See

discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/277210638

Gomolava: Handicraft center Skordiska

Article · January 2009

CITATIONS READS

0 50

1 author:

Marija Jovanović
9 PUBLICATIONS 78 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Marija Jovanović on 13 August 2015.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Nazad na sadržaj

Marija Jovanović UDC 902.2 (497.113 Gomolava)

GOMOLAVA – ZANATSKI CENTAR SKORDISKA

Apstrakt: Na levoj obali Save, na kraju sela Hrtkovci u Sremu, nalazi se višeslojni praistorijski lokalitet Gomolava, u arheološkoj
literaturi već dugo poznat i kao utvrđeno naselje Skordiska. Naselje Skordiska, podignuto početkom ili sredinom II veka stare ere,
opstalo je i nakon dolaska Rimljana u Podunavlje, odnosno do kraja I veka nove ere. Kulturni sloj debljine oko 2 m omogućio
je izdvajanje tri horizonta – Gomolava VI a-b-c, i tri zone u naselju. U unutrašnjem delu naselja otkriveni su centri za izradu
keramike, sa velikim keramičkim pećima, poznati kao „lončarska četvrt“, zatim metaloprerađivačke radionice za preradu metala
ili polusirovina od bronze, gvožđa i možda srebra. Tu su i radionice za obradu kože, vune i objekti za izradu tekstila. Neke od
njih istražene su u blokovima I, IV, VI i VII.
Ključne reči: Gomolava, Skordisci, Srem, metaloprerađivačka radionica, radionice, zona sa keramičkim pećima, period II veka
stare ere – I veka nove ere.

Abstract: On the left bank of the river Sava, at he end of the village Hrtkovci in Srem, there is a multilayered prehistoric site
Gomolava in the archaeological literature, for a long time, well known as fortified settlement Skordiska. The settlement Skordiska
was founded either in the beginning or in the middle of the 2nd century BC, it survived after Romans arrival in Podunavlje until
the end of the 1st century AD. Cultural layer about 2 metres thick enabled sorting out three horizons- Gomolava VI a-b-c and
the three zones in the settlement itself. In the interior side of the settlement the centres for making ceramics were discovered with
big ceramic kiln known as “pottery quarter”, then metal processing areas for processing metal or semi-row materials of bronze,
iron and maybe silver. There were also workshops for processing leather, wool and objects for producing textile. Some of them are
researched in blocks I, IV, VI and VII.
Key words: Gomolava, Skordisci, Srem, metal processing area, workshops, zone with ceramic kilns, the 2nd century BC – the 1st
century AD.

Gomolava se nalazi na levoj obali reke Save, na stratigrafijom, latensko naselje podeljeno je na tri faze
kraju sela Hrtkovci u Sremu. Veštačko uzvišenje tipa i svaka od njih ima svoje karakteristike:
tella je već krajem 19. veka privuklo pažnju tadašnjih l. Gomolava VIa. Vezuje se za osnivanje naselja sa
istraživača, koji su na osnovu sakupljenog arheološkog poluukopanim i nadzemnim zgradama, kao i za poja-
materijala konstatovali da se na ovom lokalitetu nalazi vu varvarskog novca, a hronološki spada u početak ili
više kulturnih horizonata: od neolita do kasnog sred- sredinu II veka stare ere.
njeg veka. Među kulturnim horizontima ubraja se i
latensko razdoblje (Brunšmid 1902, 68; Dimitrijević 2. Gomolava VIb. Vezana je za razvijeno naselje
1956, 5; Girić 1965, 109). Tek sredinom 20. veka su sa nadzemnim objektima i keramičkim pećima, koje
započeta obimnija istraživanja, sprovedena u više su omogućavale proizvodnju fine latenske keramike u
kampanja (1953–1957, 1965–1969, 1970–1985), i to serijama. Formiranje zanatske četvrti, o čemu svedoči
na delu nalazišta koje je ostalo sačuvano od veoma ostava rimskih republikanskih denara i imitacija, drah-
izražene erozije Save i nenamenskih iskopavanja lju- me Apolonije, obuhvata period od sredine do kraja I
bitelja starina. veka stare ere.
Naselje Skordiska podignuto početkom ili sredi- 3. Gomolava VIc. Nastaje posle velikog požara u
nom II veka stare ere opstalo je i nakon dolaska Rim- kojem je izgorelo celo naselje, na kraju faze VIb. U ovoj
ljana u Podunavlje, odnosno do kraja I veka nove ere. fazi obnavlja se naselje, ali ne i bedem. Dolazi do sta-
Kulturni sloj debljine oko 2 m omogućio je izdvajanje gnacije i napuštanja tella; radionice se sele u podgrađe.
tri kulturna horizonta – Gomolava VI a-b-c, i tri zone To se naročito vidi na keramici, koja se osetno sma-
unutar naselja. Na osnovu kulturnog sloja je izrađena njuje. Postepeno se uvode rimsko-provincijske forme, a
vertikalna i horizontalna stratigrafija. Vertikalnom sve češće su u opticaju i rimski republikanski denari.

117
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51 АРХЕОЛОГИЈА

Kada je u pitanju horizontalna stratigrafija, istraže- U jugoistočnom uglu poluukopanog objekta nije bilo
ni prostor na Gomolavi podeljen je na više zona: poda, već samo nagorela površina, koja je označavala
l. Prva zona vezana je za prostor sa fortifikacijom mesto ognjišta ili manje peći. Na podnici su pronađeni
– bedemom, koji je konstatovan u blokovima I, II i delovi manje zdele i pehara, koji su datovani u Gomo-
delimično III. lava Ia fazu. Spoljne površine posuda bile su ukrašene
tehnikom glačanja (Jovanović, B. – Jovanović, M. 1988:
2. Druga zona obuhvatala je prostor sa poluuko-
147, T. XXIV/ l, 2). Posude malih dimenzija su, po
panim i nadzemnim objektima, istraženim u blokovima
svemu sudeći, pripadale vlasniku koji je unutar objek-
II, IV i VII.
ta obavljao neku zanatsku delatnost. Male dimenzije
3. Treću zonu čini prostor (ili trg) ispunjen brojnim objekta–zgrade ukazuju na to da je ona, možda, imala
keramičkim pećima, oko kojih se nalaze deponije sa specifičnu namenu, poput radionice za pripremu siro-
keramikom. Tu su bile smeštene i radionice za preradu vina za dalju obradu, preradu ili čuvanje sirovina kao
metala ili polusirovina od srebra, bronze, možda gvož- što je vuna, krzno, meso, ili pak skladištenje robe za
đa, zatim kože, vune i tekstila. Neke od njih registrovane transport u susedne oblasti.
su u blokovima I, IV, VI i VII. Ostaci druge poluukopane zgrade otkriveni su u
To je, ukratko, slika Gomolave iz latenskog razdob- neposrednoj blizini: u kv. 85–86/VIII, na ivici viso-
lja, koja je obimno dokumentovana u monografiji Go- kog rečnog profila bloka IV, na dubini od 2,19 m (aps.
molava 2: naselje mlađeg gvozdenog doba (Jovanović, n./m v. 83,07 m). U očuvanom delu objekta, na podu,
B. – Jovanović, M. 1988: 74, 88). otkriveno je 15 masivnih tegova za razboj. Zbog veli-
kih oštećenja na ovom delu tella (propadanja profila),
***
rekonstrukciju objekta nije bilo moguće izvršiti. Te-
Istraživanje latenskog naselja na Gomolavi završe- govi su bili poređani u nizu i, po svemu sudeći, deo
no je 1979. godine, odnosno pre tri decenije. Posle toga su tkačke radionice za izradu tekstila, u kojoj je bio
su objavljene četiri monografije o Gomolavi. U mono- postavljen vertikalni razboj, čiji ostaci, nažalost, nisu
grafiji Gomolava 2: naselje mlađeg gvozdenog doba au- pronađeni. U neposrednoj blizini oštećenog objekta
tora dr Borislava Jovanovića i Marije Jovanović pred- pronađen je koštani predmet – čunak za razboj, koji
stavljeno je utvrđeno naselje Skoridska na kraju pro- sigurno ima veze sa objektom – radionicom za izradu
toistorijskog razdoblja. Treća monografija – Gomolava tekstila. Ovo su, za sada, jedini podaci sa Gomolave
3: rimski period, koju su priredile dr Velika Dautova- koji ukazuju na postojanje drugih zanata u ovom kas-
Ruševljan i dr Olga Brukner, obrađuje početak istorij- nolatenskom naselju (prilog 1).
skog razdoblja na Gomolavi i uspostavljanje rimske do- U bloku VII, na donjem platou, istražena je treća
minacije u Podunavlju. Pažljivom analizom publikacije poluukopana zgrada, otkrivena u kv. D 4. Objekat
Gomolava 3: rimski period može se zaključiti da u njoj pravougaone osnove, sa zaobljenim uglovima, nalazio
ima mnogo nelogičnosti, o čemu treba nešto više reći. se u jugozapadnom delu kvadrata. Njegove dimenzije
Zamerke se, pre svega, odnose na publikovanje i inter- bile su 3,40 x l,50 m, a podnica mu se nalazila na
pretaciju pojedinih građevinskih objekata i pokretnog dubini od 1,92 m (aps. n./m v. 83,07 m). Iako je pod-
arheološkog materijala – naročito radionice za preradu nica obnavljana nekoliko puta (konstatovana su tri
sirovina i metalnih nalaza. Drugi problem predstavlja- premaza podnice), ostaci vatrišta ili delovi peći nisu
ju keramičke peći, kojih, prema dr Olgi Brukner, ima pronađeni. U objektu je pronađena samo posuda –
164 na oba platoa. zdela koničnog oblika (Jovanović, B. – Jovanović, M.
U monografiji Gomolava 2: naselje mlađeg gvoz- 1988: T. XXXIII/10), koja hronološki pripada VIa fazi
denog doba objavljeni su pojedini objekti sa gornjeg i (Jovanović, B. – Jovanović, M. 1988: 67). Namena ovog
donjeg platoa, koji su istraženi u blokovima od I do objekta nije poznata. Blizina obale navodi na pomisao
VII. Publikovana su tri poluukopana objekta koja se da je tu moglo biti skladište za robu ili proizvode
mogu označiti kao zanatske radionice: dva u bloku IV, koji su dolinom Save stizali iz drugih regija, odnosno
a jedan u bloku VII. da su tu deponovani za transport ili prodaju. Iako
Poluzemunica ovalnog oblika, dimenzija 4,62 x manjih dimenzija, objekat je mogao da se koristi i kao
2,30 m, otkrivena je u kv. 81–83/IX–X bloka IV. Pro- radionica za izradu predmeta za svakodnevne potrebe
nađena je na dubini od 2,07 m (aps. n./m v. 83,48 m), – poput ribarskih mreža, delova posuđa od drveta,
dok se dno nalazilo na dubini od 2,64 m (aps. n./m v. obradu vune ili lana, čuvanje žitarica, tekstila, ili kao
82,92 m) (Jovanović, B. – Jovanović, M. 1988: 28, 67). trgovište.

118
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ

*** da je u neposrednoj blizini bilo mnogo gara, može se

pretpostaviti da su u pitanju ostaci peći ili mesto gde se
Posebnu vrstu objekata na Gomolavi predstavljaju
topio metal (Nađ 1956; Terenski dnevnik: 24; Nađ 1960:
oni koji su, najverovatnije, služili kao radionice za
128). Tokom istraživanja, na ivici ove zone je pronađen
preradu metala i drugih polusirovina. Uspostavljanjem
jedan ceo sud i nekoliko fragmentovanih malih sudova
trgovačkih puteva već u neolitu, ovi proizvodi – u
koji su služili za topljene metala. Sudići su pregoreli i
vidu poluga ili ingota (aes rude i aes formatum), zatim
na njima je bilo tragova bronzanog oksida. Pored toga,
grumenja (bronzanog grumenja), ćilibara i ulja pa sve
jedan ceo sudić pronađen je u latenskoj jami V koja se
do novca, dopremani su kao luksuzna roba u Podunavlje
nalazila u neposrednoj blizini – u kv. 88/V, na dubini
i druge delove centralnog Balkana. Gomolava se tada
od 3,038 m (aps. n./m v. 82,302 m) i dnom na 3,203 m
nalazila u središtu važnih vodenih i kopnenih puteva,
(aps. n./m v. 82,137 m).
kojima je prenošena i druga luksuzna roba: školjke
Iste godine (1956), u kvadratu 89/V–D, na dubini
kopitnjaka (Spondylus gaederopus), razne vrste kamena
od 2,031 m (aps. n./m v. 83,379 m) pronađen je još je-
za izradu potrebnih alatki i oruđa, kremen, opsidijan,
dan (ceo) minijaturni sud levkastog oblika za topljenje
luč i oker. Sa pojavom metala, naročito bakra, kalaja,
bronze. Na unutrašnjoj strani tog sudića nađeni su tra-
srebra, gvožđa, zlata, ćilibara i drugih sirovina, na glav-
govi oksida bronze, izmešani sa garom i fragmentima
nim itinererima se podižu trgovačke stanice (punk-
latenske keramike (Nađ 1956; Terenski dnevnik: 23 i
tovi), u kojima se obavlja trgovina i razmena dobara.
24). U radu Zaštitno iskopavanje na Gomolavi kod Hrt-
Brojni itinereri uspostavljeni tokom paleolita i danas se
kovaca: prethodni izveštaj za 1955–1956. godinu stoji
koriste kao glavne transverzale, preko kojih se obavljaju
da je „verovatno na tom mestu bila topionica bron-
sve komunikacije u savremenom svetu. Potvrdu da je
ze“. Nađ ih je, na osnovu dubine, pripisao bronzanom
na Gomolavu dopremana sirova ruda ili polufabrikati
dobu (Nađ 1960: 128).
predstavlja nalaz bakarne narukvice u muškom grobu
Tokom istraživanja Gomolave 1969. godine prona-
12 i minijaturne narukvice od 7 bakarnih perli u dečjem
đen je oštećen minijaturni sud za topljenje metala
grobu broj 8, u vinčanskoj nekropoli koja pripada
(očuvan donji deo, visine 2,2 cm). Ovaj sud je iskopan
Gomolava Ib fazi (Brukner 1977: 11, T. I/1–5; Brukner
u sektoru III, kv. 94–95, u 6. otkopnom sloju, na dubini
1980: 34, 35, sl. 17). Metala je bilo i u drugim epohama
od 1,36 m (aps. n./m v. 84,05 m). Godine 1971. otkri-
na Gomolavi. Pri kraju protoistorijskog perioda su
vena je još jedna minijaturna posuda (malo oštećena
konstatovane zone sa ostacima minijaturnih sudova za
pri obodu) za preradu metala, i to u bloku I, u kv. 93/
livenje metala i dobijanje ingota, zatim kalupi, komadi
IX–VIII, u nivou 10. otkopnog sloja, na dubini od 2,47
kovačkog alata poput kašike za izlivanje tečnog metala,
m (aps. n./m v. 83,25 m). Visina ove minijaturne po-
livačkih klešta za držanje posuda i dr.
sude kupastog oblika je 7,1 cm, dok je prečnik otvora
Na osnovu arheoloških podataka, na Gomolavi
5 cm, koliko imaju i neke posude iz zone sa izgorelom
su tokom tridesetogodišnjih istraživanja registrovane,
zemljom u kv. F.
uslovno rečeno, dve radionice za preradu metala: jedna
Na osnovu iznetih podataka stekao se utisak da se
na gornjem platou – u široj zoni bloka I, odnosno u
jedna metaloprerađivačka radionica nalazila u bloku I,
prostoru koji se nalazio ispred ovog bloka; druga na
na krajnjem severnom delu naselja, bliže Savi. U prilog
donjem platou – u kv. F 4 bloka VII, otkrivena tokom
tome govori i otkriće zona sa ostacima izgorele zemlje
istraživanja 1978. godine (Dautova-Ruševljan 1992:
i gara, kao i pronalasci minijaturnih sudova za preradu
60). Ni ovde se ne može govoriti o radionici u pravom
metala na čijim su zidovima nađeni ostaci bronzanog
smislu reči, kakve su, na primer, radionice u poznatim
oksida. Sudovi su pronađeni u široj zoni bloka I i IV, u
rudarskim oblastima Češke (Waldhauser 2001: 76,
kvadratima od 84 do 95/V–X.
389), već bi to pre bila deponija odbačenih sudova za
U neposrednoj blizini zone za preradu metala
preradu metala.
nađeni su ostaci dva oštećena građevinska objekta –
kuća iz latenskog perioda. Jedna je otkrivena u bloku
***
I, u kv. 96–98/XII–XIV. Njena srednja dubina je 1,55
Još 1956. godine je Šandor Nađ na severoistočnom m (aps. n./m v. 84,12 m), a hronološki je opredeljena
delu lokaliteta, u kvadratima 90/V–A, B i 91/V–C, D, u Gomolava VIb fazu (Jovanović, B. – Jovanović, M.
na dubini od 2,288 m (aps. n./m v. 83,012 m) naišao na 1988: 6, 28, T. XXV, 4–11, T. XXVIII, 5–12).
zonu izgorele zemlje, u kojoj nije bilo armature, niti se Drugi građevinski objekat istražen je u bloku IV,
mogao ustanoviti neki određeni oblik. S obzirom na to u kv. 84/X. Njegova srednja dubina iznosi 1,85 m (aps.

119
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51 АРХЕОЛОГИЈА

n./m v. 83,49 m) (Jovanović, B. – Jovanović, M. 1988: ***

17, 28; T. XXV, 12). Na osnovu nalaza keramike (zdela,
Na osnovu uvida u tehničku dokumentaciju za
lonaca i pitosa) datovan je u Gomolava VIb fazu. Oba
blok VII, odnosno kv. F dobija se utisak da je ovaj
objekta bila su podignuta na delu lokaliteta koji je bli-
prostor bio izdvojen od drugih objekata i zaštićen ne-
zu Save i mogu se dovesti u vezu sa prostorom za obra-
kom vrstom „zida“. „Ulaz“ u livačku radionicu bio je
du metala, pre svega bronze, čiji su tragovi i pronađeni
okrenut prema Savi (Dautova-Ruševljan 1992: 60, plan
na zidovima minijaturnih posuda.
VI, XIII). Međutim, crteži i fotografije pomenutog
objekta nedostaju, pa je na osnovu opisa teško za-
*** ključiti da li je reč o metaloprerađivačkoj radionici ili
topionici u kojoj je prerađivano grumenje bronze da
Godine 1978. u jugozapadnom delu bloka VII
bi se dobili poluproizvodi – ingoti. Za ostale podatke
otkrivena je druga zona sa minijaturnim sudovima
koji se vezuju za metaloprerađivačku radionicu, kao i
za livenje. Ova zona pripada prostoru sa keramičkim
predmete izrađene u njoj, svakako treba dati komentar.
pećima (?) u kv. F 4, koja je publikovana u monografiji
Stoga ćemo analizirati navode autora:
Gomolava 3: rimski period, čiji su autori dr Velika
– Negativ kalupa izrađenog od kamena za livenje
Dautova-Ruševljan i dr Olga Brukner. Zona je registro-
alki (inv. br. G 3916) pronađen je u kvadratu C 4, u
vana kao polukružni ukop prečnika 3,45 m, koji je bio
nivou 5. otkopnog sloja, na dubini od 1,41 m (aps.
ispunjen zapečenom zemljom, ugljenisanim drvetom
n./m v. 82,51 m – srednja vrednost za sve kvadrate),
i pepelom, što bi, najverovatnije, odgovaralo dimen-
dok je drugi otkriven u kv. C 3 u 7. otkopnom sloju, na
zijama metaloprerađivačke (livačke) radionice, dok je
koti 1,92 m (aps. n./m v. 82,00 m). Metaloprerađivačka
ivični deo služio kao banak za odlaganje šuta. „Unutar
radionica pronađena je između kota 1,41 m (aps. n./m
polukružnog ukopa pronađeno je oko 50 sudova za
v. 82,51 m) i 1,65 m (aps. n./m v. 82,27 m).
livenje, od kojih je veći deo sačuvan u fragmentima
Interesantna je činjenica da je u kv. C 3 u nivou
(oko 30–40 komada), usput jako deformisani ili pak
8. otkopnog sloja, odnosno na koti 2,18 m (aps.
istopljeni. Uklanjanjem sloja intenzivnog gara, pepela
n./m 81,77 m) pronađena fibula čiji je luk ukrašen
i zapečene zemlje, unutar polukružnog prostora radio-
paralelnim navojima u obliku osmice (inv. br. G 4074),
nice, utvrđeni su ostaci podnice (?) koji bi mogli da
koja hronološki pripada Gomolava VIa fazi. Identična
odgovaraju niveleti objekta. Najvažniji dokaz da se
fibula (inv. br. G 1974) pronađena je u bloku III, tj. kv.
ovde radi o livačkoj radionici predstavljaju brojni su-
77/XVI, na koti 1,75 m (aps. n./m 83,49 m), što je još
dovi za livenje, očuvani u celini ili fragmentovani sa
jedan dokaz za tvrdnju da brojni predmeti iz bloka VII
vidljivim ostacima oksida bronze na unutrašnjoj po-
koji se dovode u vezu sa metaloprerađivačkom radio-
vršini posude“ (Dautova-Ruševljan 1992, 60).
nicom potiču iz keltskog stratuma, i to osnivačke faze
Kao argument autor navodi i činjenicu da je u kvad-
naselja Skordiska na Gomolavi, odnosno Gomolava
ratu C 4 pronađen negativ kamenog kalupa za livenje,
VIa i VIb horizonta (Jovanović, B. – Jovanović, M.
zatim ulomci bronzanih sudova (Dautova-Ruševljan
1988: 83, 83, 170, T. XLI. 1, 2). Fibule sa lukom u obliku
1992: 60, T. 4–8, 17–36), olovna zgura (Dautova-Ru-
osmica zastupljene su u Podunavlju, na široj teritoriji
ševljan 1992: 60, 62, 63; T. 8/83), kao i fragmenti gvoz-
Skordiska. Pored toga, otkrivene su i na keltskim loka-
denih predmeta (Dautova-Ruševljan 1992: 88–90, T.
litetima u Hrvatskoj – Osijeku, grob 52 (Spajić 1962:
25–40). Sudovi za livenje, malih dimenzija (3,5 x 4
51, T. XXVI, 47), u Transdanubiji, Moravskoj i Češkoj
cm), pripadaju karakterističnim radionicama rano-
(Filip 1956: 400; Vidzal 1976: 183; Bujna 1982: 335).
rimske prerade bronze. Tako je utvrđeno da ovaj tip
posuda za livenje pripada livačkim radionicama 1–2. v. – Ulomci bronzanih sudova – deo čaše predstavljen
n. e. (Dautova-Ruševljan 1992: 60). Međutim, ovakva na tabli 4/17 (Dautova-Ruševljan 1992) – nađeni su u
tvrdnja nije prihvatljiva. Pregledom arheološke doku- bloku V, u kv. 72/XII, na dubini od 0,61 m (aps. n./m
mentacije, pre svega planova i terenskog dnevnika za 84, 56/84, 30 m).
1978. godinu, došlo se do zaključka da je tokom obra- – Drška posude sa spiralno savijenim krajevima,
de pokretnog materijala učinjen niz propusta, naročito predstavljena na tabli 4/18 (Dautova-Ruševljan 1992),
pri iznošenju osnovnih podataka o pojedinim pred- prečnika 5 cm, iz bloka VII kv. F, nađena je u 1. otkop-
metima, zatim o uslovima nalaza i nemogućnošću da nom sloju, na koti 0,42 m (aps. n./m 83,50 m). Među-
se podaci iz kataloških jedinica provere. U tekstu koji tim, to nije drška posude, kako je autor naveo, već
sledi probaćemo da ukažemo na neke propuste autora. dečja narukvica (T. I, 4).

120
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ

– Drška posude sa savijenim krajevima, prečnika (Dautova-Ruševljan 1992: 62). Interesantno je da autor
3,5 cm, predstavljena je na tabli 4/19 (Dautova-Rušev- ni ovde nije uočio greške kod obrade bronzanih pred-
ljan 1992; inv. br. G 380 u katalogu ne odgovara poda- meta:
cima u inventarnoj knjizi Muzeja, jer je je pod tim – Deo drške od bronze, lučno savijen, kružnog prese-
brojem zavedena mamuza od gvožđa). S obzirom na ka, sa jednim profilisanim završetkom, predstavljen na
veličinu, verovatno se radi o dečjoj narukvici. Predmet tabli 5/25 (Dautova-Ruševljan 1992), nije deo drške, nego
ne potiče sa lokaliteta Gomolava, već verovatno iz pod- je deo bronzanog torkvesa. Ovaj deo torkvesa – ogrlice
građa Gomolave, sa prostora na kojem se nalaze ostaci pronađen je u bloku VII kv. C, u 2. otkopnom sloju,
rimskog naselja sa vilom rustikom i veći deo antičke na dubini od 0,67 m (aps. n./m v. 83,27 m) i ne može
nekropole iz 3. i 4. veka. se direktno dovoditi u vezu sa mataloprerađivačkom
– Drška simpuluma, predstavljena na tabli 4/22 radionicom. Našu tvrdnju obrazložićemo pomoću pri-
(Dautova-Ruševljan 1992), a pronađena u bloku VII, mera. Naš primerak torkvesa – ogrlice pronađen je na
kv. H 3, u 3. otkopnom sloju na koti 0,917 m (aps. dubini od 0,67 m, dok su livačke radionice registrovane
n./m 83,03 m), nije drška simpuluma tipa Radnoti 43 na dubini od 1,41 m, sa dnom na koti 1,65 m (aps. n./m
sa raščlanjenom i profilisanom drškom, kako je navela v. 82,51/82,27 m). Razlika je velika, a ostalo prosudite
dr Dautova-Ruševljan, već deo bronzane posude tankih sami (T. I, 1).
zidova. To se, inače, jasno vidi na crtežu (polukruž- Ova vrsta nakita, odnosno torkves – ogrlica sa štif-
no profilisan komad – zakrivljen), koji samo podseća tom poznata je sa keltskih nekropola u Podunavlju i
na dršku simpuluma (Dautova-Ruševljan 1992: 62) datuje se u Beograd 3 fazu. U Beogradu je jedan prime-
(T. II, 6). rak ogrlice sa štiftom (oštećena) pronađen u keltskoj
– Drška vedra sa savijenim krajevima od tordirane nekropoli na Karaburmi, u konjaničkom grobu 16
žice, predstavljena na tabli 4/23 (Dautova-Ruševljan (Todorović 1972: 16, T. VI, 1; Božič 1981: 315–347),
1992), iz bloka II, kv. 94/XVII, pronađena je u prvom a drugi u Zemunu. U „grobu“ na lokalitetu Zemun–
otkopnom sloju (nivelacioni sloj). Opet nije u pitanju Gardoš su, među ostalim prilozima, nađeni i delovi
drška vedra, kako je autor naveo, već srebrna ogrlica – oštećene ogrlice – torkvesa (Ercegović 1961: 127, T.
torkves (T. I, 2). IV, 5). I na poznatom keltskom utvrđenju u Manhingu
Skoro identična ogrlica – torkves otkrivena je u (Manchingu) pronađen je jedan komad, u sondi 105
rimskoj nekropoli na Gomolavi, odnosno u devastira- „jama“ (Božič 1984: 135, sl. 1/1, 4, 5). Na Gomolavi
nom grobu 30 (inv. br. G 320) u bloku I, kv. 90/XVIII, su za sada pronađena četiri ovakva komada (oštećena):
na koti 1,06 m (aps. n./m v. 84,29 m) (T. I, 3). Osim tri se nalaze u Vojvođanskom muzeju u Novom Sadu,
ogrlice – torkvesa, u grobu su pronađeni: bronzana alka, a četvrti se čuva u Zavičajnom muzeju u Rumi. Pored
naušnica i bronzani novac IMP CONSTANTINVS PF toga, identična ogrlica – torkves, ali cela, otkrivena je
AVG iz IV veka n. e. Stoga smatramo da je predmet u kasnolatenskom naselju u Plavni, u poluukopanom
pogrešno interpretiran (Dautova-Ruševljan 1992: 170, objektu 2/1952 (Jovanović 1988: 61, T. IV, 1).
171, T. 9/1–3). – Nažalost, ovakvih primera ima još. Tako su na
Inače, dr Dautova-Ruševljan je rimsku nekropolu tabli 5, pod brojem 26 a, b, objavljeni „verovatno delovi
sa Gomolave u istoj monografiji objavila pod nazivom vedra sa ostacima drški“ (Dautova-Ruševljan 1992: 65).
Nekropola (Dautova-Ruševljan 1992: 167–186), ali nije Na jednom od komada nalazi se i profilisan završetak u
uvidela sličnost između dva predmeta: drške vedra – obliku kupastog trna (T. 5, 26 a). Pregledom materijala
koja je publikovana na tabli 4/23, i ogrlice – torkvesa sa utvrđeno je sledeće: reč je o grupnom nalazu iz od-
table 9/1 (inv. br. G 320) iz groba 30. Pored toga, na- brambenog rova, koji je istražen 1966. godine. U pitanju
pravljena je još jedna greška: u analizi groba 30 opisuje je sektor XIII – kvadrati od 3 do 4, kota 2,74 /3,41 m
se torkves od pune livene bronze (Dautova-Ruševljan (aps. n./m v. 75,51–75,04), između 8. i 9. otkopnog
1992: 171), dok se na tabli 9 (str. 182) nalazi potpis sloja, na jugozapadnom delu lokaliteta. Konstatovano
– srebrni torkves, što je tačan podatak. Slična ogrlica – je da delovi posuda sa T. 5/27 i 28 potiču sa istog mesta,
torkves pronađena je prilikom istraživanja rimske ne- odnosno da je u rovu pronađeno 9 oštećenih komada
kropole u Mihovu (u Sloveniji), u grobu 52 (Garbsch koji potiču od različitih posuda (zavedeni pod brojem
1965: T. 44, 11; Koščević 1991: 17, sl. 59). AA 702 a–i). Ostaje otvoreno pitanje da li je reč o dršci
Na tablama 5–7/24–36 predstavljeni su delovi drš- vedra ili masivnoj ogrlici – torkvesu, jer su pronađena
ki patera i kaserola, koji su u I veku bili importovani tri komada različitih profilacija i dimenzija – AA 702
širom Rimskog carstva, kao i na teritoriji Barbarikuma d, e, f (?) (T. II, 5).

121
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51 АРХЕОЛОГИЈА

– Fragmentovana drška patere, predstavljena na situ. U jednom delu objekta se nalazio nagomilani lep i
tabli 5/27 (Dautova-Ruševljan 1992), pripada istom pepeo (dim. 0,55 x 0,60 m) sa neujednačenim kotama:
nalazu (pogrešno je obeležena brojem AA 703 u kata- 1,15 m – 1,54 m (aps.n./m v 82,82 m – 82,47 m). Tačniji
logu; inače, pod ovim brojem je zavedena „oštećena oblik građevine nije mogao da bude ustanovljen. Ispod
ogrlica od olova“). Zapravo, reč je o izlomljenoj ogrlici severnog dela objekta je mestimično očuvano jezgro
od srebra (12 komada koji se mogu sastaviti), kod koje žute gline (dim. 1,90 x 0,70 m) – verovatno nivo naboja
su sačuvane obe kopče i spiralni navoj na središnjem građevine. Na osnovu fragmenata keramike koji su
delu (nije publikovana). Ona je, takođe, pronađena u ležali na podnici objekta in situ, objekat je datovan u
odbrambenom rovu u kv. 1/–1, na koti 3,28 m (aps. Gomolava VI b fazu“ (Jovanović, B. – Jovanović, M.
n./m v. 75,51–75,04 m), 1966. godine. 1988: 38, 41, T. XXXV, 1–6). To je, zapravo, još jedna
– Drška kaserole, prikazana na tabli 6/30 (Dautova- potvrda da metaloprerađivačku radionicu iz kv. F 4
Ruševljan 1992), pronađena je u kv. G, u 4. otkopnom treba datovati u Gomolava VIb fazu.
sloju, na koti 1,28 m (aps. n./m v. 82,76 m). Na istoj Bronzani sudovi na Gomolavi su, sasvim sigurno,
tabli prikazana je deformisana drška kaserole (T. import i potiču iz italskih radionica, kako je autor u
6/31; inv. br. AA 988). S obzirom na to da ne potiče tekstu konstatovao (Dautova-Ruševljan 1992: 61). Po-
sa Gomolave, i ovaj deo posude nema direktne veza sude tipa patere, kaserole, zatim bronzane čaše, zdele,
sa metaloprerađivačkom radionicom u bloku VII, već kotlići i simpulumi pronađeni na Gomolavi i njenom
je nabavljen 1972. godine za Vojvođanski muzej. U podgrađu spadaju u luksuznu robu koja potiče iz sever-
inventarnoj knjizi Muzeja registrovan je kao slučajan nih gradova Italije i Istre, a okvirno se datuju u I vek
nalaz iz seoskih bašta. Nažalost, dr Dautova-Ruševljan stare ere. Vešte ruke rimskih zanatlija izrađivale su ih
je delove posuda iz odbrambenog rova ispod Gomolave, u poznatim radionicama u Akvileji i Capuu (Breščak
oštećeni deo posude iz bašta (podgrađa), kao i druge 1982: 21, 27; Jovanović, B. – Jovanović, M. 1988: 97).
nalaze sa gornjeg platoa uvrstila u nalaze sa bloka VII Analizom arheološke dokumentacije za pokretni
i podvela pod metaloprerađivačku radionicu, što ne materijal utvrđeno je da su fragmentovane drške
odgovara stvarnom stanju na lokalitetu, a pri tom se bronzanih sudova – simpulima, patera i kaserola
dobija i pogrešna sliku o rimskom sloju na ovom na- (koje su publikovane u ovoj monografiji) – nađene u
lazištu. kvadratima G, H i F, između 4. i 6. otkopnog sloja,
U tekstu o livačkoj radionici autor navodi da veći odnosno između kota od 1,28 do 1,65 m (aps. n./m
broj bronzanih drški potiče sa prostora na kojem se v. 82,76–82,27 m). Sasvim je sigurno da su i ovi
nalaze peći za obradu metala u bloku VII, ali ne navodi delovi bronzanih posuda dopremani u Podunavlje i
u kojem su kvadratu otkrivene te peći (Dautova-Rušev- jugoistočnu Evropu dolinom Save i Dunava. Prenošeni
ljan 1992: 61). Stekao se utisak da su delovi bronzanih su uhodanim trgovačkim itinererima – preko Akvileje,
posuda – u ovom slučaju drške, olovna zgura i metalni Emone, Siscije, Sirmijuma, zatim južno od Beograda,
predmeti pronađeni u neposrednoj blizini kv. C 4, gde sve do Đerdapa, pa i dalje. Tako su luksuzni predmeti
je pronađen negativ kalupa za izradu alki (Dautova- akvilejskih majstora već sredinom 1. veka stare ere, sa
Ruševljan 1992: 60). prvim prodorima rimske vojske na istok, a sa njom i
Autor sa tim povezuje i nalaze iz objekta u kv. H 2 spretnih trgovaca, dospevali u Podunavlje, do Srema i
u bloku VII, u kojem su, pored nagorele zemlje i gara, severnih delova Srbije. Često ih nalazimo kao priloge
pronađeni fragmenti bronzanih sudova (Dautova- u spaljenim grobovima bogatih Skordiska: u Zemunu
Ruševljan 1992: 60, 61, 65). (Ercegović 1961: 132, T. II, sl. 2, 3); u Beogradu –
Interesantan je podatak da je ovaj građevinski Karaburmi, grob 11 (T. III, 7, 8), grob 12 (T IV, 1, 6, 7),
objekat publikovan u Gomolavi 2 (Jovanović, B. – Jo- grob 21 (T. VII, 2), grob 22 (T. VIII, 1, 9), grob 36 (T.
vanović, M. 1988: 38, 41, prilog 6). „Ostaci zarušenog XIV, 2), grob 56 (T. XX, 4), grob 92 (T. XXVIII, 14, 15),
građevinskog stambenog objekta ležali su u pore- grob 97 (T. XXIX, 1), grob 110 (T. XXXII, 8), grob 137
mećenom sloju, na 0.91 m (aps. n./m v 83.03 m). Na (T. XXXVI, 3) i grob 203 (T. XXXVIII, 3) (Todorović
tom nivou je konstatovana ograničena zona sa sivom i 1972). Pri tom treba imati u vidu činjenicu da je ne-
pečenom zemljom, izmešana sa ostacima gari i većom što više bronzanih predmeta pronađeno u muškim
količinom keramičkih ulomaka, dim. 4,40 x 3 m. Ispod grobovima sa oružjem – na Karaburmi: 11, 12, 21, 22,
ovih ruševina, na dubini 1,14 m (aps.n./m v 82,86 m) 92, 97 i 137. Manji broj bronzanih posuda otkriven je
očišćena je delimično očuvana podnica (dim. 2,20 x i u ženskim grobovima (bez oružja): 36, 56, 110, 203.
1,40 m) sa brojnim fragmentima latenske keramike in Od drugog posuđa koje je pronađeno u Podunavlju

122
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ

treba spomenuti jedan primerak patere, koji se čuva u Amantinima. Pored toga, autori nisu naveli nijednu
Sremskoj Mitrovici (Popović 1992: 63, sl. 2). Simpulum relevantnu činjenicu na osnovu koje su nekropolu, od-
tipa Pescate pronađen je, sa ostalim prilozima, na loka- nosno priloge iz nekropole tumačili kao deo opreme
litetu Mala Vrbica, Ajmana u spaljenom grobu 1/1986 uglednog ratnika iz redova plemenske aristokratije
(Stalio 1986: 33, sl. 30, fig. 48). Od drugih lokaliteta sa Amantina (Dautova-Ruševljan – Vujović 2006: 55,
bronzanim posudama pomenućemo Ljubičevac, Ostro- 88–89, sl. 52).
vo (Popović 1992: 62, sl. 1), zatim Sotin–Zmajevac, Masovna pojava bronzanih sudova na Gomolavi
grob 1 (Majnarić-Pandžić 1972–73: 62, I. 6, 7, sl. 1), i njenoj široj okolini (podgrađu i nekropoli na Vuko-
kao i nalaze iz Osijeka (Pinterović 1962: 74–76, T. I, deru) pokazuje da se na Gomolavi na kraju proto-
1 a, b). istorijskog razdoblja nalazilo i veliko pristanište, na
Poslednji nalazi bronzanih sudova potiču iz razo- kojem se obavljala trgovima sa susednim regijama. Tu
rene keltske nekropole sa spaljenim pokojnicima iz I su dopremani mnogi luksuzni predmeti, oružje, rude
veka stare ere, koja se nalazi na potezu Vokoder, na gvožđa i bronze, staklena pasta, polufabrikati, ulja,
desnoj obali potoka Vranj, između Hrtkovaca i Niki- začini i drugi proizvodi. Sa Gomolave su otpremani
naca. Nekropola je devastirana od strane divljih kopača, zanatski proizvodi – keramičke posude, žitarice, tekstil,
koji su pronađene predmete 2003. godine ponudili stoka i dr. Trgovalo se, kao i danas, mnogim zanatskim
Muzeju Vojvodine na otkup. U spaljenim grobovima i poljoprivrednim proizvodima.
su nađeni: mačevi, delovi kola, koplja, razni oblici Na tabli 8 pod brojem 37 prikazan je stalak sa
bojnih noževa. Među prilozima su se nalazili i delovi četiri nožice od gvožđa (Dautova-Ruševljan 1992: 65).
bronzanih posuda većih dimenzija, poput bronzanog Reč je o predmetu od bronze, skoro kvadratnog oblika
kotla, kao i druge posude – kotlići, cediljke, patere, (malo deformisan) i malih dimenzija (2,8 x 2,4 cm),
vedro, krčag – koje su sasvim sigurno import. Vlasnici koji liči na stalak, ali bi pre mogao da bude deo neke
ovih luksuznih predmeta bili su bogatiji članovi zajed- ukrasne oplate za drveni sanduk ili nekog predmeta od
nice Skordiska, koji su naseljavali šire područje oko kože – kaiša (?).
Gomolave. Sudovi za livenje malih dimenzija (3,5 x 4 cm)
Deo tih nalaza objavljen je u publikaciji Rimska pripadaju karakterističnim radionicama ranorimske
vojska u Sremu autora dr Velike Dautove-Ruševljan i prerade bronze. Tako je utvrđeno da ovaj tip posuda
dr Miroslava Vujovića, i to kao deo opreme uglednog za livenje pripada livačkim radionicama 1–2. v. n. e.
ratnika iz redova plemenske aristokratije Amantina (Dautova-Ruševljan 1992: 60, T. 2/2, 3 i T. V/1). Preg-
(Dautova-Ruševljan – Vujović 2006: 55, 88–89, sl. 52). S ledom sačuvanih posuda za doradu ili preradu metala,
obzirom na to da je u raskopanoj nekropoli pronađeno pre svega bronze, na Gomolavi je pronađeno više tipo-
više keltskog materijala (tri duga keltska mača, zatim va posuda različitih veličina. Dimenzije livačkih posu-
14 kopalja različite dužine – od 9,5 do 73 cm, i 4 bojna dica kreću se od 8/7 x 3,5/3 cm do 2 x 2 cm. Na većini
– keltska noža), tvrdnja autora da je reč o ratniku iz sudića nalaze se tragovi bronzanog oksida. Jedan broj
redova plemenske aristokratije Amantina ne može se posuda je deformisan, skoro slepljen, usled delovanja
prihvatiti. U pomenutoj publikaciji je navedeno: „U visokih temperatura kojima su bili izloženi (Gomolava,
1. veku p. n. e. provinciju Panoniju nastanjivalo je Terenski dnevnik 1978: 167) (T. III).
više ilirskih i panonskih plemena: Breuci, Amantini Činjenice govore o tome da je u kv. F 4, između
Skordisci, Kolapijani, Oserijati, Kornakati“ (Dautova- kota 1,41 i 1,65 m (aps. n./m v. 82,51 m – aps. n./m
Ruševljan – Vujović 2006: 4, 9, 10, karta I, II, III). Na v. 82,27 m), pronađena veća količina oštećenih sudova
tlu današnjeg Srema, ova plemena su i nakon dolaska za livenje (oko 50), od kojih je bilo moguće izdvojiti
Rimljana živela kao dve velike zajednice, čija se teri- dvadesetak komada kupastog oblika i različitih dimen-
torija delimično poklapala sa teritorijom ranijih ple- zija: visine do 7,1 cm i prečnika otvora od 5 do 3,5 cm
menskih saveza. Tako je Civitas Scordiscorum obuh- (T. IV). Na mnogima od njih se nalaze samo tragovi
vatala teritoriju oko današnjeg Slankamena (Acumi- bronzanog oksida. S obzirom na to da je radionica loci-
ncum), sa prostorom istočnog Srema (Dautova-Ru- rana između 5. i 6. otkopnog sloja, na osnovu analize
ševljan – Vujović 2006: 6). S obzirom na to da se pokretnog arheološkog materijala, pre svega keramike,
potez Vukoder nalazi na teritoriji Skordiska (između utvrđeno je da ove posudice hronološki pripadaju
Hrtkovaca i Nikinaca), a veći deo priloga u ovoj ne- latenskom razdoblju – Gomolava VIb horizontu. Po-
kropoli je keltskog porekla, osim bronzanih posuda stavlja se pitanje da li se uopšte može govoriti o meta-
koje su import, ova nekropola se ne može pripisati lurškim radionicama za preradu bronze i drugog liva

123
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51 АРХЕОЛОГИЈА

1988: 179, T. XLVI, 18). Autor je ove posude prikazao

na tablama 2/2 i 3, iako one nemaju veze sa livačkom
radionicom, na osnovu čega možemo zaključiti da se
prilikom obrade pokretnog materijala nije vodilo do-
voljno računa o tačnosti iznetih podataka, kao ni o
vertikalnoj i horizontalnoj stratigrafiji u ovom delu
naselja Skordiska (T. IV)1.
O topljenju drugih metala na Gomolavi za sada
nema podataka. Sudovi malih dimenzija mogli su se
koristiti za topljenje i preradu bronze, dobijanje ingota
za izradu nakita: fibula, kopči i komada za pojasne gar-
niture – poput članka u obliku astragala.
U susednim kvadratima H 3, 4, na dubini od
1,92 m (aps. n./m v. 82,00 m) pronađena je oštećena
livačka kašika (inv. br. G 4039; T. II, 7), koju je autor,
zanemarujući kotu nalaza, uvrstio u deo kovačkog pri-
bora i doveo u vezu sa metaloprerađivačkom radio-
nicom (Dautova-Ruševljan 1992: 65). Treba napo-
menuti da je u kvadratu H 2 istražena latenska jama
čije dno leži na koti 2,42 m (aps. n./m v. 81,55 m), koja
hronološki pripada Gomolava VIa fazi (Jovanović, B.
– Jovanović, M. 1988: 38, 39, 41, T. XXXIII, 8, prilog
6). U susednim kvadratima H l, 2 i H 3, G 4 istražena
su još dva plitka ukopa na dubini od 1,92 m (aps. n./m
v. 82,00), koji, na osnovu pokretnog materijala, takođe
pripadaju Gomolava VIa horizontu (Jovanović, B. –
Jovanović, M. 1988: 38, 39, 41, T. XXXIII, 6–7, 9, prilog
Deo latenske zemunice sa tegovima za tkanje in situ,
6), što nedvosmisleno potvrđuje činjenicu da je livačka
na obali Save u bloku IV radionica bila u upotrebi za vreme keltske dominacije
Part of Lanten dugout with weights for weaving in situ, u jugoistočnoj Evropi, odnosno ovom delu Srema.
on the bank of the river Sava in block IV Na mnogim kasnolatenskim naseljima u Podu-
navlju – otvorenim ili utvrđenim, pronađene su posu-
u ranorimskom periodu u Podunavlju, naročito na de za preradu i livenje metala: u neposrednoj blizini
Gomolavi, kako to tvrdi dr Dautova-Ruševljan (Dau- Gomolave, u ataru sela Pećinci, na lokalitetu 4, u
tova-Ruševljan 1992: 60). Na platou Gomolave, kao i objektu 3, zemunici – T. XVII, 175, 176 i T. XXV, 12, 13
u podgrađu nisu pronađeni čvrsti dokazi o toj grani (Brukner 1995: 108, 127, 135); delovi livačkih posuda
delatnosti. S pravom bi se moglo očekivati njihovo pronađeni su u utvrđenom naselju na Čarnoku kod
postojanje uz potok Vranj. Na tom potezu istražene su Bačkog Dobrog Polja (Vrbas), u otvorenom naselju,
brojne keramičke peći (18 komada), zatim 23 jame u odnosno sondi X iz 1986. godine i u utvrđenom delu
kojima se nalazila odbačena keramika, jame za otpatke, naselja – sondi XXIII / 2004.
dva spaljena i dva skeletna groba. U istraženim kera-
mičkim pećima, jamama i sloju pronađen je veliki broj ***
fragmenata keramičkih posuda izrađenih u tradiciji
kasnolatenskog i rimsko-provincijskog lončarstva U prilogu o radu livačke radionice iz bloka VII, dr
(Dautova-Ruševljan 1991: 41–43). Dautova-Ruševljan kao argument navodi i predmete –
Prema terenskoj dokumentaciji, posude za livenje kovački alat, olovna ogledalca, zatim zguru od bronze i
(sačuvan donji deo) pronađene su pored kv. F, u kv. H 1 gvožđa – koji su pronađeni na gornjem i donjem platou,
(u 6. otkopnom sloju, na koti 1,65 m; aps. n./m v. 82,27 odnosno u blokovima I–VII (Dautova-Ruševljan 1992:
m) i u kv. B 2 (u nivou 8. otkopnog sloja, na koti 2,18 60). Dr Dautova-Ruševljan je i olovne ramove za ogle-
m; aps. n./m v. 81,77 m). Jedna od njih publikovana je u 1 Fotografije su uradile Julija Pap i Milica Kukić, a
monografiji Gomolava 2 (Jovanović, B. – Jovanović, M. crteže Mirjana Mogin.

124
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ

dalca uvrstila u zanatske proizvode sa Gomolave i proizilazi i zaključak da se ova grupa predmeta ne
pripisala ih livačkoj radionici u bloku VII, što stvara može nikako svrstati u proizvode koji su izrađivani u
zabunu kod iščitavanja podataka o rimskom sloju na livačkoj radionici u bloku VII, kako to u svom tekstu
Gomolavi. Pregledom dokumentacije ustanovljeno je tvrdi dr Dautova-Ruševljan (Dautova-Ruševljan 1992:
sledeće: na Gomolavi je otkriveno 47 celih i fragmen- 60, 62–63).
tovanih olovnih ramova za ogledala (prilog: karta). Dr Dautova-Ruševljan je u monografiji 3 priložila
Najveći broj primeraka pronađen je u bloku I, u kv. i deo tehničke dokumentacije sa bloka VII, ali sa ne-
90–97/IX–XIV. Više od 40 komada sakupljeno je u dovoljno podataka. U planu XIII na strani 77 date su
2. i 3. otkopnom sloju, na dubini 0,37–0,55 m (aps. osnove 5. i 6. otkopnog sloja u kv. F. Prema autoru,
n./m v. 85,40–84,93 m). Pojedini komadi dospeli su u planu su prikazani ostaci metaloprerađivačke radio-
čak do kote 1,50 m (aps. n./m v. 83,97 m), što se može nice. Plan je prilično nejasan za tumačenje i iščitavanje.
objasniti poremećajem slojeva nastalih ukopavanjem Ispod (dve) osnove prikazan je deo severoistočnog
kasnosrednjovekovne nekropole. Deo olovnih ramova profila bloka VII, odnosno deo profila koji se odnosi
za ogledala pronađen je i u susednim blokovima (II, na kvadrat F 4. Na crtežu se jasno vide ostaci objekta
III i IV), takođe u nivou 2. otkopnog sloja. Istražujući – jame u profilu, koja bi pre mogla da bude deo liva-
dekorativne elemente na olovnim ramovima ogledala čke radionice – peći za topljenje metala, u ovom slučaju
sa Gomolave, dr Olga Brukner je, na osnovu analogija grumenja bronze, koju autor nije uočio tokom istra-
sa nalazištima u susednim regijama, izdvojila jedanaest živanja.
tipova (Brukner 1971: 107, T. I, 1–16, T. VII, 1–18). U monografiji Gomolava 2: naselje mlađeg gvoz-
Po njoj su, a na osnovu stilskih odlika i sadržaja deko- denog doba, u planu broj 5 su, u uzdužnom profilu
racije, olovni ramovi ogledala sa Gomolave najsličniji označenom kao segment i-j, prikazani ostaci iste
primercima iz Dakije i Mezije, što navodi na zak- jame, odnosno dela livačke radionice (Jovanović, B.
ljučak da ovi kalupi potiču iz jedne od balkansko- – Jovanović, M. 1988: plan 5). Treba napomenuti
podunavskih radionica. Na Gomolavu su dopremljeni da je prostor za livenje metala iz kv. F 4 udaljen od
kao i druga roba. Kako su pronađeni na širem prostoru severoistočnog profila bloka VII oko 1,40 m (što se iz
bloka I, sa novcem iz III i IV veka [Filipa II (244–249), priloženog plana ne vidi jasno) (Dautova-Ruševljan
Aurelijana (270–275) i Konstantinusa (306–337)], pri- 1992: 77, pl. XIII). Zbog toga se s pravom može pret-
merci olovnih ramova za ogledala sa Gomolave sme- postaviti da livačka radionica nije istražena u celosti,
šteni su u III vek (Brukner 1971: 108). Inače, tokom već samo deo koji se nalazio ispred peći, tj. neka vrsta
istraživanja bloka VII nisu pronađeni ostaci olovnih deponije za odlaganje odbačenih sudova za livenje.
ramova za ogledala u kulturnim slojevima sa rimsko- To potvrđuje i veliki broj oštećenih posudica, veoma
provincijskim materijalom, što je još jedna potvrda za deformisanih od visokih temperatura. Nedostatak
to da bi ovi nalazi mogli imati više veze sa rimskom livačkog alata u ovom delu bloka VII, kao i kalupa
nekropolom koja se prostire u podnožju Gomolave, za izradu raznih predmeta, prvenstveno od bronze,
odnosno kultnim mestom koje se verovatno nalazilo u ukazuje na to da livačku radionicu treba potražiti na
neposrednoj blizini. drugom mestu, možda u delu lokaliteta koji je okrenut
Po svemu sudeći, u vreme rimske dominacije u ka potoku Vranj, ali je zasada neistražen.
Sremu Gomolava nije bila naseljena, već je, kako to
misli O. Brunker, mogla predstavljati kultno mesto za
***
rimsko stanovništvo koje je živelo u njenoj okolini
(Brukner 1971: 108). U jednom seoskom svetilištu U prilogu o radu livačke radionice u kv. F 4 bloka
iz okoline Saladinova (u Bugarskoj) pronađeno je 13 VII, dr Dautova-Ruševljan kao argument navodi nala-
olovnih okvira za ogledala posvećenih nimfama mesta ze kovačkog alata, fragmentovane gvozdene predmete,
od strane Tračana, koji su datovani u II/III v. n. e. pojavu zgure od bronze i gvožđa, zatim amorfne ko-
(Veličković 1959: 63). U neposrednoj blizini blokova made metala u kulturnom sloju latenskog i rimskog
I i II, u podgrađu Gomolave, nalazila se rimska ne- perioda, što potvrđuje metaloprerađivačku delatnost na
kropola iz III i IV veka, ali u grobovima nije bilo pri- Gomolavi za lokalne potrebe stanovništva (Dautova-
loga poput olovnih ogledala. Možda pretpostavka dr Ruševljan 1992: 60).
O. Brukner vezana za to da je reč o kultnom mestu, kao U monografiji Gomolava 3: rimski period nalazi
i veliki broj olovnih okvira za ogledala, pronađenih na se i odeljak (tekst) Kulturni sloj autora dr Velike Dau-
određenom prostoru, imaju smisla. Međutim, iz toga tove-Ruševljan i dr Olge Brukner (81–166), u kojem

125
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51 АРХЕОЛОГИЈА

su prikazani predmeti od keramike, poput lampi (T. ***

1–7), staklenih posuda (T. 8, 9), raznih oblika fibula (T. Dodatak:
10–13), narukvica (T. 13–16), niski – perli, prstenja i Pregledom terenske dokumentacije – u ovom slu-
naušnica (T. 17), raznih koštanih predmeta (T. 19–22), čaju terenskog dnevnika za blok VII iz 1978. godine,
medicinskih i kozmetičkih instrumenata (T. 23, 24). dolazimo do sledećih značajnih podataka:
Gvozdeni i bronzani predmeti – srpovi nisu nacrtani,
ali su kataloški obrađeni (kat. br. 275, na str. 108, 1. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, osnova 5. o. sloja,
možda je srp). Čekići, makaze, klešta, razni oblici dleta, str. 70, 71 (dub. 1,41 m, aps. n./m v. 82,51 m).
turpije i oružja (koplja) prikazani su na tablama 25–40.
Nažalost, ovo poglavlje bi moralo da pretrpi određene „Južni deo osnove kvadranta je zona nepravilnog
izmene jer ne odslikava pravo stanje nalaza na Gomo- oblika, dim. 3,80 x 1,30 m, karakteristična po vrlo
lavi. To se prevashodno odnosi na table 29–33, na ko- izraženoj koncentraciji ugljenisanog drveta i površina-
jima su izloženi razni alati – kovački, stolarski, kožar- ma sa pepelom. Istočni i zapadni krak ove zone pro-
ski. Na osnovu podataka iz kataloga nije moguće težu se u istom pravcu (sever-jug – primedba M. J.)
dobiti realnu sliku o kulturnoj pripadnosti prikazanih kao i rovovi koji su zastupljeni i u ovom kvadrantu.
predmeta. Takav jedan rov u centralnom delu kvadranta,
Velika šteta je što publikovani metalni predmeti dim. 2,75 x 0,48 m ispunjen je intenzivnim ostacima
nisu obrađeni po mestima nalaza – blokovima, građe- nagorelog lepa i ugljenisanog drveta posebno izraženog
vinskim objektima, kulturnom sloju, jamama ili na njegovim krajevima kao da su u pitanju ostaci stu-
radionicama. Tako bi se izbegle sve nelogičnosti koje bova. Na istočnom kraju ove zone nastavlja se rov
dominiraju u ovoj monografiji, a izložena građa našla čije su dimenzije 2,27 x 0,31 m koji je ispunjen sivom
bi svoje mesto u stručnim i naučnim publikacijama. zemljom i slabije izraženim ostacima zapečenog lepa.
Ovaj rov preseca ovalno ukopavanje dim. 0,89 x 0,75
m sa ispunom sive zemlje i zapečenog lepa. Presecajući
*** istočnu ivicu kvadranta F 4, formirana je skoro kružna
Sporadični ostaci građevinskih objekata u bloku površina prečnika R – 1,65 m sa ispunom u kojoj ima
VII, podignuti od rimskih opeka u tehnici suhozida, tragova pepela i nagorelog drveta.“
najverovatnije pripadaju srednjovekovnom razdoblju.
Postojanje srednjovekovnih naselja potvrđuju nekro- 2. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, dopuna za os-
pole koje su otkrivene na oba platoa, formirana nase- novu 5. o. slojа, str. 103.
ljavanjem praistorijskih naselja. Na jugozapadnom „Iz zone uz severozapadnu ivicu kvadranta F 4
delu je otkrivena manja nekropola iz VIII i IX veka. konstatovane na nivou 5 o. sloja otkriven je niz frag-
Sudeći po njenom obimu, naselje je, takođe, moglo biti mentovanih sudova za bojenje (verovatno se misli na
na platou. Sahranjivanje na severoistočnom delu tella posude za topljenje metala – primedba M. J.). Kera-
obavljano je do kraja XV veka, a najintenzivnije je bilo mika iz ovog ukopa pripada sudovima latenske izrade –
u periodu XII–XV veka. Za ovaj period se može vezati zdelama, amforama i loncima i nosi na sebi pepeljastu
i manja crkva–kapela, takođe na platou (Stanojev prevlaku, tipičnu za keramiku iz jame.“
1996: 143). Ostaci ove crkve prikazani su u planu VI u
monografiji 3, na kraju publikacije. 3. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, opis keramike u
U tekstu Sistem rovova i građevinskih objekata dr 5. o. sloju, str. 142.
O. Brukner priložene su i fotografije ostataka pome-
nutih objekata koji su pronađeni u kv. A, B, C (Brukner „Sloj dosta bogat keramičkim materijalom, razno-
1992: 78, 79, sl. 17, 18, 19, 20). vrstan u oblicima i fakturi. Procentualno oko 85 %
Tipološka analiza bronzanih sudova, pretežno kase- latenske i 10 do 15 % rimsko provincijske.“
rola i patera, ogrlica, kao i drugih komada od srebrnog,
bronzanog i gvozdenog liva, zatim olovnih ramova za 4. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, osnova 6. o. slo-
ogledala pokazala je da se metaloprerađivačka radio- ja, dub. 1,65 m (82,27 m), str. 119.
nica u bloku VII može datovati u fazu VIb naselja Skor- „Južno od kvadranta F 2 nalazi se polukružna zona R
diska, koja je bila dominantna faza u razvoju naselja na 3,45 m ispunjena velikom količinom gara i ugljenisanog
Gomolavi, naročito u proizvodnji keramike i metalnih drveta. Iz zone potiču fragmenti levkastih sudića za
rukotvorina. livenje i fragmenti predmeta od gvožđa i bronze (nije

126
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ

navedeno koji fragmenti su u pitanju – primedba M. razvijenoj produkciji flavijevskog doba. Istovremeno
J.). Verovatno se radi o metaloprerađivačkoj radionici. domorodačko lončarstvo je zastupljeno u svim forma-
Po ispuni i drugim karakteristikama (ne zna se kojim ma kasnolatenske keramike i fakture, posebno u slikanoj
– primedba M. J.) ovo ukopavanje se potpuno izdvaja tehnici. Ima i primeraka rimsko-provincijskih formi ili
od rovova (koji presecaju blok VII u pravcu sever-jug varijanti ovih formi sa načinom izrade, obrade površine
– primedba M. J.) i drugih ukopavanja. Uz istočnu i fakture, karakterističnim za keltsko lončarstvo.
ivicu kvadranta F 4 ocrtava se kružna jama prečnika R U 6. i 7. o. s., odnosno na dubini 1,65 m –1,92 m
1.60 m ispunjena tamnom zemljom, zasićena ostacima nalazi se t. s. u formama zdela Ha 8 i tanjira Ha 2 i rane
gorenja (verovatno se misli na gar – primedba M. J.) i forme amfora i tanjira, što je evidentirano i u drugim
pepela dok je centralni deo ispunjen jezgrima amorf- kvadratima, potvrđuju italski import sa početka 1. v.“
nog lepa, dimenzija 0,65 x 0,50 m.“ (Brukner, 1992, 24–24).

5. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, opis keramike u

6. o. sloju, str. 212. ***
Međutim, iz teksta o pećima u kv. F (peći od br. 140
“Sa manjim izuzetkom rimsko-provincijske kera-
do br. 147) ne može se zaključiti da je reč o keramičkim
mike i nekoliko nalaza dačkog obeležja ostali nalazi
pećima jer se ne pominje podnica sa roštiljem, ložište,
pripadaju latenskoj kulturi. Zapaža se veće prisustvo
kao ni ostaci kalote. Prema tehničkoj dokumentaciji,
keramike rađene slobodnom rukom (čak i sive).“
uglavnom se radi o vatrištima (ložištima) kružne os-
nove, sa zapečenom i sivom zemljom. Na ivici ovih
6. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, opis keramike u
podnica nalaze se ostaci gara. Najverovatnije je reč o
7. o. sloju, str. 238.
otvorenom ognjištu ili vatrištu. Prečnici ovih „podnica“
„Relativno čist latenski sloj sa dosta fragmenata iznose od 1,10 m do 1,40 m.
grube i sive latenske keramike. Neznatan broj fragme- Napomenuću samo da je na dnu 4. o. sloja u kv. D
nata rimsko provincijske i starije praistorijske keramike pronađen latenski materijal, i to na dubini od 1,28 m
(kostolačke, belegiše i bosutske).“ (aps. n./m v. 82,76 m – dački lonac; G 3787 – T. XXI,
12), kao i u 5. o. sloju na koti 1,41 m (aps. n./m v. 82,51
U odeljku Keramička proizvodnja u pomenutoj m – lonac; T. I. 879/1978 – T. XXI, 11), koji hronološki
publikaciji, dr Olga Brukner analizirala je kulturni pripadaju Gomolava VIb fazi.
sloj u kv. F, od dna 3. do sredine 6. otkopnog sloja. U Nameće se zaključak da će i ovo poglavlje u mo-
tekstu stoji da je u pomenutom kvadratu pronađeno 8 nografiji Gomolava 3: rimski period morati da pretrpi
podnica peći. Na dubini od 0,90 m do 1 m istraženo određene izmene. U poglavlju Keramička proizvod-
je 7 podnica, dok je 8. podnica ležala nešto niže, na nja, autor dr Olga Brukner predstavila je sve peći koje
dubini od 1,33 m. Interesantno je da se prečnici ovih su otkrivene na lokalitetu. Po njoj, na Gomolavi su
podnica razlikuju (od 1,10 do 1,40 m), a da nema ni pronađene i istražene 164 peći iz latenskog i ranorim-
reči o pratećem keramičkom materijalu u pećima ili skog perioda (Brukner 1992: 13, 29, plan V–VII, VIII–
strukturi njihovih podnica (primedba M. J.). IX). Može se izvući sledeći zaključak:

1. Na Gomolavi postoje velike keramičke peći, sa

***
jednim ili dva ložišta, masivnim roštiljem i kalotom
„Na prostoru ovog kvadrata u slojevima do du- koja ima debele zidove. Najviše ih je otkriveno u la-
bine 1,28 m (dno 4 o. sloja) materijal je izmešan, te tenskom horizontu u VIa i VIb fazi – ukupno 16. Bile
se kasnolatenska javlja u većem broju u odnosu na su raspoređene u tri, uslovno rečeno, paralelne ulice,
rimsko provincijsku keramiku, i to neposredno ispod postavljene u pravcu severoistok-jugozapad, prečnika
humusa. Ima i primeraka lonaca i maslinastozelene od 1,40 do 2 m (Jovanović, B. – Jovanović, M. 1988:
traonice iz 4 v. 76, 91, 98, pr. 9, 10, pl. 9).
Između dubine 0,90 m do 1,50 m u kv. F prikupljena
je keramika sa deponija i u kulturnom sloju, ali bez 2. Druga vrsta peći je manjih dimenzija, potko-
dovoljno podataka da bi se vezala za evidentirane peći. vičastog oblika, sa ojačanom podnicom od latenske
Sadržaj sloja čine u istom prostoru fragmenti kasno- keramike ili kamena (najčešće oblutaka), masivnih zi-
latenske i rimsko-provincijske keramike koja pripada dova i sa ustima okrenutim ka severoistoku, najčešće

127
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51 АРХЕОЛОГИЈА

u istoj ravni sa keramičkim pećima, prečnika do 1,40 Možda se na kraju treba složiti sa komentarom
m. Pošto nisu vezane za građevinske objekte, možemo jednog od prvih istraživača Gomolave – Šandora
pretpostaviti da su korišćene kao hlebne peći. U nji- Nađa (zabeležen davne 1960. godine). On je na kraju
ma su se u datom periodu sušile žitarice uzgajane u svog rada Zaštitno iskopavanje na Gomolavi kod Hrt-
podgrađu Gomolave – prevashodno ječam, pšenica, kovaca: prethodni izveštaj za l955–1956. godinu dao
raž i proso, kao i razne vrste grahorica. ovakvu primedbu: „Na Gomolavi ne postoji rimski
stratum. Izuzetak čine dve jame sa tipičnim rimskim
3. Otvorena ognjišta na Gomolavi, kojih ima mno- materijalom“ (Nađ 1960: 129).
go, verovatno više nego peći, mogu se dovesti u vezu
sa ranorimskim i srednjovekovnim razdobljem.

SKRAĆENICE – ABBREVATIONS
AI Archaeologia Iugoslavika, Beograd Jahrbuch RGZM Jahrbuch des Römische-Germanisen
AV Arheološki vestnik, Ljubljana Zentralmuseums, Mainz
Gomolava 1 Gomolava, Cronologie unf strati- OZ Osiječki zbornik, Osijek
graphie der Vorgeschichtlichen und PA Památky archaeologicke, Praha
Antiken kulturen der Donauniedrung РВМ Рад војвођанских музеја, Нови
und Südosteuropas, Novi Sad 1988. Сад
Gomolava 2 Jovanović, B. – Jovanović, M., Gomo- VAMZ Vjesnik Arheološkog muzeja u Zag-
lava: naselje mlađeg gvozdenog doba, rebu, Zagreb
Novi Sad 1988. ЗМС Зборник Матице српске, Нови
Gomolava 3 Gomolava: rimski period, Novi Sad Сад

BIBLIOGRAFIJA
Božič 1981 Брукнер 1995
Božič D., Relativna kronologija mlajše železne dobe v Брукнер О., Домородачка насеља, у: Археолошка
jugoslovenskem Podonavju, AV XXXII, Ljubljana истраживања дуж аутопута кроз Срем, Нови
1981, 315–347. Сад 1995, 92–136.
Božič 1984 Bujna 1982
Božič D., O starosti konjeniškaga groba št. 16 z laten- Bujna J., Spiegelung der Sozialstruktur auf latènezeit-
skog grobišča na beograjski Karaburmi, Keltski lichen Gräberfeldern im Karpatenbecken, PA
voz 6, Ljubljana 1984, 133–139. LXXIII/2, 312–431.
Breščak 1982 Гирић 1965
Breščak D., Antičko bronasto posodje Slovenije, Roman Гирић М., Историјат досадашњих ископавања на
bronze vessels in Slovenia, Situla 22/1, Ljubljana Гомолави, РВМ 14, Нови Сад 1965, 109–112.
1982. Girić 1988
Brukner 1977 Girić M., Geschichte der Archäologischen ausgrabun-
Brukner B., Beitrag zur Festsellung des Beginns der gen auf Gomolava, u: Gomolava I, Novi Sad 1988,
Metallurgie und der Äneolitihisierung, AI XVIII, 13–17.
9–12. Dautova-Ruševljan 1991
Брукнер 1980 Dautova-Ruševljan V., Sondažno-zaštitna iskopavanja
Брукнер Б., Насеље винчанске групе на Гомолави na lokalitetu Vranj kod Hrtkovaca u Sremu
(Неолитски и рано- енеолитски слој): извештај (1980–1989), РВМ 33, Нови Сад 1991, 41–62.
са ископавања 1967–1976. г., РВМ 26, Нови Сад Dautova-Ruševljan 1992
1980, 5–55. Dautova-Ruševljan V., Radni prostor metaloprerađi-
Брукнер 1971 vačke delatnosti, u: Gomolava 3: rimski period,
Брукнер O., Римски слој на Гомолави, РВМ 20, Novi Sad 1992, 60–75.
Нови Сад 1971, 103–121.

128
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ

Димитријевић 1956 Koščević 1991

Димитријевић С., Прехисторијски налази са Гомо- Koščević R., Antička bronza iz Siska: umjetničko-obrt-
лаве у Хртковцима у Археолошком музеју у na metalna produkcija iz razdoblja rimskog carstva,
Загребу, ЗМС 15, Нови Сад 1956, 5–49. Zagreb 1991.
Eggers 1955 Majnarić-Pandžić 1970
Eggers H. J., Zur absoluten Chronologie der römischen Majnarić-Pandžić N., Keltsko-latenska kultura u Sla-
Kaiserzeit im freien Germanien, Jarbuch RGZM 2, voniji i Srijemu, Vinkovci 1970.
Mainz 1955, 196–238. Majnarić-Pandžić 1972–73
Eggers 1966 Majnarić-Pandžić N., Kasnolatenski keltski grobovi iz
Eggers H. J., Römische Bronzegefässe in Britannien, Sotina,VAM 6–7, Zagreb 1972–73, 55–74.
Jarbuch RGZM 13, Mainz 1966, 67–164. Nađ 1960
Ercegović 1961, Nađ Š., Zaštitno iskopavanje na Gomolavi kod Hrt-
Ercegović S., Keltski konjanički grob s Gardoša u kovaca: prethodni izveštaj za l955–1956. godinu,
Zemunu, Vijesnik AMZ III/II, Zagreb 1961, РВМ 9, Нови Сад 1960, 112–129.
125–137. Pinterović 1962
Filip 1956 Pinterović D., O rimskoj bronci s terena Osijeka i oko-
Filip J., Keltové ve stŕedni Evropě, Praha 1956. lice, OZ VIII, Osijek 1962,71–153.
Јовановић 1965 Pinterović 1978
Јовановић Б., Општа стратиграфија Гомолаве, РВМ Pinterović D., Mursa i njeno područje u antičko doba,
14, Нови Сад 1965, 113–135. Osijek 1978.
Јовановић 1965a Поповић 197l
Јовановић Б., Архитектура и метални налази мла- Поповић П., Налази новца из латенског насеља
ђег гвозденог доба на Гомолави, РВМ 14, Нови на Гомолави 1970. године, РВМ 20, Нови Сад
Сад 1965, 229–235. 1971, 147–160.
Јовановић 1971 Popović 1992
Јовановић Б., Стратиграфија Гомолаве у иско- Popović P., Italischen Bronzegefäße im Skordiskergebiet,
павањима 1967–1971. годинe, РВМ 20, Нови Germania 70, Berlin 1992, 1. Halband 61–74.
Сад 1971, 95–102. Popović 1988
Јовановић 1971a Popović P, Nalazi novca iz latenskog naselja na Gomo-
Јовановић Б., Насеље Скордиска на Гомолави: иско- lavi, u: Gomolava 2: naselje mlađeg gvozdenog do-
павање 1967–1971, РВМ 20, Нови Сад 1971, ba, Novi Sad – Beograd, 1988, 101–104.
123–146. Spajić 1962
Јовановић 1983 Spajić E., Nalazište mlađeg željeznog doba s terena
Јовановић Б., Келтски чланковити појас из Хрт- Osijeka, OZ VIII, Osijek 1962, 37–55.
коваца, РВМ 28, Нови Сад 1983, 27–34. Станојев 1996
Jovanović / Jovanović 1988 Станојев Н., Средњeвековна сеоска насеља од V–XV
Jovanović B./Jovanović M., Naselje mlađeg gvozdenog века, Нови Сад 1996.
doba, u: Gomolava 2, Novi Sad – Beograd 1988. Todorović 1972
Jovanović 1988–1989 Todorović J., Praistorijska Karaburma I: nekropola
Jovanović M., Plavna – keltsko utvrđenje, РВМ 31, mlađeg gvozdenog doba, Beograd 1972.
Нови Сад 1989, 59–74. Walhauser 2001
Јовановић 1994 Walhauser J., Encyklopedie Keltů v Čechách, Praha
Јовановић М., Келтско утврђење Чарнок код Вр- 2001.
баса, у: Културе гвозденог доба југословенског Vidzal 1976
Подунавља, Симпозијум – Сомбор 1993, Београд Vidzal J., Záchranný výskum Keltskěho pohrebiska v
1994, 119–130. Ižkovciach, SA XXIV/1, Nitra 1976, 151–190.

129
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51 АРХЕОЛОГИЈА

1 2

3 4

Tabla I – predmeti od bronze i srebra pogrešno interpretirani u monografiji Gomolava 3 – rimski period
1 – latenska ogrlica sa štifom, inv. br. G 3497 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/25), blok VII, kv. C, 2. o.
sloj (faza Beograd 3)
2 – torkves od srebra, inv. br. G 45 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/23), blok II, nivelacioni sloj
3 – torkves od srebra, inv. br. G 320 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 9/1), blok I, grob 30, IV vek n. e.
4 – dečija narukvica od bronze, inv. br. G 3615 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/23), blok VII, 1. o. sloj
R 1:4

Panel I – bronze and silver objects misinterpreted in the monograph Gomolava 3 – Roman period
1 – Lanten necklace with stud, inv. no. G 3497 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/25), block VII, sq. C, 2
ex. layer (phase Belgrade 3)
2 – Silver torkves, inv. no. G 45 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/23), block II, Levelling layer
3 - Silver torkves, inv. no. G 320 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 9/1), block I, Tomb 30, 4th century AD
4 – Child’s bronze bracelet, inv. no. G 3615 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/23), block V II, 1 ex. layer
R 1:4

130
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ

5 6

Tabla II – predmeti od bronze i srebra pogrešno interpretirani u monografiji Gomolava 3 – rimski period
5 – delovi bronzanog torkvesa (?), inv. br. AA 702/a-f (Dautova-Ruševljan 1992: T. 5/26 a, b),
odbrambeni rov/sektor XIII – kvadrati od 3 do 4, iskopavanje iz 1966. godine
6 – deo bronzane posude, inv. br. T. i. 929/1977, (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/22), blok VII, kv. H,
3. o. sloj
7 – kašika za livenje, inv. br. G 4039 (Dautova-Ruševljan 1992: strana 65), blok VII, kv. H 3,4, dub.
1,92 m
R 1:4

Panel II – bronze and silver objects misinterpreted in the monograph Gomolava 3 – Roman period
5 – Parts of bronze torkves (?), inv. no. AA 702/a-f (Dautova-Ruševljan 1992: T. 5/26 a, b), defending
trench, sector XIII – squares from 3 to 4, excavations from 1966
6 – Part of bronze vessel, inv. no. T. i. 929/1977, (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/22), block VII, sq. H,
3 ex. layer
7 – Casting spoon, inv. no. G 4039 (Dautova-Ruševljan 1992: page 65), block VII, sq. H 3, 4, depth 1,
92 m
R 1:4

131
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51 АРХЕОЛОГИЈА

Tabla III
– minijaturne posude raznih veličina sa Gomolave iz blokova I–VII

Panel III
– Miniature vessels of different sizes from Gomolava, blocks I–VII

132
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ

Tabla IV
– Gomolava, blok VII, kv. F 4, oblici posuda za livenje, R 1:2

Panel IV
– Gomolava, block VII, sq. F 4, shapes of casting vessels, R 1:2

133
134
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51

Nalaz rimskih olovnih ogledala na gornjem platou Gomolave

(Situacioni plan Gomolave)
Find of Roman saturnine mirrors on the upper plateau of Gomolava
(Situational plan of Gomolava)
АРХЕОЛОГИЈА
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ

Marija Jovanović

GOMOLAVA – HANDICRAFT CENTER SKORDISKA

Summary

In 1978, in the south-western part of the block VII, on the site Gomolava (Hrtkovci, Srem) was discovered the
second zone with miniature vessels for casting, within sq: F 4; which was published in the monograph Gomolava
3, Roman period whose authors are Velika Dautova-Ruševljan and Olga Brukner. By very careful analysis of the
publication Gomolava 3, Roman period we can conclude that there is a lot of inconsistency in it which needs to
be discussed in more detail. It is related to the publication itself and the interpretation of certain construction
objects and movable archaeological material-specially workshops for metal processing activity. Dautova-Ruševljan
indicates as an argument that in square C 4 was found a negative of stone casting mould, then remains of bronze
vessels (Dautova-Ruševljan 1992, 60; T. 4–8, 17–36), saturnine slag (Dautova-Ruševljan 1992, 60, 62, 63; T. 8/83)
together with fragments of iron objects (Dautova-Ruševljan 1992, 88–90; T. 25–40). Casting vessels of small
dimensions (3.5 x 4 cm) belong to the specific Early Romanian workshops for processing bronze. That way it was
shown that this kind of casting vessels belong to casting workshops from the 1st to the 2nd century AD (Dautova-
Ruševljan, 1992, 60), which can not be accepted. Here it will be explained why.
Bronze vessels onto Gomolava are imported for sure and they originated from Italic workshops as the author
had already claimed in the text (Dautova-Ruševljan l992, 6l). Dishes of type paterae, casserole, then bronze glasses,
bowls, pots and simpulii were found on Gomolava and sub fort; belong to luxurious goods which came from the
north towns of Italy and Istria, dating around the 1st century BC. Skilful fingers of Roman artisans had made
them in well-known workshops in Aquileia and Capua (Breščak 1982, 21, 27).
Facts claim that in sq: F 4 between the elevations 1.41–1.65 m (aps.n. /m v. 82.51 m-aps.n./m v. 82.27 m) was
found greater amount of damaged casting vessels (about 50) out of which it was possible to sort out about twenty
conically shaped, different dimensions: height from 7.1 cm, mouth diameter from the R 5 cm to 3,5 cm, with
mouth diameter of R 3 cm. (Panel 2). On many of them just traces of bronze oxide could be found. Regarding
the fact that the workshop was located between the 5th and the 6th excavated layer, according to the analysis of
movable archaeological material, in the first place ceramics and the remains of the construction objects, we came
to the conclusion that the remains of the metal processing workshop chronologically belong to the Late Iron Age-
Gomolava VIb horizon. The question is whether we can generally talk about metallic workshops for processing
bronze and any other cast in the Early Roman period in Podunavlje, especially on Gomolava, as Dautova-Ruševljan
(Dautova-Ruševljan 1992, 60) claims, considering the fact that firm proofs were not found about this branch
of activity neither on the plateau of Gomolava nor in the sub fort. Dautova-Ruševljanin even saturnine frames
for mirrors included into artisan’s products from Gomolava and assigned them to metal processing workshop in
block VII, which makes confusion when interpreting data about Roman layer on Gomolava. Going through
the documentation following things are identified: 47 whole and fragmented saturnine frames for mirrors were
found. Most samples were found in block in sq: from 90–97/IX–XIV. More then 40 pieces were gathered in the
2nd and the 3rd excavated layer, at the depth of 0.37–0.55 m (aps.n./m v. 85.40–84.93 m).
They were brought to Gomolava in the same way as any other goods. As they were revealed on the wider space
of the block I, together with the coins from the 3rd and the 4th century [Phillip II (244–249), Aurelian (270–275)
and Constantinus (306–337)] samples of saturnine frames for mirrors from Gomolava are put in the 3rd century
(Brukner 1971, 108). Maybe the assumption of O. Brukner that it is the matter of the cult place, together with great
number of saturnine frames for mirrors, found on one specific place, make sense. However this might lead us to the
conclusion that this group of products, under any circumstances, can not be classified in the products made in cast-
ing workshop in block VII, as in her own text claims the author (Dautova-Ruševljan l992, 60, 62–63).
Typological analysis of the bronze vessels, mostly paterae, casseroles, necklaces and some other pieces made
of silver, bronze and iron cast, then also saturnine frames for mirrors in the text Working areas of metal processing
activity in the monograph Gomolava 3, Roman Period written by the author Dautova-Ruševljan, showed that the
metal processing workshop from block VII can be dated in the phase VI b of the settlement of Skordiska, which
was dominant phase of the developement of the settlement on Gomolava, specially in the production of ceramics
and metal handicrafts.

135

View publication stats