 51 
A. Бeлeцкий, Митрополитъ Іосифъ ІІ Солтанъ и отношение
Joachimie I. Por. АСД, т. IX, c. 3-5; „Вестник Западной России. Исто- его къ Супрасльскому монастырю, Вильнa 1899, c. 16-17; A. Mirono-
рико-литературный журнал”, Вильно 1867, г. V, кн. VII, т. I, Прило- wicz, O początkach monasteru supraskiego i jego fundatorach, s. 34-35.
жения, s. 1-3; Summariusz dokumentów do dóbr supraskich, s. 54-55, 52 
A. Mironowicz, Sobory wileńskie 1509 i 1514 roku, [w:] Synody Cer-
136. Митрополит Макарий (Булгаков), История Русской Церкви, kwi prawosławnej w I Rzeczypospolitej, pod red. Marzanny Kuczyńskiej
т.  IX, Санкт-Петербург 1879, с. 168; Акты исторические собран- i Urszuli Pawluczuk, „Latopisy Akademii Supraskiej”, vol. 5, Białystok
ные и изданные Археографической комиссиею, т. I, Санкт-Петербург 2014, s. 71-82.
1841, c. 524-529. Na ten przywilej patriarszy powoływał się metropolita 53 
Na temat reguł życia wewnętrznego w monasterach, por.:
kijowski Józef Sołtan w 1514 r. АСД, т. IX, c. 5. Oryginał jest przecho- Древнерусские иноческие уставы, (Русский типик) подг. текста Т. В.
wywany w: AP w Krakowie, AMCh, sygn 36, nr 29; „Вестник Западной Суздальцева, Москва 2001; Монашество и монастыри в России ХI-
России”, г. V, кн. 7, т. I, отд. 2, с. 15; Summariusz dokumentów do dóbr -ХХ вв: исторические очерки, отв. ред. Н. В. Синицына, Москва 2002.
ELPIS · 19 · 2017 157

szeństwie”. Wszelkie naruszenie zasad życia klasztornego do późniejszej kopii wstawiono odpowiedni zapis o nich55.
było napominane, a gdy owe napomnienia nie skutkowały, Przywilej metropolity rozpoczynał się od sformułowania,
osobę taką usuwano z monasteru54. że Aleksander Chodkiewicz postanowił „доброю волею
„Ustaw” określał rolę monasteru w ówczesnej Cerkwi. и накладом сооружити монастырь иноком мнишскаго
Metropolita pragnął, ażeby klasztor poprzez surową regułę общаго равножительства” w dobrach swoich na uroczy-
życia wewnętrznego wzbudzał respekt wśród prawosław- sku między dwiema rzekami Grabówka i Berezówka. Na-
nych i innowierców. Mnisi mieli za zadanie umacniać wiarę stąpiło to latem 1510 roku za panowania króla Zygmunta
wśród prawosławnych mieszkańców zachodnich obszarów Starego, przy metropolicie kijowskim Józefie Sołtanie,
Wielkiego Księstwa Litewskiego, a wśród innowierców w dobrach rodowych Aleksandra Chodkiewicza.
rozwijać szacunek wobec Cerkwi. W „ustawie” zwraca Z tym opisem koresponduje wstawione do „ustawu”
uwagę zapis odnośnie celi zakonnej. Mogły w niej być monasterskiego opowiadanie o powstaniu świątyń klasz-
przechowywane jedynie ubrania, księgi i rzeczy niezbędne tornych: „И наперве соружена бысть церковь невели-
do pracy monasterskiej. Metropolita Józef znał skład oso- ка, теплая, во имя святаго Іоанна Богослова, и трапеза
bowy zgromadzenia i wiedział, że wśród mnichów znaj- на прихожденіе братіи. И освещена бысть тая церковь
duje się wiele osób wykształconych – umiejących czytać преосвященным митрополитом Кіевским и всея Руси
i pisać, kopiować i interpretować teksty liturgiczne. Іосифом, на Обретеніе святыя главы Предтечи и Кре-
Powstaje pytanie: po co nadano klasztorowi nowy sta- стителя Іоанна, мая 25 день, индикт 14. И потом со-
tut, skoro monaster posiadał go już wcześniej, a patriarcha ружена бысть великая церквa Пречистыя Богоматере,
konstantynopolitański Joachim zatwierdził regułę specjal- Честнаго Ея Благовещенія, с приделы святых мученик
nym tomosem z 1505 roku? Nowy statut ustalał zasady ży- Бориса и Глеба, нареченных в святом крещеніи Романа
cia wspólnotowego na terenie nowej lokalizacji monasteru. и Давида, и святых преподобных oтец Печерских Ан-
Wcześniejsze regulacje odnosiły się do życia eremickiego, тонія и Феодосія. Сія же святыя Божія церкви освящен-
które mnisi prowadzili w okolicy Gródka. Należy zwrócić ны бышя преосвященным митрополитом Кіевским и
uwagę na surowość pierwszej reguły życia monastyczne- всея Руси. В честь и хвалу и славу и поклоненіе и пеніе
go w Supraślu. Wielu mnichów przeszło wszystkie stop- Вседержительной, Единосущней Троицы Отцу и Сыну
nie życia zakonnego i stało się schimnikami. Wśród nich и Святому Духу, Единому Богу, сбранным, живущим
było kilku otszelników (pustelników), żyjących w osob- в сей святей Лавре, посполито всему, еже о Христе
nych leśnych celach poza monasterem. Zmiana lokaliza- братству обще вкупе живущим на отпущеніе грехов и
cji klasztoru spowodowała nie tylko zmianę charakteru на спасеніе душам, а отшедшим от телес душам в на-
życia monastycznego z eremickiego (anachoretycznego) следіе царства небеснаго, его же Господь Бог сподобит
na wspólnotowe (cenobityczne), ale skutkowała również и нас всех получити о Христе Іисусе Господе нашем,
odejściem części mnichów do Ławry Kijowsko-Pieczer- Ему же слава в веки, аминь”.
skiej i na św. Górę Athos. W tej relacji znajduje się kolejna istotna informacja:
„Ustaw” metropolity Józefa z 15 października 1510 „И помовивши о том с сыном нашим паном Алексан-
roku nic nie wspominał o wybudowanej murowanej cer- дром Ивановичом Ходкевичом и с всим, еже о Христе
kwi. Oznacza to, że dopiero po tej dacie rozpoczęto bądź братсвом, хотячи утвержденіе мети общему житель-
kontynuowano budowę cerkwi Zwiastowania NMP. Nie ству по уставу божественнаго писанія, добровольне
wiadomo, czy na terenie Suchego Hrudu znajdowały się единоумно завет положихом”56. Dalej następuje podanie
wówczas inne budowle. Według Aleksego Bieleckiego, „ustawu” monasterskiego. Zwróćmy uwagę na fakty poda-
który zapoznał się z oryginalnym dokumentem „ustawu”, ne we wstawionym, dopisanym później fragmencie, przed
nie było w nim żadnej informacji o świątyniach, a dopiero treścią podanych reguł klasztornych. Przywilej metropo-
lity Józefa został rzekomo wystawiony 15 października
1510 roku, a więc nie mógł podawać faktów po tej dacie.
54 
Według tego „ustawu” bracia powinni przebywać w monasterze, a ich
Między innymi w dokumencie mówi się o wyświęceniu
wyjścia w sprawach klasztornych na zewnątrz mogły się dokonać jedynie
za zgodą ihumena, w towarzystwie dwóch lub trzech mnichów. Mnisi cerkwi św. Jana Teologa 25 maja, indykta 14, to jest 25
nie mogli mieć własnych rzeczy (ubrania, jedzenia, pościeli). Wszystko maja 1511 roku. Przypomnę, że indykta rozpoczynają się 1
zakonnik otrzymywał od monasteru. Nawet ihumen jadł w sali jadalnej września, a kończą się 31 sierpnia następnego roku. Jakim
(trapezie), z wyjątkiem nadzwyczajnych okoliczności. Ihumen i hierom-
więc sposobem metropolita mógł napisać co się wydarzy
nisi mogli nosić habity (rasy) z czeskiego sukna, pozostali zaś ze zwykłe-
go. W celach zakonnych mogło znajdować się jedynie ubranie i książki. 25 maja 1511 roku? W dokumencie mówi się o „живу-
Zakonnicy w poniedziałek, środę i piątek jedli tylko raz dziennie. Głów- щим” w Ławrze, a więc tam, gdzie monaster funkcjonuje,
nym składnikiem pożywienia w te dni był chleb i woda. We wtorek mnisi a nie dopiero się buduje. W „ustawie” metropolita Józef
spożywali pokarm dwukrotnie w dzień, ale bez oleju, a w czwartek z ole-
Sołtan pisze o sobie w pierwszej osobie, a we fragmen-
jem. Napojami mnichów była woda i kwas. Do monasteru przyjmowano
wszystkich prawosławnych mężczyzn, ale zaliczenie do grona braci za- cie opowieści o powstaniu cerkwi klasztornych mówi się
konnej następowało dopiero po trzy- lub sześciomiesięcznym nowicjacie. o metropolicie w osobie trzeciej. Z dopisku tego wynika,
Mnisi z innych klasztorów, za zgodą ihumena, mogli wstąpić do wspól-
noty po trzydniowym pobycie w monasterze. Dzieci nie przyjmowano do 55 
A. Бeлeцкий, Митрополитъ Іосифъ ІІ Солтанъ и отношение его
monasteru, a kobietom było zabronione wchodzenie na jego teren. АСД, къ Супрасльскому монастырю, c. 25.
т. IX, c. 16-19; „Вестник Западной России”, кн. 8, т. III, отд. 2, Вильно 56 
АСД, т. IX, c. 17; A. Mironowicz, Powstanie monasteru supraskiego,
1866, c. 1-6. s. 25.
158 ELPIS · 19 · 2017

że nowa cerkiew św. Jana Teologa na uroczysku Suchy nasteru z Kijowem, Słuckiem, Wilnem, Moskwą, Serbią,
Hrud została wyświęcona 25 maja 1511 roku. Wszystko Wołoszczyzną, Bułgarią i ze św. Górą Athos pozwoliły na
staje się zrozumiałe, kiedy przyjmiemy, że do oryginalne- skoncentrowanie w nim dorobku kulturowego wielu naro-
go dokumentu – przywileju Józefa Sołtana z 1510 roku, dów słowiańskich. Monaster supraski zajmuje niekwestio-
któryś z mnichów, w późniejszym czasie, dodał informację nowane miejsce w historii Kościoła prawosławnego, re-
o budowie świątyń klasztornych. Przywołując tu zapisy gionu i kultury wielu narodów. Ten najbardziej wysunięty
z Субботникa или Поминникa można też wnioskować, na zachód prawosławny ośrodek klasztorny przekształcił
że niektóre informacje o cerkwiach dotyczą pierwotnej lo- się w drugiej połowie XVI w. w centrum kulturowe o zna-
kalizacji monasteru w Gródku. Mnisi wielokrotnie doko- czeniu ogólnosłowiańskim. Trudno bowiem wskazać inny
nywali dopisków do oryginalnych dokumentów w różnych ośrodek, w którym w takim zakresie skoncentrowane zo-
polach. Pewną podpowiedzią, kiedy pobudowano mona- stały najlepsze osiągnięcia różnych dziedzin kultury i w
ster na uroczysku Suchy Hrud może być przywilej metro- którym tak intensywnie przejawiały się kontakty z kulturą
polity Józefa Sołtana dany klasztorowi 5 lutego 1514 roku, innych narodów słowiańskich, a najgłębsze i stare tradycje
gdzie mówi się o supraskim monasterze, który „stał nowo” weszły organicznie w życie następnych wieków. Oddzia-
i nazywa się go „новосооружоным”57. ływanie kultur narodów wschodniosłowiańskich i bałkań-
Wynika z tego, że ihumen Pafnucy Sieheń rozpoczął skich uwidoczniło się na terenie monasteru w architektu-
budowę murowanej cerkwi Zwiastowania NMP, ale jej nie rze i malarstwie ikonograficznym, wystroju i wyposażeniu
zakończył. Jest wielce prawdopodobne, że to pierwszy ihu- świątyń oraz w zbiorach biblioteki klasztornej.
men supraski wybudował drewnianą cerkiew św. Jana Teo- W bibliotece znalazły liczne przykłady na to, że mo-
loga, która została wyświęcona 25 maja 1511 roku. Jako naster supraski utrzymywał bliskie kontakty z ośrodkami
„nareczenny” biskup włodzimiersko-brzeski od tego wy- serbskimi i bułgarskimi60. Tradycja powiązań ośrodków
darzenia nie przebywał już w monasterze, lecz prawdopo- prawosławnych z Wielkiego Księstwa Litewskiego z Serbią
dobnie w Brześciu. Władyka Pafnucy pozostawił monaster i Bułgarią sięgała 1415 roku, kiedy to metropolitą kijow-
w bardzo dobrym stanie duchowym i materialnym. Kilku- skim został Grzegorz Camblak61. Z przepisanych w Supra-
dziesięciu mnichów z dużym stażem życia monastyczne- ślu rękopisów dużym zainteresowaniem cieszyły się słowa
go gwarantowało stabilność ośrodka zakonnego. Szeroko pochwalne Klimenta Ochridskiego, Поучение Дорофея и
podjęte inwestycje, zgromadzenie bogatej kolekcji ksiąg з житием Саввы Освещенного и Иоана Злотоустого62
rękopiśmiennych, rozpoczęcie budowy cerkwi Zwiastowa- czy pisma metropolity Grzegorza Camblaka (Похвала
nia NMP były możliwe do zrealizowania dzięki pozyskaniu трем отрокам, Толкование о кубке Соломона i Житие
przez Pafnucego licznych nadań i zapisów od ówczesnych славянского святого), a zwłaszcza jego kazania świą-
elit prawosławnych, takich jak księżna Helena, Aleksander teczne: На рождество Иоанна Предтечи, На Успение
Chodkiewicz – marszałek hospodarski (1506-1509), Iwan i Похвальное слово Евфимию Тырновскому63. Księgi te
Sapieha – wojewoda podlaski, czy Józef Sołtan – metro- znajdowały się w bibliotece klasztornej już w I połowie
polita kijowski58. Pierwszy ihumen monasteru supraskie- XVI w.64 Pisma Grzegorza Camblaka Похвальное слово
go nie zapomniał o swym klasztorze pełniąc obowiązki
biskupa włodzimiersko-brzeskiego i łucko-ostrogskiego59. 60 
Szerzej por.: А. И. Рогов, Литературные связи Белоруссии с бал-
O jego bliskich relacjach świadczą nadesłane przez niego канскими странами в XV-XVI вв., [в:] Славянские литературы. VIII
do biblioteki klasztornej rękopisy i liczne wpisy do supra- Международный съезд славистов, Загреб-Любляна, сентябрь 1978
skiego Субботникa или Поминникa imion osób pocho- г. Доклады советской делегации, Москва 1978; A. Naumow, Wia-
ra i historia: z dziejów literatury cerkiewnosłowiańskiej na ziemiach
dzących z Wołynia i Polesia.
polsko-litewskich, „Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne”, t. I,
Kraków 1996, s. 45-62; Н. А. Морозова, С. Ю. Темчин, Об изучении
* церковнославянской письменности Великого княжества Литовско-
Monaster supraski, jeden z największych prawosław- го, „Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne”, t. II, Kraków 1997,
s.  23-35; Odmiennie na ten temat A. A. Typилов, Южнославянские
nych ośrodków zakonnych na terenie Wielkiego Księstwa
памятники в литеpaтype Литовской и Mocковской Pycи XV-первой
Litewskiego w XVI w., utrzymywał ścisłe kontakty z po- половины XVI в.: парадоксы истории и гeoграфии културныx cвязей,
dobnymi centrami w kraju i zagranicą. Bliskie relacje mo- „Cлавянский aлманаx 2000”, 2001, c. 247-285.
61 
T. M. Trajdos, Metropolici Kijowscy Cyprian i Grzegorz Camblak
a problemy Cerkwi prawosławnej w państwie polsko-litewskim u schyłku
57 
Biblioteka Muzeum Narodowego im. Czartoryskich w Krakowie, XIV i w pierwszej ćwierci XV w., „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia”,
Zbiór dokumentów pergaminowych, nr 76, (MNK 541/8), k. 1; Николай t. II, Poznań 1985, s. 211-234.
(Далматов), Супрасльский Благовещенский монастырь, c. 28. «Бо 62 
Księga Дорофей и з житием Иоана Злотоустого była już w mo-
тая обитель стала на нове, предъ тымъ издавна съ того месца митро- nasterze przed 1532 r. АСД, т. IX, c. 54; Biblioteka Litewskiej Akademii
политомъ продкомъ нашимъ никакихъ пожитковъ небывало». АВАК, Nauk, Oddział Rękopisów, f. 19, nr 61; Н. А. Морозова, С. Ю.Темчин,
Акты Гродненского земского суда, т. I, Вильно 1865, с. 38; „Вестник Древнейшие рукописи Супрасльского Благовещенского монастыря
Западной России”, г. VIII, кн. 2, т. I, отд. 2, Вильно 1870, с. 19-24. (1500–1532 гг.), s. 131.
58 
Николай (Далматов), Супрасльский Благовещенский монастырь, 63 
Ф. Н. Добрянский, Описание рукописей Виленской публичной
c. 62. O nadaniach księżnej Heleny monasterowi supraskiemu por.: Pra- библиотеки, церковнославянских и русских, c. 106-107, 117, 122-123,
wa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV-XVIII w., s. 42, 224-227.
przyp. 4. 64 
Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk, Oddział Rękopisów, f. 19,
59 
A. Mironowicz, Nieznane losy pierwszych ihumenów supraskich, nr-y: 61, 62; Н. А. Морозова, С. Ю.Темчин, Древнейшие рукописи
s. 41-59, 84-98. Супрасльского Благовещенского монастыря (1500–1532 гг.), s. 131.
ELPIS · 19 · 2017 159

митрополиту Киприану i Похвальное слово Евфимию macalnym dowodem na południowo-słowiański wpływ na

Тырновскому zawierają terminologię cerkiewną i słownic- piśmiennictwo ruskie71.
two serbskie i bułgarskie. W kodeksie, przechowywanym w bibliotece monaste-
Potwierdzeniem związków z ośrodkami serbskimi ru kijowskiego św. Michała, znajdowało się osiem utwo-
było zamieszczenie w Kodeksie z XVI wieku żywotu św. rów supraskich z XVI w72. Większość z nich potwierdzała
Sawy Serbskiego, a w Mineji służebnej na miesiąc luty bliskie związki monasteru supraskiego ze św. Górą Athos
(poł. XVI w.) oficjum ku czci św. Symeona Serbskiego65. i ośrodkami bałkańskimi w tym i z serbskimi. Były to:
Obok oficjum ku czci św. Symeona Serbskiego jeden 1) List do nieznanego z imienia arcybiskupa łacińskie-
z jego supraskich czytelników napisał: „По рассужде- go z 1511 r.73
нии иску с нинейшых не празнуется сей Симеон число 2) Posłanie węgierskiego króla Janusza do mnichów
13 дня” i dalej w innym miejscu: „св. Симеона Серб- św. Góry Athos z 1534 r.74
ского не празнуется”. Zapis ten sugeruje, że nie wszy- 3) Odpowiedź mnichów athoskich na posłanie króla
scy w monasterze akceptowali kult świętego serbskiego. węgierskiego Jana Zapolyi z 1534 r.75
Kult św. Symeona cieszył się dużą popularnością na Rusi
Moskiewskiej, nie był natomiast popularny w Wielkim 71 
C. Teмчин, Послесловие к четьемy „Aпостолy” 1183 года монаxa
Исайи в cyпрасльскогм cпиcке Maтвея Десятого 1502-1507 года,
Księstwie Litewskim. Powodem takiej postawy była sama
„Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne”, t. VI, Kraków 2011, s. 131.
postać świętego, który znany był z działalności przeciwko 72 
Н. И. Петров, Супрасльский монастырь как защитник
arianom66. W XVI wieku arianizm był rozpowszechniony православия в XVI и в начале XVII века, „Виленский календарь на
w Wielkim Księstwie Litewskim i zapewne nie chciano 1896 год”, Вильно 1895, c. 164-179; A. Mironowicz, Związki monasteru
supraskiego ze Świętą Górą Athos w XVI wieku, s. 122-134.
lansować świętego serbskiego, znanego przeciwnika tego 73 
W rejestrze książka ta występuje jako „Книжка на латину”, АСД,
wyznania. W Mineji na październik (poł. XVI w.) znajduje т. IX, c. 54. Posłanie składa się z dwóch części: 1) pierwsza przedsta-
się oficjum ku czci św. Arseniusza Serbskiego z charak- wia kazania św. Ojców Kościoła, wypisy z Ewangelii, posłania apostol-
terystycznym dopiskiem: „в сей же день святаго Уроша skie oraz naukę o pochodzeniu Ducha Świętego od Boga Ojca; 2) druga
stanowi polemikę z nauką Kościoła katolickiego o prymacie papieskim
караля ктитора места сего, паче же новые сей церкве”.
i ukazuje odejście Cerkwi rzymskiej od postanowień siedmiu soborów
Uwaga ta przepisana została z serbskiego rękopisu, pocho- powszechnych. Utwór ma charakter odpowiedzi na list arcybiskupa ka-
dzącego zapewne z cerkwi Zaśnięcia NMP w Nerodimla tolickiego. Według N. Petrowa, odpowiedź polemiczna została napisa-
na Kosowym Polu lub monasteru Narodzenia Bogurodzicy na przez mnicha supraskiego i nawiązywała do listu arcybiskupa, pra-
gnącego pozyskać do unii Aleksandra Chodkiewicza (Н. И. Петров,
w Skopje67. Kanonizowany król Stefan IV Urosz Duszan
Супрасльский монастырь..., c. 169-170). Ktitor monasteru polecił
(1308-1355) był fundatorem obu ośrodków cerkiewnych. ihumenowi Kalistowi rozpatrzenie posłania i przygotowanie na nie od-
Rękopisy, które trafiały do monasteru supraskiego, zatra- powiedzi. Arcybiskupem, starającym się o pozyskanie Chodkiewicza do
cały swe południowosłowiańskie pochodzenie i przyjmo- unii był arcybiskup gnieźnieński Jan Łaski (1510-1531), który na sobo-
rze laterańskim przedstawił Posłanie o błądzeniu narodu ruskiego. Por.:
wały wersję staroruską68. W takiej też wersji przepisane,
Центральная научная библиотека Академии наук Украины в Киеве
a często przeredagowane, były rozpowszechniane na zie- (dalej: ЦНБ АНУ), 475п/1656, л. 1-21; Historica Russiae Monumenta,
miach Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony69. vol. 1, p. 123-127. Autor traktatu supraskiego doskonale opisał prawo-
Przykładów oddziaływania literatury bałkańskiej w rę- sławne pojmowanie pochodzenia Św. Ducha od Boga Ojca i wskazał
błędy w nauce Kościoła łacińskiego o apostole Piotrze jako namiestniku
kopisach supraskich można wskazać więcej. Np. «Книга
Chrystusa i o przywództwie papieża. A. Бeлeцкий, Митрополитъ Іо-
Великого Василия Кесарийского, новописанная» ze сифъ ІІ Солтанъ и отношение его къ Супрасльскому монастырю, c.
słowo Jerzego (Georgiosa) Pizydesa: «Похвала Богу о 34; A. Mironowicz, Związki literackie Kijowa..., s. 541-542; tenże, Życie
сотворении всея твари» (k. 294v–312)70. Rękopisy są na- monastyczne na Podlasiu, s. 15; tenże, Literatura bizantyjska w Kościele
prawosławnym na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI wieku,
„Tърновска Книжовна Школа”, Tърновo и идеята за Християнския
Универсализъм XII-XV век, т. IX, Велико Tърновo 2011, c. 692-704.
74 
Posłanie węgierskiego króla Janusza do mnichów św. Góry Athos
65 
Ф. Н. Добрянский, Описание рукописей Виленской публичной z 1534 r. ЦНБ АНУ, 475 п/1656, л. 21v-26; Н. И. Петров, Супрасльский
библиотеки, церковнославянских и русских, c. 286. монастырь..., c. 170-171; A. Mironowicz, Związki literackie Kijowa...,
66 
Tamże, c. 286. s. 541, przyp. 25; tenże, Życie monastyczne na Podlasiu, s. 15; tenże,
67 
А. И. Рогов, Супрасль как один из центров.., c. 330-331; С. П. Об- Literatura bizantyjska w Kościele prawosławnym na terenie Wielkiego
норский, К литературной истории Хождения Арсения Солунского, Księstwa Litewskiego w XVI wieku, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”,
„Известия отделения русского языка и словесности Академии наук”, nr 31, Białystok 2009, s. 146-147.
т. XIX, кн. 3, Москва 1914, с. 196-205. 75 
Utwór stanowi polemikę z hasłami reformacyjnymi. Odpowiedź mni-
68 
С. Темчин, О хиландарском проишождении афонско-сербского chów athoskich była reakcją na rozwój luteranizmu na Węgrzech (1534
оригинала супрасльских рукописных служебных нибей середины ХVI r.). Jan Zapolya (do niego była skierowana Odpowiedź mnichów atho-
века, „Καλοφωνια: Науковий збірник з історії церковної монодії та skich) został królem węgierskim (1526-1540) obranym przez część ma-
гимнографії”, ч. VI, Львів 2012, c. 15-20; Przedruk w: С. Ю Темчин, gnatów po śmierci Ludwika II Węgierskiego (1526). Konkurentem do ko-
Афоно-сербский оригинал супрасльского рукописного комплекта rony był Ferdynand I Habsburg. Obaj pretendenci doszli do porozumienia
служебных миней середины XVI в. и его дальнейшая судьба, „Афон w 1538 r. Zapolya otrzymał Siedmiogród i część Węgier oraz dożywotnio
и славянский миp. Cбopник”, нр. 1, peд. Ж. Л Левшина, Афон 2014, - tytuł królewski. Jako król węgierski pragnął wykorzystać niektóre roz-
с. 184–192. wiązania organizacyjne i obrzędowe Kościołów prawosławnego i luterań-
69 
Historica Russiae Monumenta, ab A. I. Turgenevio, Petropoli 1841, skiego do naprawy Kościoła katolickiego. W tym celu nawiązał kontakty
vol. 1, p. 123-127; A. Mironowicz, Związki literackie Kijowa..., s. 541- z mnichami athoskimi, prosząc ich o ukazanie różnic między katolicy-
-542; zmem a prawosławiem i luteranizmem, a także o opinię na temat projektu
70 
Ф. Добрянский, Описание рукописей Виленской публичной библио- zwołania na terytorium Węgier soboru hierarchów Kościoła wschodnie-
теки, церковно-славянских и русских, s. 68. go i zachodniego. Mnisi greccy wykazali odejścia teologiczne Kościoła
160 ELPIS · 19 · 2017

4) Повесть о разорении Афона латиномудрству- которую папежи, хто в них вымыслили в их поганой
ющими в 1276 году, przepisana w monasterze supraskim вере79.
w 1546 r.76 8) utwór Новоизложенное поучение во Литвании
5) Rozmowa chrześcijanina z Żydem o wierze i iko- нарицаемым Логофетом80.
nach77 Niektóre fragmenty pierwszych pięciu utworów po-
6) Posłanie do Łacinników z 1581 r.78 wtarzają się w drugiej redakcji, złożonej w monasterze su-
7) Сказание на богомерзскую, на поганую латину, praskim w 1578 r. i przepisanej w 1580 r.81 Zawierają one
ostrą polemikę z naukami protestantyzmu, judaizmu, kato-
licyzmu i islamu. Popularne było na ziemiach Wielkiego
katolickiego od postanowień siedmiu soborów powszechnych i różnice Księstwa Litewskiego powstałe w Supraślu (1570) Спи-
dogmatyczne między wyznaniami chrześcijańskimi. Ta część „posłania” сание против лютров, wymierzone przeciwko zwolenni-
była wielokrotnie wykorzystywana przez mnichów supraskich w utwo-
kom reformacji82. Jego kopistą był tamtejszy „священно-
rach polemicznych. ЦНБ АНУ, 475 п/1656, л. 26v-96; A. Mironowicz,
Związki literackie Kijowa..., s. 541, przyp. 26; tenże, Życie monastyczne инок” (zakonnik ze święceniami kapłańskimi) Eustachy83.
na Podlasiu, s. 15; tenże, Literatura bizantyjska ..., s. 147. Mnich Eustachy przywiózł do monasteru pergaminową
76 
Повесть о разорении Афона латиномудрствующими в 1276 Ewangelię z XIII wieku i przechowywał ją w swej celi,
году и о восстановлении Ксиропотамской обители императором
kiedy był jeszcze archidiakonem84.
Андроником trafił do Supraśla ze św. Góry Athos. Por.: Н. И. Петров,
Западнорусские полемические сочинения XVI века, „Труды Киевской Innym przykładem kontaktów mnichów supraskich
Духовной Академии”, 1894, № 2, с. 154-186. Inny utwór opowiada ze serbskimi ośrodkami monastycznymi była działalność
o wydarzeniach, które miały miejsce w monasterze Kseropotamou na św. micha Arseniusza. W 1530 r. mnich supraski Arseniusz,
Górze Athos. W okresie rządów cesarza bizantyjskiego Romana (1028-
były duchowny Aleksy, skopiował pracę św. Jana Klimaka
1034), w cerkwi sobornej monasteru kseropotamskiego w dzień 40 mę-
czenników (9 marca) corocznie wyrastał grzyb o czterdziestu zakończe- Лествица. Книга Лествица в полдесть znajdowała się
niach. W tejże świątyni, za panowania imperatora Michała VIII Paleologa w monasterze przed 1530 r. Rękopis ten był dwukrotnie
(1258-1282), ogłoszono unię lyońską z Rzymem. Wydarzenie to miało kopiowany w połowie XVI wieku85. W wyniku powsta-
miejsce w 1276 r. Po ogłoszeniu unii grzyb przestał rosnąć, a cerkiew ule-
gła zniszczeniu podczas trzęsienia ziemi. Odbudowano ją za panowania
cesarza Andronika II (1282-1328). Д. М Буланин, Чудо с грибом в Кси- 79 
Сказание на богомерзскую, на поганую латину... spisane po 1586
ропотаме,w: Словарь книжников и книжности Древней Руси. вып. r. było odpowiedzią mnichów supraskich na książkę Piotra Skargi. Oba
2: (Вторая половина XIV-XVI в.). ч. III: Библиографические дополне- utwory (Сказание i Послание) powstały za archimandrii Tymoteusza
ния. Приложение, pед. Д. М Буланин , Санкт-Петербург 2012, c. 734- Złoby (1575-1589), gorliwego obrońcy praw Cerkwi prawosławnej.
738. Utwór Повесть о разорении Афона zawierał charakterystyczny ЦНБ АНУ, 475п/1656, л. 205-208; Н. И. Петров, Супрасльский мона-
dopisek: „Сия повесть принесена бе из Святое горы Калугери у мо- стырь..., с. 173-174; A. Mironowicz, Związki literackie Kijowa..., s. 542;
настырь Супрясльскии в лето от создания миру 7054-е [1546] и в то tenże, Życie monastyczne na Podlasiu, s. 16; tenże, Literatura bizantyjska
же лето в сию книгу вписана, а когда она содеашеся перед концем ..., s. 14, przyp. 13. Na wcześniejsze lata powstania tego utworu zrodzili
выображена суть, еже о обители Ксиропотамстеи, иже в святой горе uwagę: Ф. Покровский, Послание Василия, пресвитера Никольского
сбысться от латиномудрствующих (...)”. Библиотека Российской из дольней Руси об иcxождении Святого Духа, «Известия Отделения
академии наук в Санкт-Петербурге, ф. П. Доброхотова, № 31, л. 41. русского языка и словесности”, 1908, т. CXII, кн. 3, прл. 1, c. 86.,
Повесть opowiada o zgubnych dla Kościoła prawosławnego następ- a ostatnio В. Є. Зема, Полеміко-догматичні збірки XVI- початку XVII
stwach zajęcia św. Góry Athos przez Łacinników i powołaniu do życia ст., c. 56-74.
Cesarstwa Łacińskiego (1204-1261). Opowieść miała być przestrogą tym 80 
Н. И. Петров, Супрасльский монастырь..., c. 174-175.
wszystkim, którzy zdecydowali się porzucić prawosławie. Utwór ten był 81 
А. Попов, Обличительные списания против жидов и латинян.
wielokrotnie kopiowany w monasterze supraskim i rozpowszechniany (По рукописи имп. Публичной библиотеки 1580 г.), „Чтения в Импе-
w innych ośrodkach zakonnych. Por.: Н. И. Петров, Западнорусские раторском Обществе истории и древностей российских”, Москва
полемические сочинения XVI века, с. 154-186; A. Mironowicz, Związ- 1879, кн. 1, с. 1-41; Ю. А. Лабынцев,. Об одном важном спорном
ki literackie Kijowa..., s. 541, przyp. 27; tenże, Życie monastyczne na моменте в судьбах белорусской православной культуры XVI столе-
Podlasiu, s. 15; tenże, Literatura bizantyjska ..., s. 147; Д. М Буланин, тия в связи с историей литературной жизни Супрасльского Благо-
Чудо с грибом в  Ксиропотаме, w: Словарь книжников и книжно- вещенского монастыря „Elpis”, R. II (XIII). Zesz. 2 (15), 2000, s. 168;
сти Древней Руси., c. 734-738. W monasterze supraskim powstały też Zbornik klasztoru św. Michała zob.: В. Є. Зема, Полеміко-догматичні
inne utwory polemiczne w oparciu o oryginały sprowadzone ze św. Góry збірки XVI- початку XVII ст. c. 58-59.
Athos. Por.: Prawdopodobnie w oparciu o oryginały greckie w Supraślu 82 
Druk utworu, por.: Русская историческая библиотека, т. XIX, Па-
zostały spisane 16 слов Григория Богослова с толкованиями Никиты мятники полемической литературы в Западной Руси. кн. III, Санкт-
Ираклийского oraz Сборник składający się z tekstów religijnych prze- Петербург 1903.
pisywanych przez wielu autorów. Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk, 83 
Zapis tekstów Grzegorza (Grigentiosa) w supraskim zborniku Eust-
Oddział Rękopisów, f. 19, nr-y: 57, 103. chiusza 1578-1580. Por.: А. Попов, Обличительные списания против
77 
ЦНБ АНУ, 475 п/1656, л. 198-201; В. Є. Зема, Полеміко-догма- жидов и латинян. (По рукописи имп. Публичной библиотеки 1580 г.),
тичні збірки XVI- початку XVII ст. „Українсьий історичний жур- с. 1-41; Utwór, zawierający fragmenty posłań o. Artemiusza, doczekał się
нал”, нр. 5, 2001, c. 43-74; A. Mironowicz, Związki literackie Kijowa..., drugiej redakcji na początku XVII w. A. Mironowicz, Związki literackie
s. 542; tenże, Życie monastyczne na Podlasiu, s. 16; tenże, Literatura Kijowa…, s. 541-542; A. Naumow, Monaster supraski jako jeden z głów-
bizantyjska ..., s. 145. nych ośrodków kulturalnych w Rzeczypospolitej, s. 108.
78 
Posłanie do Łacinników... z 1581 r. było skierowane przeciwko pi- 84 
A. Mironowicz, Związki literackie Kijowa..., s. 542; tenże, Życie
smom jezuity Piotra Skargi, przygotowującego grunt pod unię kościelną. monastyczne na Podlasiu, s. 16; tenże, Literatura bizantyjska ..., s. 146;
Utwór stanowił odpowiedź na pracę Skargi „O jedności Cerkwi Bożej...” Zapis Eustachego i inne zapisy na kartach tegoż rękopisu zob.: И. Ю.
wydanej w 1577 r. W Posłaniu supraskim odnajdujemy ostrą polemikę Бубнов., О. П. Лихачева., В. Ф. Покровская, Пергаменные рукописи
z dogmatami Kościoła katolickiego. ЦНБ АНУ, 475 п/1656, л. 157-169; библиотеки Академии наук СССР, Лeингpад 1976, c. 26; Л. Л. Ща-
Н. И. Петров, Супрасльский монастырь..., c. 171-173; tenże, Запад- виская, Ю. А. Лабынцев, Литература белорусов Польши XV-XIX вв.,
норусские полемические сочинения XVI века, 1894, № 3, с. 349-380; A. c. 71.
Mironowicz, Związki literackie Kijowa..., s. 542; tenże, Życie monastycz- 85 
Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk, Oddział Rękopisów, f. 19,
ne na Podlasiu, s. 16; tenże, Literatura bizantyjska ..., s. 146, przyp. 12. nr-y: 246, 247.
ELPIS · 19 · 2017 161

łego konfliktu z archimandrytą Kimbarem, hieromnich Bezpośrednie związki Supraśla z kulturą serbską znaj-
Arseniusz zabrał skopiowaną przez siebie pracę św. Jana dują potwierdzenie w wystroju wnętrza cerkwi Zwiasto-
Klimaka Лествица i udał się do serbskiego monasteru wania NMP. Najważniejszą inwestycją klasztorną była
Chilandar na św. Górze Athos86. Nie był to pojedynczy wspomniana wyżej cerkiew Zwiastowania NMP. Ory-
przypadek wywozu rękopisów z biblioteki monasterskiej. ginalność architektury świątyni obronnej Zwiastowania
Za czasów Sergiusza Kimbara bibliotekę klasztorną opusz- NMP polegała na połączeniu w budownictwie cerkiew-
czały inne księgi do ośrodków serbskich87. nym gotyckiego i bizantyjskiego stylu. Wykonanie tego
O kontaktach monasteru supraskiego z Serbią świad- projektu doprowadziło do rzadko spotykanej rozbudowy
czy przechowywanie w bibliotece klasztornej najstarszej sklepienia cerkiewnego, wybudowania czterech miniatu-
serbskiej redakcji żywota świętych męczenników wileń- rowych wież narożnych i dużej liczby strzelnic w głów-
skich Antoniego, Joanna i Eustachego. Wersja białoruska nym gzymsie. Konstrukcja obiektu przypomina cerkwie
żywota trzech męczenników była wersją późniejszą, choć obronne św. Zofii w Połocku, Synkowiczach i Małomo-
zbliżona była treścią i formą do serbskiej. Potwierdzeniem żejkowie91. W architekturze cerkwi Zwiastowania NMP
wpływu kultury południowosłowiańskiej na białoruską w Supraślu odzwierciedlone zostały wpływy architektury
było przechowywanie w Supraślu serbskich wersji licznych rusko-bizantyjskiej i gotyckiej. Jest to wyjątkowy przykład
utworów religijnych np. Хождения Арсения Солунского przenikania się kultury wschodu i zachodu.
88
. Znany był w Supraślu serbski oryginał powieści o Tri- Również wystrój wewnętrzny świątyni wskazuje na
stanie i Izoldzie. O pochodzeniu rękopisu mówi jego tytuł: silne wpływy kulturowe bizantyjsko-ruskie na zachodnie
Poczinajetsja powiesti o witezach s knig serbskich89. obszary Wielkiego Księstwa Litewskiego. Za archiman-
W bibliotece supraskiej znajdowały się również świec- drii Sergiusza Kimbara grupa malarzy pod kierunkiem
kie zabytki literatury starobiałoruskiej, które kształtowały „Serbina Nektarego malarza” ozdobiła wnętrze świątyni
się pod wpływem serbskim i bułgarskim. Życie Aleksandra freskami92. Lakoniczna wzmianka o wypłaceniu należnej
Wielkiego, wydane w Krakowie w 1550 roku, na ziemiach malarzowi sumy za pracę przy ikonostasie nie pozwa-
białoruskich było dopełniane serbskimi dopiskami90. Poda- la jednoznacznie określić autorstwa fresków. Często na
ne przykłady świadczą nie tylko o nietypowości biblioteki ziemiach ruskich ci sami mistrzowie byli twórcami ikon
supraskiej, ale wskazują na intensywny wpływ serbskiej i malowideł ściennych. Taka sytuacja zapewne zaistniała
i bułgarskiej literatury religijnej i świeckiej na ziemie bia- w Supraślu. Freski wykonała grupa malarzy pod przewod-
łoruskie. Wpływy serbskie i bułgarskie są widoczne w te- nictwem ikonopiscy pochodzącego z Serbii. Stanisław
matyce, formie i słownictwie tekstów literackich. Serbskie Stawicki utożsamia Nektariusza, malującego w Supraślu,
oddziaływanie kulturowe w XVI wieku przypada na okres z autorem znanego Typika-Ermini, czyli instrukcji jak wy-
rozwoju myśli renesansowej, ożywienia intelektualnego konywać freski. Według polskiego badacza, pod względem
społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zbiory technologicznym freski w wielu szczegółach są zgodne
biblioteki monasteru supraskiego gromadzone w tym wła- z zaleceniami zawartymi w zapisach Typika-Ermini”93. Je-
śnie okresie wskazują, że wpływy serbskie są widoczne
w tematyce, formie i słownictwie tekstów literackich. 91 
S. Alexandrowicz, Nowe źródło ikonograficzne do oblężenia Połoc-
ka w 1579 r., s. 19-22; И. И. Иодковский, Церкви, приспособленные
* к обороне в Литве и Литовской Руси, c. 249-311; В. A. Чантурия,
История архитектуры Белоруссии, c. 88-90; M. С. Kaцєр, Белорус-
ская архитектурa, c. 48-52; W. Kochanowski, Pobazyliański zespół
86 
O supraskim pochodzeniu manuskryptu informuje nas zapis na jego architektoniczny w Supraślu, s. 355-396; M. Morelowski, Zarys synte-
275 stronie. „В лето 7038 (1530), индикта 3, списана бысть книга Ле- tyczny sztuki wileńskiej od gotyku do neoklasycyzmu z przewodnikiem po
ствичникь у монастыри общомь в обители Благовещениа пресвятыя zabytkach między Niemnem a Dźwiną, Wilno 1939; П. П. Покрышкин,
Богородица и святаго Иоанна Богослова иже на реци Супрасле, же- Благовещенская церковь в Супрасльском монастыре, c. 222-237;
ланиемь и рукою многогрешнаго инока Арсениа, бывшаго вь мир- A.  Szyszko-Bogusz, Warowne zabytki architektury kościelnej w Polsce
ском житии Алексеа недостоинаго попа”. Katalog biblioteki rękopi- i na Litwie, [w:] Sprawozdanie Komisji do badań sztuki w Polsce, t. IX,
sów monasteru serbskiego Chilandar, nr 185; Д. Богданович, Kаталог z. 3-4, Kraków 1914; J. Maroszek, Pogranicze Litwy i Korony w planach
кирилских рукописа манастира Хиландара, Београд 1978, с. 104; króla Zygmunta Augusta: z historii dziejów realizacji myśli monarszej
Славянские рукописи Афонских oбителей, составили: A. A. Тури- między Niemnem a Narwią, s. 145-151; R. M. Kunkel, Późnogotyckie
лов i Л. В. Мошкова, под редакцией А. Э. Н. Тахиоса, Фессалоники cerkwie na zachodnich rubieżach Wielkiego Księstwa Litewskiego, [w:]
1999, c. 127; Л. Л. Щавиская, Ю. А. Лабынцев, Литература белору- Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI-XVIII w., pod red. Jerzy
сов Польши XV-XIX вв., c. 61, 111, przyp. 36; Н. А. Морозова, С. Ю. Lileyko, Lublin 2000, s. 37-53; R. Rokicki, Gotyckie cerkwie na Litwie
Темчин, Древнейшие рукописи Супрасльского Благовещенского мо- – inne spojrzenie, „Modus: Prace z historii sztuki”, nr 7, 2006, s. 99-117;
настыря (1500–1532 гг.), s. 133. A Tichoniuk, Monasterska cerkiew pw. Zwiastowania NMP w Supraślu:
87 
Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego w Wilnie, Oddział Rękopisów, studium porównawcze z dziejów architektury sakralnej Wielkiego Księ-
F58-7, B 1993, k. 4; АСД, т. IX, c. 55; Л. Л. Щавиская, Литературная stwa Litewskiego. Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr.
культура белорусов Подляшья XV-XIX вв., c. 38. hab. J. Harasimowicza, Wrocław 2008.
88 
А. И. Рогов, Супрасль как один из центров.., c. 330-331; С. П. Об- 92 
Zarządzający monasterem archimandryta Sergiusz Kimbar zaprosił
норский, К литературной истории Хождения Арсения Солунского, grupę malarzy pod przewodnictwem Nektariusza pochodzącego z Ser-
„Известия отделения русского языка и словесности Академии наук”, bii. W Kronice Ławry Supraskiej zapisano pod rokiem 1557: „Сербину
т. XIX, кн. 3, Москва 1914, с. 196-205. Нектарію, маларю, за Деисусец теплое церкви дано коп 6 грошей,
89 
А. И. Рогов, Литературные связи Белоруссии с балканскими а  золото церковное. За две святости, што он же робил трех святи-
странами в XV-XVI вв., с. 190-194. телей и трех преподобных 9 коп грошей, а золото церковное”. АСД,
90 
А. И. Рогов, Литературные связи Белоруссии с балканскими т. IX, c. 52.
странами в XV-XVI вв., с. 187-189. 93 
St. Stawicki, Czy Nektarij autor „Typika” był autorem malowideł su-
162 ELPIS · 19 · 2017

żeli przyjąć takie założenie, to autor fresków supraskich Aleksandra Rogowa. Z jego badań wynika, że sceny z ży-
był nie tylko malarzem, ale i teoretykiem sztuki, którego cia Chrystusa, Najświętszej Marii Panny, przedstawienie
zalecenia szeroko stosowano na Bałkanach. aniołów, apostołów, ewangelistów, proroków, męczenni-
Styl fresków przypomina zabytki serbskiego malar- ków i świętych ojców Kościoła stanowiły uporządkowa-
stwa monumentalnego, a zwłaszcza wystrój monasteru ny cykl. Rozkład przedstawień i zastosowanie cerkiewnej
Manasii z 1418 r.94 Są one jednymi z nielicznych przykła- symboliki wynikały z sytuacji politycznej tego czasu i po-
dów malarstwa bizantyjskiego na terenach polskich i bia- lemiki z innymi wyznaniami. Postać Chrystusa Pantokra-
łoruskich, nie mającymi bezpośredniego lub pośredniego tora umieszczona została w zwieńczeniu kopuły, z prawą
powiązania z Rusią Suzdalską lub tradycyjnymi ośrod- ręką błogosławiącą, a w lewej trzymającą ewangelię. Ten
kami artystycznymi na Rusi Halicko-Włodzimierskiej. typ przedstawienia, charakterystyczny dla okresu domon-
Typ ikonograficzny fresków supraskich posiada analogie golskigo, był wierną kopią fresku z cerkwi św. Zofii w No-
w sztuce późnobizantyjskiej z początku XV w. z okresu wogrodzie98. Od góry znajdował się rząd przedstawień
tzw. „renesansu Paleologów”. Serbska szkoła malarstwa cherubinów i aniołów. Postacie serafinów umieszczono
ściennego wywarła poważny wpływ na sąsiednie teryto- w ramionach gwiazdy utworzonej przez lunety. W lunetach
ria ze względu na wielkie bogactwo przedstawień ikono- umieszczonych u podstawy kopuły znajdowały się osiem
graficznych i przystępność jej uproszczonych form. Miała okien. Pod postaciami proroków wykonano ornamentalny
ona szczególną popularność w środowiskach klasztornych. pas. Na ścianach ośmiobocznego tamburu (połączeniach
Była to już druga, po XIII- wiecznej, fala wędrówki serb- między kopułą a dwoma filarami) namalowano postacie
skich malarzy na północ, na ziemie ruskie. Porównanie Piotra i Pawła z Janem Ewangelistą na wschodniej ścianie
fresków supraskich ze znanymi zespołami malowideł serb- tamburu a dwaj Ewangeliści Marek i Mateusz na północ-
skich (Ohridu, Kalenicy, Lubostiny, Ravanicy, Manasii) no-wschodniej.
wykazują wspólną tradycję i podobne przedstawienia95. Piotr i Paweł nie zostali wyobrażeni w parze, ale ra-
Typy niektórych kompozycji figuralnych w dekoracji ma- zem z Janem Ewangelistą na wschodniej ścianie tamburu
larskiej Supraśla były zaczerpnięte z serbskiego malar- w trzecim rzędzie, a dwaj Ewangeliści Marek i Mateusz na
stwa freskowego. Przykładem wpływów bałkańskich we północno-wschodniej, a nie „z drugiej strony”; nie namalo-
freskach supraskich może być rozbudowany pejzaż górski wano „między tymi postaciami 17 apostołów i męczenni-
i architektoniczny w tle kompozycji przedstawienia96. Fre- ków oddzielonych ornamentalnym pasem”, bowiem, rząd
ski nawiązywały do serbskiego malarstwa średniowiecz- Apostołów i ich kilku z ich uczniów w pełnych postaciach
nego, znajdującego pod wpływem sztuki zachodnioeuro- stanowił cały trzeci rząd, niżej namalowano rząd świętych
pejskiej, zwłaszcza włoskiej. Detale ubioru i uzbrojenia, w wyobrażeniach do kolan, niżej jeszcze rząd medalio-
tuniki, płaszcze, pasy, formy mieczów i tarcz posiadają nów z przedstawieniami biskupów, tak jak i wyobrażenia
cechy bizantyjsko-serbskie. W wystroju malarskim cerkwi symboli Ewangelistów w żagielkach. Pod tymi postacia-
Zwiastowania NMP wystąpiło zjawisko łączenia różnych mi umieszczono siedemnastu apostołów i męczenników
elementów sztuki, jak to miało miejsce na Bałkanach i w oddzielonych ornamentalnym pasem. Postacie męczenni-
Grecji. ków z krzyżami w rękach zostały przedstawione w parach,
Szczegółowy opis kompozycji fresków, z podaniem oprócz trzech ostatnich. Poniżej namalowano rząd świę-
analogii z wystrojem ikonograficznym w innych świą- tych w wyobrażeniach do kolan, a pod nimi umieszczono
tyniach, przedstawili Aleksander Rogow i Aleksander rząd medalionów z przedstawieniami biskupów i wyobra-
Siemaszko97. Za właściwą interpretację przedstawień żenia symboli Ewangelistów w żagielkach. W rombach
ikonograficznych należy uznać opisy dokonane przez sklepień przed ikonostasem wykonano wyobrażenia skrzy-
dlatych cherubinów. W promieniach wywodzących się od
praskich?, s. 30-35. Podobny pogląd przedstawił serbski historyk sztuki nich przedstawiono symbole ewangelistów. W czterech
S. Petkowicz udowadniając, że rękopis instrukcji został sporządzony za kwadratach znajdowały się postacie Boga, św. Ducha,
panowania Iwana IV Groźnego, a więc w okresie prac nad wystrojem
Zbawiciela-Emmanuela i wielkiej rady aniołów. Przedsta-
wewnętrznym cerkwi Zwiastowania NMP w Supraślu. Por. С. Петковић,
Нектарие Србин, сликар XV в., c. 211-225; przedruk z uzupełnieniami wienie wizerunku gołębia naprzeciw Boga-Ojca ukazywa-
w: Cpпска yметност y XVI и XVII векy, Бeoград 1995, (Cpпска књи- ło prawosławną naukę o pochodzeniu Ducha Świętego od
жевна задруга. Koлo 88, књ. 589), s. 255-281 i wersji polskiej: „Rocz- Boga-Ojca.
nik Białostocki”, t. XVI, 1991, s. 293-323). Por. również: A. Siemaszko,
Górne części ścian wypełniały przedstawienia z cyklu
Freski z Supraśla: unikatowy zabytek XVI-wiecznego pobizantyńskiego
malarstwa ściennego, Białystok 2006, s. 38-48. chrystologicznego i życia Marii Panny (ilustracje hymnu
94 
A. И. Рогов, Фрески Супрасля, c. 345-371. Akathistos). W niższych rzędach przedstawiono świętych
95 
S. Szymański, Freski z Supraśla. Próba rekonstruowania genealogii, ojców, pustelników, zaś na filarach św. rycerzy i męczen-
„Rocznik Białostocki”, t. XI, 1972, s. 161-181.
ników. Taki cykl przedstawień był charakterystyczny dla
96 
Z. Lebiedzińska, Freski z Supraśla. Katalog wystawowy, Kraków
1968, s. 26. tradycyjnego malarstwa serbskiego. Rozwój malarstwa
97 
A. И. Рогов, Фрески Супрасля, c. 343-358; A. Siemaszko, Malowidła serbskiego opierał się głównie o bizantyjskie wzorce i dla-
ścienne cerkwi Zwiastowania w Supraślu. Rekonstrukcja programu iko- tego większość serbskich i bułgarskich malarzy uczyło się
nograficznego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace
sztuki ikonograficznej pod kierunkiem greckich mistrzów.
z historii sztuki”, z. 21, Kraków 1996, s. 13-58; tenże, Freski z Supraśla:
unikatowy zabytek XVI-wiecznego pobizantyńskiego malarstwa ścienne-
go, Białystok 2006. 98 
A. И. Рогов, Фрески Супрасля, c. 348.
ELPIS · 19 · 2017 163

Niewielu z nich od początku XVI wieku spotykamy na zie- w niej mnisi cieszyli się dużym autorytetem w republice
miach ruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jednym athoskiej, zwłaszcza w końcu XV i na początku XVI stu-
z przybyłych z Bałkan malarzy był Nektariusz, twórca fre- lecia. Kielię traktowano jako osobny monaster, a mieszka-
sków i ikonostasu cerkwi Zwiastowania NMP w Supraślu. jąca w niej wspólnota posiadała własnego przedstawiciela
w zgromadzeniu agioryckim105. Święty Antoni przybył na
* św. Górę Athos przed 1507 r. a jego śmierć nastąpiła 17 lu-
Osobne miejsce w kontaktach monasteru supraskiego tego 1508 r., po męczeństwie św. Jana z Serres, serbskiego
z serbskim ośrodkami monastycznymi zajmuje św. mę- miasta w Macedonii106.
czennik Antoni Supraski, który z imieniem Onufry przy- Żywot św. Antoniego Supraskiego spisano w jednym
był do monasteru supraskiego na początku XVI wieku99. z klasztorów athoskich na podstawie opowieści mnichów.
Po kilku latach pobytu w klasztorze mnich Onufry przyjął Żywot ten był znany mnichom supraskim, albowiem wielu
wielką schimę z nowym imieniem Antoni i poprosił ihu- zakonników ze Świętej Góry Athos przebywało w prawo-
mena Pafnucego o zgodę na udanie się na św. Górę Athos, sławnych ośrodkach monastycznych na terenie Wielkiego
do krajów okupowanych przez Turków, ażeby oddać życie Księstwa Litewskiego. Dodanie do XV–wiecznego Proło-
za Chrystusa. Po przybyciu na Górę Athos mnich Antoni gu żywotu św. Antoniego Supraskiego wskazuje na to, że
zamieszkał w wieży św. Sawy Serbskiego. Pojawia się pro- postać męczennika wśród mnichów budziła powszechny
blem: gdzie trafił mnich supraski na Świętej Górze Athos? szacunek. Świętego supraskiego dołączono do grona świę-
W tym czasie znajdowały się tu trzy wieże św. Sawy Serb- tych z poprzednich stuleci, którzy w swych krajach obda-
skiego. Pierwsza była wzniesiona w starym monasterze rzeni byli powszechnym kultem. Autor ostatecznej wersji
ruskim, tam, gdzie przebywał św. Sawa podczas swego kodeksu pragnął nadać nowemu męczennikowi rangę rów-
pierwszego pobytu na Athosie. Druga wieża znajdowała ną świętym czeskim, serbskim czy moskiewskim107.
się w monasterze serbskim Chilandar, a trzecia w stolicy Język tekstu żywotu św. Antoniego wskazuje na to,
athoskiej republiki – Karies100. Według A. Turiłowa mnich że został on napisany przez mnicha z ziem ruskich, który
Antoni trafił do kielii101 w Karies, zwanej „Τυπιχαριό”, nie posiadał dobrego kunsztu literackiego. Autor dodatku
która miała swoją regułę i wieżę102. Kielia ta została zbu- do Kodeksu znajdował się pod wpływem piśmiennictwa
dowana przez św. Sawę, syna króla serbskiego Symeona
Neumana (1167-1196), około 1199 r.103 Po osiedleniu się nania dotyczące istoty ludzkiej. Podczas pobytu św. Sawy w celi w Ka-
ries miejsce to było nazywane „słup ortodoksji”. Trwała tu bez przerwy
św. Sawy w Chilandarze w 1197 r. mnich serbski, dwa lata
modlitwa oraz powstawały nowe hymny, pieśni i modlitwy ku chwale
później, opracował własny typikon, opierając się na regu- Boga w Trójcy Świętej. A. E. Tachiaos, Le monachisme serbe de Saint
le św. Sawy Jerozolimskiego. Ten typikon obowiązywał Sava et la tradition hésychaste athonite. „Hilandarski sbornik”, vol. I, Be-
w kielii w Karies. Nakładał on surowe zasady życia asce- ograd 1966, s. 83-89; М. Живојиновиђ, Светогорске келије и пиргови
у средњем веку, Београд 1972, с. 91-102; A. E. Тахиос, Улога светога
tycznego oparte na poście i modlitwie104. Kielia i żyjący
Саве у оквиру словенске књижевне делатности на Светој Гори,
„Мећународни научни скуп Сава Немањић Свети Сава. Историја
99 
А. А. Турилов, Житие преподобномученика Антония Супрасль- и предање. Децембар 1976”, Београд 1979, с. 85-89.
ского и славянские жития балканских новомучеников XVI в. (к поста- 105 
Ten przywilej opierał się na sfałszowanym liście patriarchy Anto-
новке проблемы), „Hagiographia Slavica”, ed. Herausg. von J. Reinhart, niego z 1392 r. i tomosie cesarza Manuela Paleologa z 1394 r. Oba do-
Munchen-Berlin-Wien 2013, („Wiener Slawistischer Almanach. Son- kumenty zostały potwierdzone w 1498 r. przez patriarchę Joachima i w
derband”. Bd. 82), s. 265-273; Ό νεομάρτυς Άντώνιος ό Καρεώτης, [w:] ten sposób uzyskali swoją ważność. А. Фотиђ, Светa Горa и Хиландар
Αντώνιος Αιμίλιος Ταχιάος, Άγνωστη Αθλώνιτες νεομάρτυρες, Αγιορειτική у Османском царству XV-XVII век, Београд 2000, с. 266-267; Ό νεο-
βιβλιοθήκη, Άγιον Όρος 2006, s. 11-49; Antoni i Marcin Mironowicz, Św. μάρτυς Άντώνιος ό Καρεώτης, s. 31.
Antoni Supraski, Białystok 2014; A. Mironowicz, Święty Antoni Supra- 106 
Odeska Biblioteka Narodowa w Odesie, sygn..4/119/, k. 367-374v;
ski, „EΛΠΙΣ” Czasopismo Katedry Teologii Prawosławnej Uniwersytetu А. А. Турилов, Житие преподобномученика Антония Супрасльского
w Białymstoku, R. XVII (XXVIII), z. 29 (42), Białystok 2015, s. 11-24. и славянские жития балканских новомучеников XVI в. (к постанов-
100 
Αντώνιος Αιμίλιος Ταχιάος, Ένα άγιορειτιχό μοναστήρι πού χάθηχε: ке проблемы), „Hagiographia Slavica”, ed. Herausg. von J. Reinhart,
Ή παλαιά Μονή Ρωσιχού, όπως τήν περιγράφει ό Βασίλειος Γρηγορόβιτς Munchen-Berlin-Wien 2013, („Wiener Slawistischer Almanach. Son-
Μπάρσχυ, „Άφιέρωμα οτή μνήμη τού Σωτήρη Κίσσα”, Θεσσαλονίχη 2001, derband”. Bd. 82), s. 269-270. А. А. Турилов, Антоний Супрасльский,
s. 619; С. Ненадовиђ, Осам векова Хиландара. Грађење и грађевине, „Православная энциклопедия”, т. II, Москва 2001, c. 680; tenże,
Београд 1997, с. 21-23; В. Корађ, М. Ковачевиђ, Монастир Хиландар. Житие преподобномученика Антония Супрасльского и славянские
Конаци и утврђење, Београд 2004, с. 58-62. жития балканских новомучеников XVI в. (к постановке проблемы),
101 
Kielia, od greckiego słowa cellion, oznacza odizolowany mały bu- „Hagiographia Slavica”, ed. Herausg. von J. Reinhart, Munchen-Berlin-
dynek z przylegającą kaplicą. Kielia była duchowo, administracyjnie i fi- Wien 2013, („Wiener Slawistischer Almanach. Sonderband”. Bd. 82),
nansowo zależna od głównego monasteru, pomimo że przebywało w niej s. 265-273; Ό νεομάρτυς Άντώνιος ό Καρεώτης, [w:] Αντώνιος Αιμίλιος
nieraz po kilkudziesięciu zakonników. Ταχιάος, Άγνωστη Αθλώνιτες νεομάρτυρες, Αγιορειτική βιβλιοθήκη, Άγιον
102 
А. А. Турилов, Антоний Супрасльский, с. 680; Ό νεομάρτυς Όρος 2006, σ. 11-49; Antoni i Marcin Mironowicz, Św. Antoni Supraski,
Άντώνιος ό Καρεώτης, s. 30. Białystok 2014; A. Mironowicz, Święty Antoni Supraski, „EΛΠΙΣ” Cza-
103 
Мaнастир Хиландар, Београд 2000, с. 14-15; Παν. Κ. Χρήστο, Το sopismo Katedry Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Białymstoku,
άγιον ¨Ορος, Αθήνα 1987, s. 107. R. XVII (XXVIII), z. 29 (42), Białystok 2015, s. 11-24.
104 
Karejski Typikon jest jednym z najważniejszych dokumentów w hi- 107 
Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie, Oddział Rękopisów,
storii religijnej literatury serbskiej. Na 115 wierszach św. Sawa opracował f. 19, nr 100. Por.: Rękopisy supraskie w zbiorach krajowych i obcych,
szczegółowe zasady modlitwy, postu i kultu liturgicznego, które miały opracował Antoni Mironowicz, Białystok 2014, s. 61-62; С. Ю. Темчин,
być realizowane przez kelliote (mnich, który mieszka w kielii) w Karies. Древнейшие рукописи Супрасльского Благовещенского монастыря
Karejski Typikon był wzorowany na starożytnych zasadach i modlitwach (1500-1532 гг.): новые данные, [в:] Современные проблемы архео-
ascetów, którzy żyli na pustyniach w Egipcie, Synaju, Palestynie i Syrii. графии: сборник статей по материалам конференции проходившей
Karejski Typikon wyraził najbardziej podstawowe zrozumienie i przeko- в Библиотеке РАН, 25-27 мая 2010 г., Санкт-Петербург 2011, c. 134.
164 ELPIS · 19 · 2017

serbskiego i bułgarskiego. Częste używanie samogłoski toniego mógł uwiecznić jego żywot i odesłać do monasteru
dźwięcznej и (ж) oznacza wyraźny wpływ języka buł- supraskiego. I choć teza ta nie ma potwierdzenia źródło-
garskiego108. Na tej podstawie możemy stwierdzić, że po- wego znajduje swoje uzasadnienie we wspólnym pocho-
chodzący prawdopodobnie z Wołynia bądź Podlasia autor dzeniu obu mnichów, pobycie w tym samym serbskim
żywotu św. Antoniego Supraskiego albo przebywał na klasztorze na Athosie oraz następstwie czasowym. Arse-
Świętej Górze Athos w bułgarskim monasterze ochrydz- niusz trafił do Chilandaru w II połowie lat trzydziestych
kim, albo oparł się na starszej bułgarskiej wersji zapisu XVI wieku a żywot św. Antoniego powstał przed 1540 r.
hagiograficznego, która trafiła na ziemie ruskie. Występo- by zostać dołączonym do supraskiego „Prologu” w roku
wanie rękopisów bułgarskich na terenie Wielkiego Księ- następnym.
stwa Litewskiego w XV i XVI stuleciu było zjawiskiem Od połowy XVI wieku monaster supraski stał się
dość częstym. Niestety, nie posiadamy żadnego dowodu głównym prawosławnym ośrodkiem zakonnym w Wielkim
na istnienie wcześniejszego serbskiego lub bułgarskiego Księstwie Litewskim. Otwartość klasztoru na nowe trendy
oryginału żywotu świętego męczennika supraskiego. W tej religijne i filozoficzne nie osłabiły jego pozycji w Koście-
sytuacji należy przyjąć, że jego anonimowy autor – Ru- le prawosławnym. Nadal utrzymywał on bliskie kontakty
sin sam przebywał w monasterze na Górze Athos, gdzie z tradycyjnymi ośrodków prawosławia w kraju i zagrani-
znajdowały się księgi napisane w języku bułgarskim i tam cą min. z terenów Serbii i Bułgarii. Z monasterem supra-
poznał losy Antoniego Supraskiego. skim powiązani byli wybitni działacze religijni z Księstwa
Prawdopodobnie twórcą żywotu św. Antoniego był Moskiewskiego, Bułgarii, Serbii i Bizancjum. Byli wśród
wspomniany wyżej mnich supraski Arseniusz, który trafił nich O. Artemiusz, ks. Andrzej Kurbski, Maciej Czecho-
do monasteru serbskiego w Chilandarze po 1536 r. W 1530 wicz, Izajasz Kamienczanin, Ostafi Wołłowicz, Maciej
r. mnich supraski Arseniusz, były duchowny Aleksy, sko- Stryjkowski i patriarcha Serbski i Bułgarski Gabriel, który
piował pracę św. Jana Klimaka Лествица. Книга Лестви- nadał archimandrycie Tymoteuszowi w 1582 roku prawo
ца в полдесть znajdowała się w monasterze przed 1530 noszenia „mitry”111. Do Ławry supraskiej przybył w 1589
r. W wyniku powstałego konfliktu z archimandrytą Ser- roku powracający z Moskwy patriarcha carogrodzki Jere-
giuszem Kimbarem109, hieromnich Arseniusz zabrał sko- miasz II112. Zreformował on zgromadzenie zakonne i uczy-
piowaną przez siebie pracę św. Jana Klimaka Лествица nił z niego główną ostoję Cerkwi prawosławnej w zachod-
i udał się do serbskiego monasteru Chilandar na św. Górze niej części Litwy. Pozycja klasztoru wpłynęła na wybór
Athos110. Arseniusz słysząc o męczeństwie schimnika An- przez wielu dygnitarzy duchownych i świeckich miejsca
swego wiecznego spoczynku113. Monaster dzięki kontak-
108 
Е. Ф. Карский, Славянская кирилловская палеография, Ленинград tom międzynarodowym zyskał miano ośrodka kulturalne-
1928, с. 174-175. go o ogólnosłowiańskim znaczeniu. W dziejach kultury
109 
A. Mironowicz, Ewangelizacja „prostą mową” w XVI wieku, „La- dawnej Rzeczypospolitej monaster supraski stanowi do-
topisy Akademii Supraskiej”, vol. III, pod red. U. Pawluczuk, Białystok skonały przykład serbskiego oddziaływania kulturowego
2012, s. 9-18.
110 
O supraskim pochodzeniu manuskryptu informuje nas zapis na jego na ziemie białoruskie.
275 stronie. „В лето 7038 (1530), индикта 3, списана бысть книга Ле-
ствичникь у монастыри общомь в обители Благовещениа пресвятыя
Богородица и святаго Иоанна Богослова иже на реци Супрасле, же- сов Польши XV-XIX вв., c. 61, 111, przyp. 36; Por.: Rękopisy supraskie
ланиемь и рукою многогрешнаго инока Арсениа, бывшаго вь мир- w zbiorach krajowych i obcych, opracował Antoni Mironowicz, Białystok
ском житии Алексеа недостоинаго попа”. Katalog biblioteki rękopi- 2014, s. 73, 370-371.
sów monasteru serbskiego Chilandar, nr 185; Д. Богданович, Kаталог 111 
АСД, т. IX, c. 82-83.
кирилских рукописа манастира Хиландара, Београд 1978, с. 104; 112 
АСД, т. IX, c. 88
Славянские рукописи Афонских oбителей, составили: A. A. Тури- 113 
W krypcie cerkwi Zwiastowania NMP pochowano min. wojewodę
лов i Л. В. Мошкова, под редакцией А. Э. Н. Тахиоса, Фессалоники smoleńskiego Bazylego Tyszkiewicza, ks. Katarzynę Chodkiewiczową
1999, c. 127; Л. Л. Щавиская, Ю. А. Лабынцев, Литература белору- i archimandrytę słuckiego Nikandera, АСД, т. IX, c. 65, 73-74.

Bibliografia
Źródła rękopiśmienne Archiwum Diecezjalne Kościoła Rzymskokatolickiego w Bia­
łymstoku, nr. 245, k. 23v-24v, 26-60 v.
Библиотека Российской академии наук в Санкт-Петербурге, Archiwum Państwowe na Wawelu, Archiwum Młynowskie
ф. П. Доброхотова, № 31, л. 41. Chodkiewiczów, f. 36, nr. 29, k. 1, 80-84;
Рoссийский Государственный Исторический Архив в Biblioteka Muzeum Narodowego im. Czartoryskich w Krako-
Санкт-Петербурге, ф. 823, oп. 3, № 3317; wie, Zbiór dokumentów pergaminowych, nr. 66 (MNK
Российская государственная библиотека в Москве, Собрание 541/1);
E. E. Eгорова, ф. 98, № 39; Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Ordynacji Zamo-
Центральная научная библиотека Академии наук Украины jskich, Dział Rękopisów, нр. 930, к. 106-108 v.
в Киеве, 475п/1656, л. 1-21, 26об-96, 157-169, 198-201, Lietuvos Mokslų Akademijos Vrublevskių Biblioteka, ф. 19, нр.:
205-208; 57, 61, 62, 89, 100, 103, 180, 246, 247;
ELPIS · 19 · 2017 165

Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas, ф. 634, oп. 1, нр. 58, Mironowicz A., 2015, Subotnik ili Pominnik monasteru supra-
к. 416 об; ф. 634, oп. 1, нр. 3, к. 14об-41об; skiego, Białystok, s. 10-12;
Vilniaus universiteto biblioteka, ф. F58-7, B 1993, к. 1-4 Mironowicz A., 2009, Summariusz dokumentów do dóbr supra-
об; B 1994; skich, Białystok, s. 54-55, 57, 136, 139;

Źródła drukowane Literatura

Акты, издаваемые Виленской комиссией для разбора древних Бeлeцкий A., 1899, Митрополитъ Іосифъ ІІ Солтанъ и отно-
актов, т. VII, Вильна 1874, с. 3. шение его къ Супрасльскому монастырю, Вильнa, c. 5-7,
Акты исторические собранные и изданные Археографиче- 12, 16-17, 19, 21-22, 34;
ской комиссиею, т. I, Санкт-Петербург 1841, c. 524-529. Богданович Д., 1978, Kаталог кирилских рукописа манасти-
Археографический сборник документов, относящихся к ис­ ра Хиландара, Београд, с. 104;
тории Северо-Западной Руси, издаваемый при управ- Бубнов И. Ю., Лихачева О. П., Покровская В. Ф., 1976, Пер-
лении Виленского учебного округа, т. IX, Вильно 1870, гаменные рукописи библиотеки Академии наук СССР,
с. 49-55, 185-205, 229-243, 461-462; Лeингpад, c. 26;
Буланин Д. М., 2012, Чудо с грибом в Ксиропотаме, [в:] Гильтебрандт П. A., 1871, Pyкописное oтделение Bиленской
Словарь книжников и книжности Древней Руси. вып. 2: публичной библиотеки, Bып.1, Bильна, c. 140.
(Вторая половина XIV-XVI в.). ч. III: Библиографи- Добрянский Ф. Н., 1882, Описание рукописей Виленской
ческие дополнения. Приложение, pед. Д. М Буланин, публичной библиотеки, церковнославянских и русских,
Санкт-Петербург, c. 734-738; Вильна, c. XXVII-XXXIII, c. 68, 106-107, 117, 122-123,
„Вестник Западной России”, 1866, г. IV, кн. 7, т. III, отд. 1, 224-227, 286;
Вильно, c. 2, 9-14; E. Н., [Епископ Никанор], 1904, Старый Синодик Супрасль-
„Вестник Западной России”, 1865/1866, г. IV, кн. 7, т. III, отд. ского монастыря, „Гродненские Епархиальные Ведомо-
2, Вильно, c. 1-6; сти”, № 27, с. 789;
„Вестник Западной России”, 1867, г. V, кн. 1, т. I, отд. 2, Виль- Живојиновиђ М., 1972, Светогорске келије и пиргови у сре­
но, Приложения, с. 1-3; дњем веку, Београд, с. 91-102;
„Вестник Западной России”, 1867, г. V, кн. 7, т. I, отд. 2, Виль- Зема В. Є., 2001, Полеміко-догматичні збірки XVI- початку
но, c. 1-3, 6-9, 11, 15, 71; XVII ст. „Українсьий історичний журнал”, нр. 5, c. 43-
Древнерусские иноческие уставы, (Русский типик) подг. -74;
текста Т. В. Суздальцева, Москва 2001; Иодковский И. И., 1915, Церкви приспособленные к обороне
Попов А., 1879, Обличительные списания против жидов в Литве и Литовской Руси, „Древности”, т. VI, Москва
и  латинян. (По рукописи имп. Публичной библиотеки c. 249-311;
1580 г.), „Чтения в Императорском Обществе истории Kaцэр M. С., 1969, Белорусская архитектурa, Минск, c. 48-
и древностей российских”, Москва, кн. 1, с. 1-41; -52;
Прадмова да Памянніка ці Сінодыка з Супрасльскага мана- Корађ В., Ковачевиђ М., 2004, Монастир Хиландар. Конаци
стыра 1631 г., 2013 (oпр. Л. В. Ляўшун), [в:] Рэлігіѝнае и утврђење, Београд, с. 58-62.
Пісьменства Кірылічнаѝ Традыцыі XI-XV стст., Мінск, Лабынцев Ю. А., 2000, Об одном важном спросном моменте
c. 547; в судьбах белорусской православной культуры XVI столе-
„Русская Историческая Библиотека”, 1878, т. IV, Памятни- тия в связи с историей Супрасльского Благовещенского
ки полемической литературы в Западной Руси, Кн. 1. монастыря, „EΛΠΙΣ”. Czasopismo Katedry Teologii Pra-
Санкт-Петербург, c. 5-18; wosławnej Uniwersytetu w Białymstoku, R. II (XIII), z. 2
„Русская историческая библиотека”, 1903, т. XIX, Памятни- (15), Białystok, s. 168;
ки полемической литературы в Западной Руси. кн. III, Макарий (Булгаков) Митрополит, 1879, История Русской
Санкт-Петербург; Церкви, т. IX, Санкт-Петербург, с. 168;
Славянские рукописи Афонских oбителей, 1999, составили: Макарий (Булгаков) Митрополит, 1996, История Русской
A. A. Турилов i Л. В. Мошкова, под редакцией А. Э. Н. Церкви, кн. V, Москва, с. 168;
Тахиоса, Фессалоники, c. 127; Мaнастир Хиландар, 2000, Београд, с. 14-15;
Супрасълски или Ретков сборник, 1982, Й. Заимов, увод и ко­ Миронович А., 2012, Библиотека Супрасльского монастыря
ментар на старобългарски текст, М. Капалдо, подбор в XVI веке, [в:] Преоткриване: Супраслъски сборник –
и коментар на гръцкия текст, т. I, София; старобългарски паметник от X век, ред. А. Милтенова,
Супрасълски или Ретков сборник, 1983, Й. Заимов, увод и ко- София, c. 309-329;
ментар на старобългарски текст, М. Капалдо, подбор Модест (Стрельбицкий), 1865/1866, Супрасльский Благове-
и коментар на гръцкия текст, т. II, София; щенский монастырь, „Вестник Западной России. Исто-
Супрасльская летопись, 1980, Полное собрание русских ле- рико-литературный журнал”, г. IV, кн. 7, т. III, отд. 2,
тописей, т. XXXV, Москва; Вильно, Приложения, № 1, с. 1-6, 9-14, 72;
„Historica Russiae Monumenta”, 1841, ab A. I. Turgenevio, vol. Модест (Стрельбицкий), 1867, Супрасльский Благовещен-
1, Petropoli, p. 123-127; ский монастырь, „Вестник Западной России. Истори-
„Lietuvos Metrika”, 1995, (1499-1514), Knyga nr. 8, Vilnius, ко-литературный журнал”, г. V, кн. 2, т. I, отд. 2, Вильно,
s. 143. c. 71-72;
166 ELPIS · 19 · 2017

Модест (Стрельбицкий), 1867, Супрасльский Благовещен- Рогов А. И., 1980, Фрески Супрасля, [в:] Древнерусское ис-
ский монастырь, „Вестник Западной России. Истори- кусство. Монументальная живопись XI-XVII вв., Мо-
ко-литературный журнал”, г. V, кн. 6, т. II, отд. 2, Вильно, сква, c. 345-371;
c. 128-131; Рогов А. И., 1978, Литературные связи Белоруссии с балкан-
Модест (Стрельбицкий), 1867, Супрасльский Благовещен- скими странами в XV-XVI вв., [в:] Славянские литерату-
ский монастырь, „Вестник Западной России. Истори- ры. VIII Международный съезд славистов, Загреб-Лю-
ко-литературный журнал”, г. V, кн.7, т. II, oтд. 2, 1867, бляна, сентябрь 1978 г. Доклады советской делегации,
c. 1-3, 6-9, 11-15, 71-73; Москва, с. 187-194;
Модест (Стрельбицкий), 1865, Супрасльский Благовещен- Рогов А. И., 1978, Супрасль как один из центров культурных
ский монастырь, „Литовские Епархиальные Ведомо- связей Белоруссии с другими славянскими странами, [в:]
сти”, № 3, c. 75-76; Славяне в эпоху феодализма, Москва, c. 330-331;
Монашество и монастыри в России ХI-ХХ вв: исторические Рогов, А. И., 1980, „Фрески Супрасля“, Подобедова, О. И.
очерки, 2002, отв. ред. Н. В. Синицына, Москва; (отв. ред.), Древнерусское искусство. Монументальная
Морозова Н. А., Темчин С. Ю., 1997, Об изучении церковнос- живопись XI – XVII вв., Москва, 343-356;
лавянской письменности Великого княжества Литов- Тахиaос A. E., 1979, Улога светога Саве у оквиру словенске
ского, „Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne”, t. II, књижевне делатности на Светој Гори, „Мећународ-
Kraków, s. 23-35; ни научни скуп Сава Немањић Свети Сава. Историја
Морозова Н. А., Темчин С. Ю., 2005, Древнейшие рукописи и предање. Децембар 1976”, Београд, с. 85-89;
Супрасльского Благовещенского монастыря (1500-1532 Темчин С. Ю., 2014, Афоно-сербский оригинал супрасльско-
гг.), [в:] Z dziejów monasteru supraskiego, Supraśl – Białys- го рукописного комплекта служебных миней середины
tok, s. 131, 133-140; XVI в. и его дальнейшая судьба, „Афон и славянский
Ненадовиђ С., 1997, Осам векова Хиландара. Грађење миp. Cбopник”, нр. 1, peд. Ж. Л Левшина, Афон, с. 184-
и грађевине, Београд, с. 21-23; -192;
Николай (Далматов), 1892, Супрасльский Благовещенский Темчин С. Ю., 2011, Древнейшие рукописи Супрасльского
монастырь, Санкт-Петербург, c. 6-7, 22, 24-27, 45, 62, Благовещенского монастыря (1500-1532 гг.): новые
455-456, 464; данные, [в:] Современные проблемы археографии:
Обнорский С. П., 1914, К литературной истории Хождения сборник статей по материалам конференции
Арсения Солунского, „Известия отделения русского языка проходившей в Библиотеке РАН, 25-27 мая 2010 г.,
и словесности Академии наук”, т. XIX, кн. 3, с. 196-205. Беляева И. М. (ред.), Санкт-Петербург, c. 134;
Оболенский M. А., 1836, Супрасльская рукопись, содержа- Темчин С. Ю., 2011, Послесловие к четьемy „Aпостолy”
щая Новгородскую и Киевскую сокращенные летописи, 1183 года монаxa Исайи в cyпрасльскогм cпиcке Maтвея
Москва; Десятого 1502-1507 года, „Krakowsko-Wileńskie Studia
Петковић С., 1972, Нектарие Србин, сликар XV в., „Зборник Slawistyczne”, t. VI, Kraków, s. 131;
за ликовне уметности”, нр. VIII, Нови Сад c. 211-225; Темчин С. Ю., 2010, Рукописи Кимбаровского собрания
Петковић С., 1995, Cpпска yметност y XVI и XVII векy, Бe- Супрасльского Благовещенского монастыря (1532-1557
oград, (Cpпска књижевна задруга. Koлo 88, књ. 589), гг.), „Knygotyra”, t. LIV, Vilnius, c. 173-180;
s. 255-281. Темчин С. Ю., 2010, Сколько книг было в Супрасльском
Петров Н. И., 1894, Западнорусские полемические сочинения Благовещенском монастыре, [в:] „Здабыткі: Дакумен­
XVI века, „Труды Киевской Духовной Академии”, № 2, тальныя помнікі на Беларусі”, вып. 12, Мінск, c. 70-75;
с. 154-186. Темчин С. Ю., 2007, Cyпрасльский cписок xpoники Георгия
Петров Н. И., 1894, Западнорусские полемические сочинения Aмартола cepeдины XVI века и eго aнтиграф 1494 года,
XVI века, „Труды Киевской Духовной Академии”, № 3, „Knygotyra”, vol. 49, c. 77;
с. 349-380. Темчин С. Ю., 2012, О хиландарском проишождении
Петров Н. И., 1895, Супрасльский монастырь как защитник афонско-сербского оригинала супрасльских рукописных
православия в XVI и в начале XVII века, „Виленский ка- служебных нибей середины ХVI века, „Καλοφωνια:
лендарь на 1896 год”, Вильно, c. 164-179; Науковий збірник з історії церковної монодії та гим­
Петрушевич A., 1867, Холмская епархия и святители ее, нографії”, ч. VI, Львів, c. 15-20;
Львов, c. 32; Турилов, А. А. 2001, „Антоний Супрасльский”, Православ-
Покровский Ф., 1895, Археологическая карта Гроденской гу- ная энциклопедия, т. II, Москва, c. 680;
берни, Вильна, с. 72; Турилов, А. А. 2001, „Южнославянские памятники в лите-
Покровский Ф., 1908, Послание Василия, пресвитера Ни- ратуре и книжности Литовской и Московской Руси XV
кольского из дольней Руси об иcxождении Святого Духа, – первой половины XVI в. – парадоксы истории и гео-
«Известия Отделения русского языка и словесности”, графии культурных связей”, Славянский альманах 2000,
т. CXII, кн. 3, прл. 1, c. 86., Москва, 247-285.
Покрышкин П. П., 1911, Благовещенская церковь в Суп­ Турилов А. А., 2013, Житие преподобномученика Антония
расльском монастыре, [в:] Сборник aрхеографических Супрасльского и славянские жития балканских новому-
статей поднесеный графу А. А. Бобринскому, Санкт-Пе- чеников XVI в. (к постановке проблемы), „Hagiographia
тербург, c. 222-237; Slavica”, ed. Herausg. von J. Reinhart, Munchen-Berlin-
ELPIS · 19 · 2017 167

Wien, („Wiener Slawistischer Almanach. Sonderband”. Bd. Mironowicz A., 2003, Kościół prawosławny w państwie Piastów
82), s. 265-273; i Jagiellonów, Białystok, s. 223, 225;
Улащик Н. Н., 1985, Введение в изучение белорусско-литов- Mironowicz A., 1988, Latopisy supraskie jako jedno ze źródeł
ского летописания, Москва, c. 35; „Kroniki polskiej...” Macieja Stryjkowskiego, [w:] Studia
Ульяновський B. I., 1994, Icторія цepкви та peлігійної думки polsko-litewsko-białoruskie, Prace Białostockiego Towa-
в Укpaїні y тpьox книгax. Kн.1: Cepeдинa XV-кінец XVI rzystwa Naukowego, nr 31, pod red. J. Tomaszewskiego,
cтоліття, Kиїв, c. 103; E. Smułkowej i H. Majeckiego, Warszawa, s. 22-32;
Фотиђ А., 2000, Светa Горa и Хиландар у Османском цар- Mironowicz A., 2011, Literatura bizantyjska w Kościele prawo-
ству XV-XVII век, Београд, с. 266-267; sławnym na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI
Церетели Е., 1899, Eлeнa Иoaннoвнa, великая княгиня ли- wieku, „Tърновска Книжовна Школа”, Tърновo и идеята
товская, русская, королева польская, Санкт-Петербург, за Християнския Универсализъм XII-XV век, т. IX, Вели-
c. 242; ко Tърновo, c. 692-704;
Чантурия В. A., 1969, История архитектуры Белоруссии, Mironowicz A., 2009, Literatura bizantyjska w Kościele prawo-
Минск, c. 88-90; sławnym na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI
Чистякова, М. В. 2011. „Текстологические особенности Literatura bizantyjska w Kościele prawosławnym na terenie
стишного пролога ГИМ, Увар. 56“, Slavistica Vilnensis Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI wieku, „Białoruskie
2010 (Kalbotyra 55 (2)), c. 46-62. Zeszyty Historyczne”, nr 31, Białystok, s. 145-147;
Щавиская Л. Л., 1998, Литературная культура белорусов Mironowicz A., 2015, Rękopisy bułgarskie w zbiorach bibliote-
Подляшья XV-XIX вв., Книжные собрания Супрасльского ki monasteru supraskiej do połowy XVI wieku, „Търновска
Благовещенского монастыря, Минск, c. 38; книжовна школа”, нр. 10, „Търновска Държава на духа”,
Щавиская Л. Л., Лабынцев Ю. А., 2003, Литература Велико Търново, c. 17-39;
белорусов Польши XV-XIX вв., Минск, c. 61-71, 111; Mironowicz A., 2013, Najstarszy Субботник или Поминник
Alexandrowicz S., 1971, Nowe źródło ikonograficzne do oblęże- monasteru supraskiego, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”,
nia Połocka w 1579 r., „Kwartalnik Historii Kultury Mate- nr 40, Białystok, s. 233-243;
rialnej”, R. XIX, z. 1, Warszawa, s. 19-22; Mironowicz A., 2003, Największa fundacja Aleksandra Chod-
Grala H., 1997, Kołpak Witołdowy czy czapka Monomacha? (Dy- kiewicza. Spór o charakter fundacji, [w:] Władza i prestiż.
lematy wyznawców prawosławia w monarchii ostatnich Ja- Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, pod red.
giellonów), [w:] Katolicyzm w Rosji i prawosławie w Polsce J. Urwanowicza, Białystok, s. 529-550;
(XI-XX w.), Warszawa, przyp. 3, s. 61; Mironowicz A., 2015, Nieznane losy pierwszych ihumenów su-
Jasnowski J., 1937, Chodkiewicz Aleksander, „Polski Słownik praskich, Białystok, s. 41-59, 84-98;
Biograficzny”, t. III, Kraków, s. 354; Mironowicz A., 2013, O początkach monasteru supraskiego
Kierejczuk E., 2011, Kodeks supraski wśród zbiorów bibliote- i jego fundatorach, Supraśl, s. 12-18, 34-35;
ki monasteru supraskiego. Kilka hipotez w sprawie czasu Mironowicz A., 2014, Sobory wileńskie 1509 i 1514 roku, [w:]
przybycia Minieji Czetnej z XI wieku do Supraśla, „Lato- Synody Cerkwi prawosławnej w I Rzeczypospolitej, pod red.
pisy Akademii Supraskiej”, pod red. U. Pawluczuk, vol. II, Marzanny Kuczyńskiej i Urszuli Pawluczuk, „Latopisy Aka-
Białystok, s. 141-150; demii Supraskiej”, vol. 5, Białystok 2014, s. 71-82.
Kochanowski W., 1963, Pobazyliański zespół architektoniczny w Mironowicz A., 2015, Święty Antoni Supraski, „EΛΠΙΣ” Czaso-
Supraślu, „Rocznik Białostocki”, nr 4, Białystok, s. 355-396. pismo Katedry Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Bia-
Lebiedzińska Z., 1968, Freski z Supraśla. Katalog wystawowy, łymstoku, R. XVII (XXVIII), z. 29 (42), Białystok, s. 11-24;
Kraków, s. 26; Mironowicz A., 1989, Związki literackie Kijowa z monasterem
Luba-Radzimiński Z., 1928, Sprawa odrębnego pochodzenia supraskim w XVI wieku, „Slavia Orientalis”, t. XXXVIII,
Chodkiewiczów litewskich i białoruskich, „Rocznik Pol- nr 3-4 s. 541-542;
skiego Towarzystwa Heraldycznego”, t. VIII, R. 1926-1927, Mironowicz A., 2009, Związki monasteru supraskiego ze Świętą
Kraków, s. 109-132; Górą Athos w XVI wieku, [w:] Święta Góra Athos w kulturze
Maroszek J., 2013, Monografia miasta i gminy Supraśl, Supraśl, Europy. Europa w kulturze Athos, pod red. M. Kuczyńskiej,
s. 429-564; Gniezno, s. 122-134;
Mironowicz A., 2011, Biblioteka monasteru supraskiego w XVI Mironowicz A., 1998, Życie monastyczne na Podlasiu, Białystok,
wieku, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, nr 36, Białystok, s. 14-17;
s. 5-23; Mironowicz A. i M., 2014, Św. Antoni Supraski, Białystok;
Mironowicz A., 2015, Biblioteka monasteru supraskiego do poło- Morelowski M., 1939, Zarys syntetyczny sztuki wileńskiej od go-
wy XVI wieku, Матэрялы XI Міжнародных кнігазнаўчых tyku do neoklasycyzmu z przewodnikiem po zabytkach mię-
чытанняў „Кніжная культура Беларусі XI – пачатку XX dzy Niemnem a Dźwiną, Wilno;
ст.”, Мінск, 16-17 красавіка 2015 г., Мінск, c. 64-75. Naumow A., 2005, Monaster supraski jako jeden z głównych
Mironowicz A., 2012, Ewangelizacja „prostą mową” w XVI ośrodków kulturalnych w Rzeczypospolitej, [w:] Z dziejów
wieku, „Latopisy Akademii Supraskiej”, vol. III, pod red. monasteru supraskiego, Supraśl-Białystok, s. 108, 110;
U. Pawluczuk, Białystok, s. 9-18. Papée E., 1949, Aleksander Jagiellończyk, Kraków, s. 71-72.
Mironowicz A., 1988, Kodeks supraski, „Białostocczyzna”, Rękopisy supraskie w zbiorach krajowych i obcych, 2014, pod
nr 1(9); red. A. Mironowicz, Białystok, s. 11-50, 61-62;
168 ELPIS · 19 · 2017

Siemaszko A., 2006, Freski z Supraśla: unikatowy zabytek XVI Takala-Roszczenko M., 2013, The ‘Latin’ within the ‘Greek’:
-wiecznego pobizantyńskiego malarstwa ściennego, Biały- The Feast of the Holy Eucharist in the Context of Ruthenian
stok, s. 38-48. Eastern Rite Liturgical Evolution in the 16th-18th Centuries,
Siemaszko A., 1996, Malowidła ścienne cerkwi Zwiastowania Joensuu, p. 69-71;
w  Supraślu. Rekonstrukcja programu ikonograficznego, Trajdos T. M., 1985, Metropolici Kijowscy Cyprian i Grzegorz
„Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Camblak a problemy Cerkwi prawosławnej w państwie pol-
z historii sztuki”, z. 21, Kraków, s. 13-58; sko-litewskim u schyłku XIV i w pierwszej ćwierci XV  w.,
Stawicki St., 1972 Czy Nektarij autor „Typika” był autorem ma- „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia”, t. II, Poznań,
lowideł supraskich? „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XXXIV, s. 211-234;
nr 1, Warszawa, s. 30-35; Wolff J., 1895, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego
Szymański S., 1972, Freski z Supraśla. Próba rekonstruowania wieku, Warszawa, s. 618;
genealogii, „Rocznik Białostocki”, t. XI, Białystok, s. 161- Ό νεομάρτυς Άντώνιος ό Καρεώτης, 2006, Αντώνιος Αιμίλιος Τα-
-181; χιάος, Άγνωστη Αθλώνιτες νεομάρτυρες, Αγιορειτική βιβλιο-
Szyszko-Bogusz A., 1914, Warowne zabytki architektury kościel- θήκη, Άγιον Όρος, p. 11-49;
nej w Polsce i na Litwie, [w:] Sprawozdanie Komisji do ba- Παν. Χρήστο Κ., 1987, Το άγιον ¨Ορος, Αθήνα, p. 107;
dań nad historią sztuki w Polsce, т. IX, z. 3-4, Kraków; Ταχιάος Α. Α., 2001, Ένα άγιορειτιχό μοναστήρι πού χάθηχε: Ή
Tachiaos A. E., 1966, Le monachisme serbe de Saint Sava et la παλαιά Μονή Ρωσιχού, όπως τήν περιγράφει ό Βασίλειος
tradition hésychaste athonite. „Hilandarski sbornik”, vol. I, Γρηγορόβιτς Μπάρσχυ, „Άφιέρωμα οτή μνήμη τού Σωτήρη
Beograd, p. 83-89; Κίσσα”, Θεσσαλονίχη, p. 619.

Rozmiar artykułu: 2 arkusze wydawnicze

2017 Tom 19

ISSN 1508-7719

ΕΛΠΙΣ
CZASOPISMO TEOLOGICZNE
KATEDRY TEOLOGII PRAWOSŁAWNEJ
UNIWERSYTETU W BIAŁYMSTOKU

ADRES REDAKCJI
15-097 Białystok, ul. M. Skłodowskiej-Curie 14
tel. 85 745-77-80, e-mail: redakcja@elpis.edu.pl
www.elpis.uwb.edu.pl