Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн судалгаа
- 1. Монгол Улсын Хөдөлмөрийн яамны харьяа Хөдөлмөрийн судалгааны институт ÒªÃѪÃ×ÄÈÉÍ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ
- 2. Òàéëàíã õÿíàñàí: М.Чимэддорж, Хөдөлмөрийн судалгааны институтын захирал Хэвлэлд бэлтгэсэн: Ц.Баярмаа, Хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлогын судалгаа, шинжилгээний секторын эрхлэгч Мэдээллийг боловсруулсан: Эрдэм шинжилгээний ажилтан Д.Алтангэрэл, Н.Жаргалсайхан, Г.Мягмардулам, Н.Насантогтох, А.Дэлгэрсайхан Хэвлэсэн тоо: Öààñíû õýìæýý: 300 õóâü B5 “Мөнхийн Үсэг” ХХК-д хэвлэв Улаанбаатар 2013 он
- 3. ÒªÃѪÃ×ÄÈÉÍ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ ГАРЧИГ ХҮСНЭГТ, ЗУРГИЙН ЖАГСААЛТ ОРШИЛ СУДАЛГААНЫ ХУРААНГУЙ 4 6 7 БҮЛЭГ 1. СУДАЛГААНЫ ТАНИЛЦУУЛГА 13 1.1 СУДАЛГААНЫ ЗОРИЛГО, ЗОРИЛТ 1.2 СУДАЛГААНЫ ХАМРАХ ХҮРЭЭ 1.3 СУДАЛГААНЫ ТҮҮВЭРЛЭЛТ 1.4 СУДАЛГААНЫ МЭДЭЭЛЭЛ ЦУГЛУУЛАЛТ 1.5 СУДАЛГААНЫ ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТ 13 13 14 16 16 БҮЛЭГ 2. 2011 ОНД СУРГУУЛЬ ТӨГСӨГЧДИЙН БҮТЭЦ БОЛОН СУДАЛГААНЫ ҮНДСЭН ҮР ДҮН 17 2.1 ТӨГСӨГЧДИЙН ХҮН-АМ ЗҮЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ 2.2 ТӨГСӨГЧДИЙН ЭЗЭМШСЭН МЭРГЭЖЛИЙН ТАРХАЛТ 2.3 ТӨГСӨГЧДИЙН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ИДЭВХИ БҮЛЭГ 3. ТӨГСӨГЧДИЙН СУРГУУЛЬ, МЭРГЭЖЛИЙН ТАЛААРХ ҮНЭЛЭМЖ 3.1 СУРГУУЛЬ, МЭРГЭЖИЛ СОНГОЛТЫН ШАЛТГААН, СЭТГЭЛ ХАНАМЖ 3.2 ДАХИН СУРАЛЦАГСАД БҮЛЭГ 4. ТӨГСӨГЧДИЙН СУРАЛЦАХ ХУГАЦААНЫ ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТ 4.1 ТӨГСӨГЧДИЙН ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТ, ТҮҮНИЙ ШАЛТГААН, МЭРГЭЖЛИЙН НИЙЦЭЛ 4.2 АЖИЛД ОРОХ ҮЙЛ ЯВЦ, БЭРХШЭЭЛ 4.3 ТӨГСӨГЧДИЙН ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТИЙГ ДЭМЖИХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ОРОЛЦОО БҮЛЭГ 5. ТӨГСӨГЧДИЙН ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ 5.1 ӨНӨӨГИЙН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ИДЭВХИ 5.2 ТӨГСӨГЧДИЙН АЖЛЫН ТУРШЛАГЫН БАЙДАЛ 5.3 ТӨГСӨГЧДИЙН АЖЛЫН БАЙРНЫ ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ОНЦЛОГ БҮЛЭГ 6. ТӨГСӨГЧДИЙН АЖИЛ ХАЙХ ҮЙЛ ЯВЦ, ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 6.1 АЖИЛ ХАЙХ ЗОРИЛГО, ШАЛТГААН 6.2 АЖИЛ ХАЙХ ХЭЛБЭР, ХИЧЭЭЛ ЗҮТГЭЛ 17 19 21 28 28 33 37 37 40 45 47 47 49 52 70 70 75 ДҮГНЭЛТ ХАВСРАЛТЫН ХҮСНЭГТ 81 85 3
- 4. Хөдөлмөрийн судалгааны институт ХҮСНЭГТ, ЗУРГИЙН ЖАГСААЛТ Зураг 1. Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлт, ажлын туршлага 8 Зураг 2. ИДС төгсөгчийн ажлын туршлага /салбар, ажил мэргэжлээр/ 9 Зураг 3. МСҮТ төгсөгчийн ажлын туршлага /салбар, ажил мэргэжлээр/ 9 Зураг 4. Төгсөгчдийн хүн ам зүйн зарим үзүүлэлт 19 Зураг 6. ИДС төгсөгчдийн мэргэжлийн тархаалт/сургуулийн өмчийн хэлбэрээр/ 20 Зураг 7. МСҮТ төгсөгчдийн мэргэжлийн тархаалт/сургуулийн өмчийн хэлбэрээр/ 21 Зураг 8. Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн байдал /бүсээр/ 22 Зураг 9. Төгсөгчдийн судалгааны мэдээлэл цуглуулах хугацааны өмнөх 7 хоногт ажил хийгээгүй шалтгаан 26 Зураг 10. Төгссөн сургуулийг сонгон суралцсан шалтгаан 28 Зураг 11. Төгссөн сургуулийн сонгон суралцсан шалтгаан /сургуулийн төрлөөр/ 29 Зураг 12. Төгсөгчдийн мэргэжил сонголтын шалтгаан 30 Зураг 13. Төгсөгчдийн мэргэжил сонголтын шалтгаан /сургуулийн төрлөөр/ 31 Зураг 14. Дахин суралцагсдын сургалтын төрөл /сургуулийн төрлөөр/ 33 Зураг 15. Дахин суралцаж буй шалтгаан 34 Зураг 16. Одоо суралцаж буй болон өмнө эзэмшсэн мэргэжлийн нийцлийн түвшин /сургуулийн төрлөөр/ 35 Зураг 17. Адил мэргэжлийг сонгон суралцаагүй шалтгаан /сургуулийн төрлөөр/ 36 Зураг 18. Суралцах хугацаанд ажил хийсэн шалтгаан 38 Зураг 19. Ñóðàëöàõ õóãàöààíä àæèë õèéñýí øàëòãààí /ñóðãóóëèéí òºð뺺ð/ 38 Зураг 20. Суралцах хугацааны ажлын туршлага болон мэргэжлийн нийцэл /сургуулийн төрлөөр/ 39 Зураг 21. Ажлын байрны мэдээллийн эх сурвалж /сургуулийн төрлөөр/ 42 Зураг 22. Ажил хөдөлмөрт бэлтгэх үйл ажиллагаанд тулгардаг бэрхшээл 43 Зураг 23. Ажил хөдөлмөрт бэлтгэх үйл ажиллагаанд тулгардаг бэрхшээл /сургуулийн төрлөөр/ 44 Зураг 26. Ажлын байртай байсан ч ажил хийгээгүй шалтгаан /сургуулийн төрлөөр/ 47 Зураг 27. Ажил хийгээгүй төгсөгчдийн ажил хайгаагүй шалтгаан /сургуулийн төрлөөр/ 48 Зураг 28. Төгсөгчдийн ажлын туршлагын байдал /сургуулийн төрлөөр/ 49 Зураг 29. Ажлын туршлагатай төгсөгчдийн ажлын байрны хэлбэр /сургуулийн төрөл, өмчийн хэлбэрээр/ 53 Зураг 30. Ажлын туршлагатай төгсөгчдийн ААНБ-ын ажилтны тоо /сургуулийн төрөл, өмчийн хэлбэрээр/ 54 Зураг 31. Ажлын туршлагатай төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн статус /сургуулийн төрөл, өмчийн хэлбэрээр/ 55 Зураг 32. Цалин хөлстэй ажилтны хөдөлмөрийн гэрээтэй, гэрээгүй байдлын бүтэц /сургуулийн төрөл, өмчийн хэлбэрээр/ 56 Зураг 33. Ажлын туршлагатай төгсөгчдийн ажил олгогч байгууллагын хэлбэр 57 Зураг 34. Төгсөгчдийн ажил хайх байдал /сургуулийн төрлөөр/ 70 Зураг 35. Төгсөгчдийн ажил хайж буй зорилго /сургуулийн төрлөөр/ 71 Зураг 36. Ажил хайгчийн ажлаа солих шалтгаан /сургуулийн төрлөөр/ 76 Зураг 37. Ажил хайх хэлбэр /сургуулийн төрлөөр/ 4 18 Зураг 5. Өнгөрсөн 3 сарын хугацаанд эцэг, эхээсээ авсан дэмжлэг 75
- 5. ÒªÃѪÃ×ÄÈÉÍ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ Зураг 38. Төгсөгчдийн ойрын нэг жилийн төлөвлөгөө 76 Зураг 39. Төгсөгчдийн ойрын нэг жилийн төлөвлөгөө /сургуулийн төрлөөр/ 77 Зураг 40. Ажил хайх хичээл, зүтгэлийн төрөл 78 Хүснэгт 1. Эх олонлогийн ерөнхий мэдээлэл 14 Хүснэгт 2. Түүврийн хэмжээг тодорхойлсон байдал 15 Хүснэгт 3. Түүврийн хэмжээг хуваарилсан байдал 15 Хүснэгт 4. Хүн ам зүйн ерөнхий төлөв байдал /төгсөгчдийн хүйс, нас, боловсролын түвшин, гэрлэлтийн байдал/ 17 Хүснэгт 5. ИДС төгсөгчдийн судалгааны мэдээлэл цуглуулах хугацааны өмнөх 7 хоногийн хөдөлмөр эрхлэлтийн байдал /мэргэжлийн чиглэлээр/ 23 Хүснэгт 6. МСҮТ төгсөгчдийн судалгааны мэдээлэл цуглуулах хугацааны өмнөх 7 хоногийн хөдөлмөр эрхлэлтийн байдал /мэргэжлийн салбараар/ 25 Хүснэгт 7. Төгссөн сургуулийн талаарх төгсөгчдийн сэтгэл ханамж /сургуулийн төрөл болон өмчийн хэлбэр тус бүрээр/ 32 Хүснэгт 8. Ажилд орох хүсэлт гаргахад анхаардаг хүчин зүйл /сургуулийн төрлөөр/ 40 Хүснэгт 9. Хөдөлмөрт бэлтгэх, сургалт хөтөлбөрт хамрагдсан байдал /сургуулийн төрлөөр/ 45 Хүснэгт 10. Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих үйл ажиллагааны оролцоо /сургуулийн төрлөөр/ 46 Хүснэгт 11. Төгсөгчдийн ажилд ортол зарцуулах хугацаа /хүйс, сургуулийн байршлаар/ 51 Хүснэгт 12. 59 Ажлын туршлагатай төгсөгчдийн ажлын байрны нөхцөл /сургуулийн төрөл, өмчийн хэлбэрээр/ Хүснэгт 13. Ажлын байрны сэтгэл ханамж /сургуулийн төрөл, өмчийн хэлбэрээр/ 59 Хүснэгт 14. Боловсролын түвшин, ажил үүргийн нийцтэй байдал /сургуулийн төрөл, өмчийн хэлбэрээр/ 60 Хүснэгт 15. Ажил үүргийн шаардлага, ур чадварын нийцтэй байдал /сургуулийн төрөл, өмчийн хэлбэрээр/ 61 Хүснэгт 16. Ажлын байран дахь ур чадварын хомсдол /сургуулийн төрөл, өмчийн хэлбэрээр/ 62 Хүснэгт 17. Ажлын байранд дасан зохицоход тулгардаг бэрхшээл /сургуулийн төрөл, өмчийн хэлбэрээр/ 64 Хүснэгт 18. Ажлын байранд ороход нөлөөлдөг хүчин зүйл /сургуулийн төрөл, өмчийн хэлбэрээр/ 65 Хүснэгт 19. Ажил үүрэг, эзэмшсэн мэргэжлийн нийцтэй байдал /сургуулийн төрлөөр/ 67 Хүснэгт 20. ИДС төгсөгчдийн ажил хайх үйл явцын мэдээлэл 72 Хүснэгт 21. МСҮТ төгсөгчдийн ажил хайх үйл явц 73 Хүснэгт 22. Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих үйл ажиллагааны талаарх мэдээлэл 80 Хавсралтын хүснэгт 1. Ñóðàëöàõ õóãàöààíû àæëûí òóðøëàãà, ìýðãýæëèéí íèéöýë /мэргэжлийн чиглэл, сургуулийн төрөл тус бүрээр/ 85 Хавсралтын хүснэгт 2. Àæèëä îðîõîä àíõààðäàã õ¿÷èí ç¿éë /сургуулийн төрөл, мэргэжлийн чиглэл тус бүрээр/ 86 Хавсралтын хүснэгт 3. Төгсөгчдийн мэргэжил, ажилладаг эдийн засгийн үйл ажиллагааны салбарын харьцуулсан мэдээлэл /сургуулийн төрлөөр/ 88 Хавсралтын хүснэгт 4. Төгсөгчдийн ажил үүрэг, эзэмшсэн мэргэжлийн нийцтэй байдал /мэргэжлийн чиглэл тус бүрээр/ 90 Хавсралт хүснэгт 5. Төгсөгчдийн мэргэжил, ажилладаг ажил мэргэжлийн харьцуулалт /мэргэжлийн чиглэл, ажил мэргэжлийн дэд бүлэг тус бүрээр/ 92 5
- 6. Хөдөлмөрийн судалгааны институт ОРШИЛ Шинээр байгуулагдсан Çасгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрийн 60-аас дээш хувь нь хүн амыг ажилтай, орлоготой болгоход чиглэж байгаатай холбоотойгоор төрөөс хөдөлмөр эрхлэлтийн талаар баримтлах бодлого, хөтөлбөрийг боловсруулах, хэрэгжүүлэх ажил хийгдэж байíà. Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих арга хэмжээ нийгмийн тодорхой зорилтот бүлгүүдэд чиглэсэн хэлбэрээр зохион байгуулагдахаар хууль эрхзүйн орчны зохицуулалт хийгдсэн. Тиймээс эдгээр зорилтот бүлгүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн багц асуудлыг судлан тодорхойлсон төрөлжсөн судалгаануудыг гүйцэтгэх хэрэгцээ байгаа ба ялангуяа хөдөлмөрийн зах зээлийн нийлүүлэлтийн талын томоохон бүлэг болох мэргэжлийн сургалтын байгууллага төгсөгчдийн судалгааг нэн даруй хийх нь чухал ач холбогдолтой юм. Энэхүү багц судалгааны хүрээнд нэн түрүү хөндөн судлах шаардлагатай дараах асуудлууд байäàã. Үүнд: - Сүүлийн жилүүдэд хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлт болон түүний зөрүүгийн тухай олонтоо ярих болсон. Зах зээлд бэлэн байгаа ажлын байрны шаардлагад сургалтын байгууллагаас нийлүүлэгдэж байгаа шинэ мэргэжилтэй ажилтнууд нийцэж чадаж байгаа тухай асуудал нь үүнтэй холбоотой нэгэн багц судлагдахуун юм. - Манай улсын нийт ажилгүйчүүдийн дунд хөдөлмөрийн бүтээмж хамгийн өндөртэй залуус буюу 15-35 насныхны эзлэх хувь өндөр байдаг. Ялангуяа мэргэжилтэй, боловсролтой ч эдийн засгийн үйл ажиллагаанд оролцдоггүй залуус цөөнã¿й байдаг нь судалгаа, мэдээллээр гардаг. Тиймээс залуусын ажилгүйдэл дэх шинээр сургууль төгсөгчдийн эзлэх хэмжээ, учир шалтгааныг тодорхойлох нь нэн чухал юм. Сургууль төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн судалгаа хийгддэггүй, салбарын яам, сургалтын байгууллагаас зарлаж байгаа статистик мэдээлэл нь өөрөө эргэлзээтэй бөгөөд баталгаатай мэдээлэл байж чаддаггүй. Иймээс төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийã бүтэц, төлөв байдал, онцлог, хүндрэл бэрхшээл зэрэг олон талаас нь цогцоор судлах хэрэгцээ байгаа учраас Хөдөлмөрийн судалгааны институт нь анх удаа улсын хэмжээнд төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн судалгааг гүйцэтгэлээ. Бид судалгааны арга зүй, ялангуяа түүврийн арга зүйд олон улсад өргөн хэрэглэгддэг шинжлэх ухааны аргазүйг ашигласан бөгөөд, мэдээлэл цуглуулах, боловсруулах үйл явцын олон шатат хяналтын аргыг хэрэглэсэн учраас судалгааны үр дүн нь итгэж болох мэдээлэл болж чадсан гэж үзэж байгаа юм. Та бүхэн судалгааны үр дүнгийн мэдээлэлтэй танилцан, үйл ажиллагаандаа ашиглаж, санал бодлоо солилцож, үнэтэй санал зөвлөмж ирүүлж хамтран ажиллахыг хүсье. 6
- 7. ÒªÃѪÃ×ÄÈÉÍ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ СУДАЛГААНЫ ХУРААНГУЙ Манай улсад хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийн төлөв байдал, хэтийн чиг хандлагыг тодорхойлох судалгаа шинжилгээний ажил төдийлөн хөгжөөгүй, сүүлийн жилүүдэд зарим төсөл, хөтөлбөрийн хүрээнд цөөн тооны судалгаанууд хийгдэж, энэ төрлийн судалгааны ажлын тоо, чанарт ахиц дэвшил гарч байгаа билээ. Хийгдэж буй судалгаанууд ихэвчлэн ажиллах хүчний эрэлттэй холбогдож байгаа ба, тэрхүү эрэлтийг хангах ажиллах хүчний нийлүүлэлтийг судалсан, ялангуяа сургалтын байгууллагын нийлүүлэлтийн талаарх дэлгэрэнгүй судалгаа, мэдээлэл тун хомс байдаг. Хөдөлмөрийн судалгааны институт нь “Дээд болон мэргэжлийн боловсролын байгууллагыг 2011 онд төгссөн төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн түүвэр судалгаа”-г анх удаа улсын хэмжээнд хийж гүйцэтгэлээ. Судалгааны үндсэн зорилго нь төгсөгчдийн мэргэжил, ур чадварын хөгжил болон хөдөлмөр эрхлэлтийн төлөв байдлыг судалж дүн шинжилгээ хийх замаар боловсрол болон хөдөлмөрийн зах зээл хоорондын зүй тогтолт холбоог харуулсан мэдээллийг бий болгох, төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжихэд чиглэсэн үр ашигтай бодлого боловсруулахад ашиглах суурь мэдээллээр хэрэглэгчдийг хангахад оршиж байгаа юм. Судалгааны хүрээнд сонирхон судалсан асуудал нь өргөн хүрээг хамарсан учраас хураангуйд үндсэн зорилттой шууд холбоотой үр дүнгүүдийн талаар түлхүү танилцуулна. Төгсөгчдийн хүн ам зүйн төлөв байдал, ахуй амьдрал, гэр бүлийн байдал, сургууль, мэргэжил сонголтын шалтгаан, сэтгэл ханамж, суралцах болон төгссөний дараах хугацааны хөдөлмөр эрхлэлт, ажлын байрны онцлог, хүндрэл бэрхшээл, эдийн засгийн үйл ажиллагааны оролцооны богино хугацааны төлөвлөгөө, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих чиглэлээр хэрэгжиж буй арга хэмжээний талаарх ойлголт, оролцооны талаар тайлангийн үндсэн мэдээллийн хэсгээс дэлгэрүүлэн үзэх боломжтой. 2010-2011 оны хичээлийн жилд улсын хэмжээнд ИДС болон МСҮТийг нийт 54,5 мянган залуус төгссөн статистик байдаг. Төгсөгчдийн эзэмшсэн мэргэжлийн чиглэлийг гол шалгуур болгон пропорциональ магадлалт, энгийн санамсаргүй түүврийн аргыг ашиглан 1495 төгсөгч /ИДС төгсөгч 982 болон МСҮТ төгсөгч 513/-ийг сонгон судалсан. Мэдээлэл цуглуулалтыг 2 үе шаттайгаар зохион байгуулж, эхний үе шатанд түүвэрт сонгогдсон төгсөгчтэй холбоо барих хаягыг тодорхойлох зорилгоор сургууль, анги даасан багштай уулзах, 2 дугаар үе шатанд зорилтот бүлэгтэй холбоо тогтоон байгаа байршилд нь очиж судалгаанд хамруулсан. Судалгааны үр дүнг ИДС-ийг 2011 оны хавар бакалавраар төгсөгч болон нийт МСҮТ төгсөгчдөд тархаасан ба нийт төгсөгчийн тоо 45,0 мянга болж байгаа юм. Судалгаанд хамрагдсан төгсөгчдийн дундаж нас 24, 71.8 хувь буюу 32,3 мянга нь гэрлээгүй, 57.0 хувь буюу 25,9 мянга нь бакалавр, 40.0 хувь буюу 18,1 мянга нь мэргэжлийн боловсролтой, өрхийн гишүүдийн дундаж тоо 3.9, судалгааны мэдээлэл цуглуулах хугацаанд 60.7 хувь буюу 27,4 мянга нь эцэг эхтэйгээ хамт амьдардаг, 53.9 хувь буюу 24,3 мянган төгсөгчийн өрхийн сарын дундаж орлого 501,0 мянгаас 1,0 сая төгрөг, төгсөгчид эцэг эхээсээ ахуй хангамж, эдийн засгийн хувьд хараат байдалтай, ялангуяа хүнсний дэмжлэг түлхүү авдаг зэрэг хүн ам зүйн болоод амьдралын төлөв байдлын онцлогийг харуулсан. Судалгаанд төгсөгчдийн мэргэжлийн мэдээллийг боловсролын салбарт 2010 оноос хойш мөрдөж буй дээд боловсролын мэргэжлийн 22 чиглэл, мэргэжлийн 7
- 8. Хөдөлмөрийн судалгааны институт боловсролын 11 салбар, мэргэжлийн түвшинд нэгтгэн авч үзсэн ба, мэргэжлийн хувьд ИДС төгсөгчдөөс бизнес удирдлага, багш боловсрол судлалын мэргэжилтэн, МСҮТ төгсөгчдөөс барилга, авто зам, барилгын материал үйлдвэрлэлийн салбарын мэргэжилтэй ажилтнууд бусад мэргэжлийн чиглэлтэй харьцуулахад хамгийн олноор хамрагдсан. Зураг 1. Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлт, ажлын туршлага Хэмжих нэгж: тоо 50.000 5.000 Àæèë îëãîã÷ Ò¿ð 1659 1178 2510 Òºãññºíººñ õîéø õýä õýäýí àæëûí òóðøëàãàòàé Òºãññºíººñ õîéø íýã àæëûí òóðøëàãàòàé 28384 10.000 117 15.000 Èõ äýýä ñóðãóóë 27025 25.000 20.000 195 11031 30.000 24068 35.000 11031 40.000 ÌÑ¯Ò 18049 45.000 0 Total Àæëûí Àæëûí òóðøëàãàã¿é òóðøëàãàòàé ªðõèéí áèçíåñò îðîëöîã÷ Õóâèàðàà Öàëèí õºëñã¿é àæèëòàí Óëèðëûí Áàéíãûí Öàëèí õºëñòýé àæèëòàí Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн байдлыг судлах явцад сургуульд суралцах хугацааны хөдөлмөр эрхлэлт , өнөөгийн хөдөлмөр эрхлэлт, олон ажлын туршлагатай төгсөгч, ажлын туршлага багатай буюу нэг л ажил хийж байгаа төгсөгч, ажлын туршлагагүй буюу огт ажил хийж байãààгүй төгсөгч зэрэг хөдөлмөр эрхлэлтийн олон хэв шинжүүдийг харуулсан бүлгүүд торхойлогдож байгаа юм. хөдөлмөр эрхлэлт хамгийн өндөр буюу нийт төгсөгчдийн 77.2 хувь нь ажил хийдэг, түүний дараа Улаанбаатрын төгсөгчдийн 68.7 хувь нь эдийн засгийн үйл ажиллагаанд оролцож байгаа нь тодорхойлогдсон. Харин баруун бүсэд шинээр сургууль төгсөгчдөд ажил эрхлэхэд хүндрэл бэрхшээлүүд байгааг энэ бүсийн нийт төгсөгчдийн 38.0 хувь нь л хөдөлмөр эрхэлдэг гэсэн судалгааны үр дүнгээс харж болохоор байгаа юм. Мэдээлэл цуглуулах хугацааны өмнөх 7 хоногийн байдлаар төгсөгчдийн өнөөгийн хөдөлмөр эрхлэлтийг судалж үзэхэд нийт төгсөгчдийн 63.4 хувьтай тэнцэх 28,6 мянга нь ажил хийдэг, үлдсэн 36.6 хувь буюу 16,5 мянга нь ажил хийгээгүй, эмэгтэйчүүдийн хувийн жин аль аль бүлэгт нь эрэгтэйчүүдээс илүү байсан. Бүс нутгийн байршлаар улсын хэмжээнд зүүн бүсийн төгсөгчдийн ИДС төгсөгчдийн 75.3 хувь нь буюу 3/4 -ààс дээш хэсэг нь судалгааны хугацаанд ажил хийж байсан бол нийт төгсөгчдийн 80.0-аас дээш хувь нь хөдөлмөр эрхэлдэг, барилга-архитектур, тээвэр, нийгэм-эдийн засаг, цэрэг цагдаа, аюулгүй байдал, анагаах ухаан, мэдээлэл-сэтгүүл зүй, математик статистик нь хамгийн өндөр хөдөлмөр эрхлэлттэй мэргэжлийн чиглэлүүд байна. 8
- 9. ÒªÃѪÃ×ÄÈÉÍ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ Зураг 2. ИДС төгсөгчийн ажлын туршлага /салбар, ажил мэргэжлээр/ Хэмжих нэгж: тоо, хувь Õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé àæèëòàí 6% Á¿õ òºðëèéí èíæåíåð 715 Àíàãààõ óõààí 1368 Áèçíåñ óäèðäëàãà 1737 Êîíòîð, ¿éë÷èëãýýíèé àæèëòàí 15% Áàãø, áîëîâñðîë ñóäëàë 3319 Òåõíèê÷ áîëîí òóñëàõ ìýðãýæèëòýí 5% ÈÄÑ Íèéãýì, ýäèéí çàñàã 2310 Ìýðãýæèëòýí 59% Ìåíåæåð 10% Áóñàä 4206 МСҮТ төгсөгчдийн 43.4 хувь нь ажил хийдэг хэмээн судлагдсан нь анхаарал татахуйц үр дүнгийн нэг байлаа. Мэргэжлийн боловсролын салбараас бэлтгэж байгаа мэргэжлүүдээс 50-аас дээш хувь нь ажил эрхэлж байгаа буюу хамгийн өндөр хөдөлмөр эрхлэлттэй нь соёл урлаг, ойн аж ахуй, мод боловсруулалтын салбарын мэргэжлүүд байна. Ажил эрхлэгчдийн тоо цөөн байгаа анхаарал хандуулах шаардлагатай мэргэжлүүдэд дээд боловсролын салбарын хүмүүнлэгийн ухааны мэргэжилтэн, мэргэжлийн боловсролын салбараас байгаль-хамгаалал аялал жуулчлал болон холбооны салбарын мэргэжлүүдийг нэрлэж болох юм. Зураг 3. МСҮТ төгсөгчийн ажлын туршлага /салбар, ажил мэргэжлээр/ Хэмжих нэгж: тоо, хувь ÌÑ¯Ò Òºõººðºìæ, ìàøèí ìåõàíèçìûí îïåðàòîð, 11% Õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé àæèëòàí, 15% Ìýäýýëýëèéí òåõíîëîãèéí ñàëáàð, 316 ÕÀÀ, îé, çàãàñ àí àãíóóðûí àæèëòàí, 15% Ýíãèéí àæèë ìýðãýæèë, 8% Àíàãààõ óõààí, 1368 Áèçíåñ óäèðäëàãà, 1737 Áàðèëãà ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàð, 2006 Êîíòîð, ¿éë÷èëãýýíèé àæèëòàí, 3% Íèéãýì, ýäèéí çàñàã, 2310 Ìýðãýæèëòýí, 7% ¯éëäâýðëýë, áàðèëãà ãàð óðëàëûí àæèëòàí, 36% Áóñàä, 233 Ìåíåæåð, 4% 9
- 10. Хөдөлмөрийн судалгааны институт Хөдөлмөр эрхлэлтийн нөгөө талыг илэрхийлж буй ажил хийгээгүй хэсгийн ажилгүйдлийн шалтгаан олон төрөл байна. Хамгийн нийтлэг шалтгаан нь хүүхэд, өндөр настан асрах, ажлын байр хүлээх, сургуульд сурахад бэлтгэх зэрэг хувийн амьдралтай холбоотой шалтгаанууд давамгайлжээ. Хөдөлмөрийн насны залуусын эдийн засгийн идэвхгүй байдлын үндсэн шалтгааны нэг нь сургуульд суралцах асуудал байдаг. Тэгвэл төгссөнөөс хойшхи 15 сарын дараах байдлаар нийт төгсөгчдийн 16.5 хувьтай тэнцэх 7,5 мянга нь дахин суралцдаг болох нь судлагдсан. Энэхүү дахин суралцагсдад МСҮТ төгсөгчдийн хувийн жин өндөр, тэдний олонх нь буюу 61.9 хувь нь ИДС-д бакалавраар суралцагсад байжээ. Дахин суралцахад нөлөөлсөн хамгийн чухал хүчин зүйлс нь мэргэжил, боловсрол дээшлүүлэх болон сонирхсон ажилдаа орох хүсэл зэрэг байгаа юм. Мөн дахин суралцагсдын 36.6 хувь нь өмнө нь эзэмшсэн мэргэжлээс огт өөр мэргэжлээр суралцагсад байгаа ба, тэд өөр мэргэжлээр суралцаж буйгаа ихэвчлэн мэргэжлээ солих хүсэл, өмнөх мэргэжлээр өсөн хөгжих боломж бага байсан, ажилд ороход хүндрэлтэй байсан зэрэг нөхцөл байдалтай холбон тайлбарласан байгааг анхаарахад илүүдэхгүй юм. Судалгаанд хамрагдсан нийт төгсөгчдийн ажлын туршлагатай холбоотой судалгааны үр дүнгээс танилцуулая. Хөдөлмөр эрхлэлтийн хувьд таатай хэлбэр гэж хэлж болох тогтвортой хөдөлмөр эрхлэлтийг илэрхийлэх төгсөхөөс өмнө болон хойшхи хугацаанд нэг л ажлын байрыг хадгалж байгаа төгсөгчид нь 24,1 мянга буюу 53.4 хувийг эзэлж байна. Харин нийт төгсөгчдийн 24.5 хувь буюу 11,0 мянга нь огт ажил хийж байгаагүй, өөрөөр хэлбэл ажлын туршлагагүй, 16.7 хувь буюу 7,5 мянга гаруй нь хэд хэдэн ажил хийж байсан олон ажлын туршлагатай талаарх судалгааны үр дүн нь төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих, ялангуяа тогтвортой хөдөлмөр эрхлэлтийг хангахад чиглэсэн бодлого, үйл ажиллагааны хэрэгцээний ач холбогдлыг сануулжээ. 10 Хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлтийн төлөв байдал, чиг хандлагыг тодорхойлох судалгаануудын үндсэн зорилго нь шинээр мэргэжил, ажлын байр сонгох гэж байгаа төгсөгчид, ажил хайгчдад зах зээлийн бодит байдалд нийцсэн сонголт хийхэд чиглүүлэх мэдээллээр хангахад оршдог. Энэ асуудалтай холбоотойгоор Монголын залуус мэргэжил сонголт, ажлын байр эрэлхийлэх үйл ажиллагаанд ямар хүчин зүйлийг чухалчлан үздэг болохыг судалж үзсэн. Төгсөгчдийн сургууль болон мэргэжил сонголтын үндсэн шалтгаанууд нь ижил төсөөтэй байжээ. Өөрөөр хэлбэл өөрийн сонирхол, сурлагын голч дүн, элсэлтийн шалгалтын оноо, эцэг, эх, багш нарын санал зэрэг нь мэргэжил болон сургууль сонгох гэж байгаа хүүхэд залууст хамгийн хүчтэй нөлөөлдөг нь тодорхойлогдсон. Дээр дурьдсан төгсөгчдийн ажлын туршлагын мэдээллээс үзэхэд нийт төгсөгчдийн 75.5 хувь буюу 34,0 мянга нь ажил хийж үзсэн бол, цаашид ажлын туршлагатай төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн төлөв байдлын талаар дэлгэрүүлэн авч үзэх болно. Ажлын байранд ортол зарцуулдаг хугацааг төгсөхөөс өмнө болон төгссөний дараах хугацааны интервалиар ангилан судалсан. Нийт төгсөгчдийн 9.3 хувь буюу 3,2 мянга нь сургууль төгсөхөөс өмнө ажилд орсон, үлдсэн 90.7 хувь нь төгссөнөөс хойшхи хугацаанд, төгссөнөөс хойш 13 сарын дараа хамгийн олон буюу 34.5 хувь нь ажилтай болсон байна. Хөдөлмөр эрхлэлтийн хувьд нийт ажлын туршлагатай төгсөгчид дараах онцлогуудыг харуулж байгаа юм. Ажлын байрны хэлбэрийн тухайд 86.7 хувь нь байнгын ажлын байранд харьяалагддаг, 51.0 хувь буюу 17,4 мянга нь 11-100 ажилтантай аж ахуйн нэгж байгууллагад ажилладаг, 95.6 хувь нь цалин хөлстэй ажилтны статустай ба тэдний 80.1 хувь хөдөлмөрийн гэрээгээр ажиллагсад, 45.9 хувь буюу 15,6 мянга нь дотоодын хөрөнгө оруулалттай компанид, 25.8 хувь
- 11. ÒªÃѪÃ×ÄÈÉÍ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ буюу 8,8 мянга нь төрийн захиргааны болон үйлчилгээний байгууллагад ажилладаг нь хамгийн өндөр хамралттай хэлбэрүүд болж байна. батлан хамгаалах салбарт 2.2 хувь буюу 0,8 мянган төгсөгчид ажиллаж байгаа нь бусад салбартай харьцуулахад илүү олон байгаа юм. Хөдөлмөрийн нөхцлийг тодруулан судлахад нийт төгсөгчдийн 7 хоногийн дундаж ажлын өдөр 5.5, ажлын цаг нь 47.2, нэмэлт ажлын цаг нь 12.6, сарын дундаж цалин, орлогын хэмжээ нь 505,2 мянган төгрөг, сарын дундаж ажлын өдөр 23.6, сарын дундаж амралтын өдөр нь 7.0 байдаг нь тогтоогдсон. Мөн түүнчлэн ажлын байрны ажил, амралтын цаг болон байгууллагын нэр хүндэд илүү өндөр сэтгэл ханамжтай байдаг бол, байгууллагын хүний нөөцийн менежментийн бодлогод илүү сэтгэл дундуур байдгаа илэрхийлсэн. Төгсөгчдийн ажлын байранд гүйцэтгэж буй ажил үүрэг нь эзэмшсэн мэргэжилтэй нь хэр нийцдэг талаар судлахын сацуу мэргэжлээрээ ажилладаг байдлыг тандан үзсэн. Ажлын байранд гүйцэтгэж буй ажил үүрэг болон боловсролын түвшний нийцтэй байдалд төгсөгчид илүү эерэг хандлагатай байгаа ба нийт төгсөгчдийн 67.2 хувь буюу 22,9 мянга нь боловсрол, ажил үүргийн үл нийцэлтэй холбоотой хүндрэл бэрхшээл тулгардаггүй талаар мэдээллэсэн. Мөн ажил үүрэг болон эзэмшсэн ур чадварын нийцтэй байдлыг үнэлүүлж үзэхэд 73.0 хувь нь тохиромжтой байдаг, 8.2 хувь нь ажил үүргийн шаардлага ур чадвараас өндөр, 18.9 хувь нь доогуур байдаг гэсэн байна. Ажлын байранд хамгийн ихээр тулгардаг ур чадварын хомсдолуудаас нэрлэвэл багаар ажиллах чадвар /нийт төгсөгчдийн 14.7 хувь нэрлэсэн/, мэдээллийн технологийн ашиглах /14.3 хувь/, харилцааны ур чадвар, соёлч боловсон байдал /14.1 хувь/ болон гадаад хэлний мэдлэг /13.5 хувь/ зэрэг байна. Хөдөлмөр эрхлэлтийн бүтцийг судлахдаа эдийн засгийн үйл ажиллагааны салбарын талаар авч үзсэн. Сургууль төгсөгчид олон салбаруудад тархан ажиллахаас илүүтэйгээр цөөн хэдэн тооны, ялангуяа эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэлийн салбаруудад олноороо ажилладаг байна. Тухайлбал уул уурхайн салбарт нийт төгсөгчдийн 68.4 хувь буюу 23,3 мянга, хөдөө аж ахуйн салбарт 10.8 хувь буюу 3,7 мянга, боловсролын салбарт 5.2 хувь буюу 1,8 мянга, худалдааны салбарт 3.0 хувь буюу 1,1 мянга, төрийн удирдлага Нийт судалгаанд хамрагдагсдын 51.3 хувь буюу 18,3 мянга нь ажил үүрэг нь мэргэжилтэй тохирдог, маш сайн тохирдог гэж хариулснаас үзэхэд энэ хэмжээний төгсөгчид мэргэжлийн дагуух ажил эрхэлдэг гэж үзэж болох талтай. Харин 24.3 хувь нь ажил үүрэг болон мэргэжил нь тохирдоггүй, огт тохирдоггүй гэж үнэлсэн байгаа эдгээр төгсөгчид мэргэжлийн бус ажил хийдэг бүлэг болох нь тодорхойлогдож байна. Дээд боловсролын салбарт бэлтгэдэг урлаг, мэдээлэл-сэтгүүл зүй, компьютер болон анагаах ухааны мэргэжилтнүүдийн мэргэжлийн дагуух хөдөлмөр эрхлэлт хамгийн өндөр байгаа бол, нийгмийн халамж, хангамж, тээвэр, хууль эрхзүй, хүмүүнлэгийн ухаан, байгаль хамгааллын мэргэжилтнүүд мэргэжлийн бус хөдөлмөр эрхлэлт хамгийн ихтэй мэргэжлүүд болох нь тогтоогдсон. Мэргэжлийн боловсролын салбарт соёл урлаг, барилга авто зам, барилгын материал үйлдвэрлэл, аж үйлдвэрийн салбарын мэргэжилтэй ажилтнууд эзэмшсэн мэргэжлээр ажиллах байдал бусад мэргэжилтэй харьцуулахад их байгаа бол, холбоо, ойн аж ахуй, мод боловсруулалт, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл болон байгаль хамгаалал аялал жуулчлалын чиглэлээр мэргэжил эзэмшсэн төгсөгчид мэргэжлийн бус ажил эрхэлж байгаа нь нийтлэг хэлбэр болжээ. Ойрын нэг жилийн хугацааны төгсөгчдийн зорилго нь ажлаа үргэлжлүүлэн хийх, ажлаа өөрчлөх, дотоодын сургуульд суралцах гэсэн төлөвлөгөөнүүдэд төвлөрч байна. Нийт төгсөгчдийн 17.5 хувь буюу 7,9 мянга нь судалгааны үеэр ажил хайж байсан ба, тэдний 64.0 хувь нь ажил олж хийх, 11
- 12. Хөдөлмөрийн судалгааны институт үлдсэн 36.0 хувь эрхэлж буй ажлаа өөрчлөх бодолтой байгаа талаар мэдээллэсэн. Ажлаа өөрчлөхөд нөлөөлөгч нь хөдөлмөрийн хөлсний үнэлгээ /нийт ажлаа өөрчлөх төлөвлөгөөтэй төгсөгчдөд эзлэх хувийн жин52.9 хувь/, ажлын ирээдүйгүй байдал /9.4 хувь/ болон хувиараа бизнес эрхлэх төлөвлөгөө/9.8 хувь/ зэрэг байгаа юм. Ажил хайж буй хэсгийн хувьд ихэвчлэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд гарсан зарын дагуу, танил талын холбоогоор дамжуулан ажил хайх хэлбэрийг сонгодог бол 17.5 хувь нь хөдөлмөр зуучлалын байгууллагын үйлчилгээг авдаг нь тодорхойлогдсон. Мөн түүнчлэн ажил хайгчдын 22.6 хувь нь ажил хайх бодолтой байгаа ч ямар нэг хичээл зүтгэл гаргаагүй байна. Судалгааны төгсгөлд төгсөгчдөөс хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих чиглэлээр 12 хэрэгжүүлж буй үйлчилгээ, арга хэмжээтэй холбоотой ойлголт мэдээлэл, оролцооны талаар тодруулсан. Хөдөлмөрийн биржийн үйл ажиллагаа, бүртгэл мэдээллийн тогтолцоо, мэдээлэл дамжуулах, хүртэх хэлбэрүүд, хөдөлмөр эрхлэлт, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих арга хэмжээ, мэргэжлийн сургалттай холбоотой үндсэн 7 багц арга хэмжээний талаарх төгсөгчдийн ойлголт, мэдээллийг судлан үзэхэд 15.9 хувь нь эдгээр үйл ажиллагааны талаар мэддэг гэж хариулсан байгаа нь чамлахаар тоо болж байгаа юм. Төгсөгчид хөдөлмөрийн биржийн үйл ажиллагааны талаар хамгийн сайн мэдээлэлтэй байхад жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих талаар, хөдөлмөрийн яармагын арга хэмжээний талаарх мэдээлэл хомс байдаг нь тодорхойлогдсон.
- 13. ÒªÃѪÃ×ÄÈÉÍ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ БҮЛЭГ 1. СУДАЛГААНЫ ТАНИЛЦУУЛГА 1.1 СУДАЛГААНЫ ЗОРИЛГО, ЗОРИЛТ Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн судалгааны зорилго нь дээд боловсролын болон мэргэжлийн боловсролын сургалтын байгууллага төгсөгчдийн мэргэжил, ур чадварын хөгжил болон хөдөлмөр эрхлэлтийн төлөв байдлыг судалж, дүн шинжилгээ хийх замаар боловсрол болон хөдөлмөрийн зах зээл хоорондын зүй тогтолт холбоог харуулсан мэдээллийг бий болгох, төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжихэд чиглэсэн үр ашигтай бодлого боловсруулахад ашиглах суурь мэдээллээр хэрэглэгчдийг хангах явдал юм. • Сургуульд суралцах болон дараах хугацааны нийт хөдөлмөр эрхлэлтийн төлөв байдлыг судлан, сургуулийн төрөл, сургуулийн өмчийн хэлбэрүүдээрх ялгааг гаргах • Одоогийн эдийн засгийн үйл ажиллагааны оролцооны төлөв байдлыг сургуулийн төрөл, мэргэжлийн чиглэл тус бүрээр тайлбарлах • Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг ажлын байрны хэлбэр, статус, ажил, амралтын цаг, өдөр, хөдөлмөрийн хөлс, ААНБ-ын ажилтны тоо, үйл ажиллагааны чиглэл зэрэг олон талаас нь задлан судалж, төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн онцлогыг тодорхойлох • Хөдөлмөр эрхлэлтийн талаарх хэтийн төлөвлөгөө, зорилгын талаар судлах Тус судалгаанд их, дээд сургууль болон мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв төгсөгчдийг хамруулж, судалгааны үндсэн зорилгын хүрээнд дараах зорилтуудыг шийдвэрлэсэн. Үүнд: • Төгсөгчдийн хүн ам зүйн төлөв байдал, өрх гэр бүлийн амьдрал, мэргэжлийн тархалтыг тодорхойлох • Сургууль, мэргэжил сонголтын шалтгаан, сэтгэл ханамжийг судлах 1.2 СУДАЛГААНЫ ХАМРАХ ХҮРЭЭ Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн судалгаагаар их, дээд сургууль болон мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвийг төгсөн мэргэжил эзэмшсэн шинэ мэргэжилтэй ажиллах хүчний хөдөлмөрийн зах зээл дэх хөдөлмөр эрхлэлтийн төлөв байдал, хөдөлгөөнийг судлах юм. Хамрах хүрээ нь улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа их, дээд сургууль, мэргэжлийн сургалт, үйлдвэрлэлийн төвийг 2011 онä төгссөн 54,5 мянган төгсөгч болно. Судалгааны үндсэн нэгж нь Монгол улсын нутаг дэвсгэрт ажиллаж амьдарч буй тухайн жилд шинэ төгсөгчид юм. 13
- 14. Хөдөлмөрийн судалгааны институт 1.3 СУДАЛГААНЫ ТҮҮВЭРЛЭЛТ Аливаа судалгааны түүвэрлэлтийн загварт тухайн судалгааны зорилго, хамрах хүрээ, цаг хугацаа зэргээс шалтгаалан түүврийн хэмжээ, түүвэрлэлт хийх арга зүй, техник ямар байх нь тогтоогддог. Энэхүү судалгаанд пропорциональ магадлалт, энгийн санамсаргүй түүврийн арга ашиглахаар сонгосон бөгөөд судалгааны тавьсан зорилтод хамгийн тохиромжтой гэж үзсэн болно. Түүврийн эх олонлог: Уг судалгаагаар Монгол улсын их дээд сургууль болон мэргэжлийн сургалт, ¿éëäâýðëýëèéí төв төгсөгчдийн талаарх мэдээллийг цуглуулсан бөгөөд судалгааны хамрах хүрээ 20102011 оны хичээлийн жилд төгсөгчдийн нийт тоогоор тодорхойлогдоно. Өөрөөр хэлбэл судлах эх олонлогийн хэмжээ 54552 төгсөгчид юм. Хүснэгт 1. Эх олонлогийн ерөнхий мэдээлэл Төгсөгчдийн тоо 2010/2011 Мэргэжлийн сургалт, үйлдвэрлэлийн тоо 63 Их, дээд сургуулийн тоо 113 Дүн 176 Мэргэжлийн сургалт, үйлдвэрлэлийн төв төгсөгчид 18705 Их, дээд сургууль төгсөгчид 35847 Дүн 54552 Түүврийн хэмжээ: Түүврийн хэмжээ нь судалгаа болгоны онцлогоос шалтгаалан харилцан адилгүй байдаг. Гэвч тавигддаг гол шаардлага нь эх олонлогоо төлөөлөх чадвартай байх явдал бөгөөд дараах хүчин зүйлсийг анхаарч үзсэн. Үүнд: • Цаг хугацааны боломж • Судалгааны үр дүн нарийвчлалтай буюу бодитой байх шаардлага • Байж болох алдааны түвшин Түүвэр судалгааны түүврийн хэмжээг тодорхойлоход ашиглах үндсэн томьёо өгөгдсөн байдаг (1). Түүврийн хэмжээг хүлээн зөвшөөрөх алдааны хязгаар буюу үр дүнгийн нарийвчлал болон үзэгдлийн тархалтын тохирох ач холбогдлын түвшинд нийцүүлэн тодорхойлсон. Судалгаанд шаардлагатай түүврийн хэмжээг дараах томьёогоор тооцсон. Үүнд: Z2p (1-p) Deff n= e2 14 (1) Ýх олонлогийн хэмжээ мэдэгдэж áàéñàí ó÷ðààñ дээрх томьёоны дагуу тооцсон түүврийн хэмжээг дараах томьёоны дагуу шинэчлэн тооцсон. n n*= n 1+ N (2) n – түүврийн хэмжээ Z - тодорхой хувийн ач холбогдолын түвшин дэх t статистикийн тархалтын утга p - түүврийн хэмжээг тодорхойлоход ашиглах түлхүүр үзүүлэлтийн хувийн жин e - судалгаанд дэвшүүлж байгаа хүлээн зөвшөөрөх алдааны хязгаар N - өгөгдсөн түүврийн хүрээн дэх эх олонлогийн хэмжээ Дээрх томьёоллын дагуу түүврийнхээ хэмжээг тодорхойлохын тулд эхлээд дээрх өгөгдсөн хувьсагчдын утгыг тодорхойлж өгөх шаардлагатай болсон.
- 15. ÒªÃѪÃ×ÄÈÉÍ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ Z - 95 хувийн ач холбогдолын түвшин дэх t статистикийн тархалтын утга 1.96 абсолют алдаатай байхыг зөвшөөрөгдөхүйц хангалттай гэж үздэг. p - хэрвээ судалгааны түлхүүр үзүүлэлтийн мэдээлэл өгөгдөөгүй үед тус үзүүлэлтийн хувийн жинг 50 хувиар авдаг. Deff - кластерийн нөлөө байгаа үед энэ утгыг өмнө үеийн утгаар эсвэл өмнө нь ямар нэгэн ижил төстэй судалгаа явагдаж байгаагүй тохиолдолд 2-той тэнцүү байна гэж таамагладаг. Бидний тохиолдолд 1-тэй тэнцүү байсан. e - таамаглаж байгаа алдааны хязгаар буюу үр дүнгийн нарийвчлалын түвшинг практикт 5.0 хувийн харьцангуй болон Хүснэгт 2. Түүврийн хэмжээг тодорхойлсон байдал Z2 p 1-p e(a) e2(a) e(x) n N n* Түлхүүр үзүүлэлт = 0,5, Харьцангуй алдааны хязгаар = 0.05 3.84 0.50 0.50 0.03 0.0006 0.05 1537 54552 1495 Энэхүү түүвэрт харьцангуй алдааны хязгаар 5 хувь байхад түүврийн хэмжээ 1500 дотор байна. Хэрвээ судалгааны үр дүнг 5 хувийн алдааны хязгаарт түүврийн хэмжээ тогтоогоод/fixed/ дээр дурьдсан нийт 10 бүлэг тус бүрт түүврийнхээ хэмжээг хуваарилж, тэдгээрт ногдох таамаглаж байгаа харьцангуй алдааны хязгаарыг тооцсон тооцооны хүрээнд судалгааны үр дүнг хүлээн зөвшөөрч зарлаж болно. Дээрх тооцооны хувьд түүврийн хэмжээ 1495 байх бөгөөд 1 бүлэгт дунджаар 149 төгсөгч ногдох бөгөөд тооцоогоор, нэг бүлгийн харьцангуй алдаа 16.0 хувь, абсолют алдаа 8.0 хувьтай тэнцүү байхаар байлаа. Хүснэгт 3. Түүврийн хэмжээг хуваарилсан байдал Төрөл Эх олонлог Т ү ү в э р л э г д э х Тооцоолж буй хэмжээ алдааны түвшин Мэргэжлийн сургалт, үйлдвэрлэлийн төв 18705 төгсөгчид 513 0,06 Их, дээд сургууль төгсөгчид 35847 982 0,06 Дүн 54552 1495 Бүлгийн тухайд пропорциональ магадлалт, энгийн санамсаргүй түүврийн арга ашиглан 1495 төгсөгчийг судалгаанд хамруулсан. Мэдээллийн санг нэгдсэн стандартад оруулах үүднээс сургуулийн төрлөөр багцалсан тоог гаргаж төгсөгчдийн тоонд нь хувь тэнцүүлэн (пропорциональ магадлалт) түүврийн хэмжээг хуваарилсан. 15
- 16. Хөдөлмөрийн судалгааны институт 1.4 СУДАЛГААНЫ МЭДЭЭЛЭЛ ЦУГЛУУЛАЛТ Судалгаанд хамрагдах боломжтой эсэхийг тодруулах • Мэдээлэл цуглуулах шатанд судалгааны онцлогоос шалтгаалж 4 төрлийн ажил хийгдсэн. Үүнд: • Хүндэтгэх шалтгаантайгаар судалгаанд хамрагдах боломжгүй гэдгээ илэрхийлсэн нөхцөлд нөөц төгсөгчийг судалгаанд хамруулах • Сонгогдсон төгсөгчтэй холбоо барих хаягийг тодорхойлсон. • Төгссөн сургуулийн сургалтын албанд байгаа мэдээллийг авах • Анги даасан багштай уулзах • Холбогдох боломжтой дамжуулах холбоо мэдээлэл авах • хүнээр барих, • Судалгааны мэдээллийг (ярилцлага хийсэн.) авсан. Судалгааны зорилго, мэдээллийн нууцлал болон холбогдох бусад мэдээллийг танилцуулах • Холбоо тогтоох боломжгүй (гадаад улсад явсан, хөдөө суманд амьдарч байгаа) гэсэн мэдээллийг авсан нөхцөлд нөөц төгсөгчийг судалгаанд хамруулсан. • Мэдээллийг нүүр тулсан ярилцлага хийж анкетын аргаар авна(face to face interview) • Ярилцлага дууссаны дараа асуулгын маягтыг бүрэн бөглөгдсөн эсэхийг нэг бүрчлэн шалгаж баталгаажуулах • • Төгсөгчтэй холбогдох судалгаа авах газар, огноог тодорхой болгосон. Зорилгоо товч тайлбарлах • Ярилцлагын явцад мэдээлэл өгөх боломжгүй болсон нөхцөлд дараа уулзаж ярилцлагаа үргэжлүүлэх хугацааг тохирох • Судалгаа явагдах хугацаанд бидний хүрч чадах газар байх эсэхийг тодруулах • 1.5 СУДАЛГААНЫ МЭДЭЭЛЭЛ БОЛОВСРУУЛАЛТ Түүвэрлэлтийн бус алдааг багасгах зорилгоор шивэлтийн үед гарч болох алдааг багасгахад анхаарч ажиллаж, шивэлтийн үеийн шалгалтыг тогтмол хийсэн. Мэдээлэл оруулах програмыг АНУ-ын Тооллогын товчооны боловсруулсан тооллого түүвэр судалгааны CSPro 5.0 багц програмын хамгийн сүүлийн хувилбарын мэдээлэл оруулах хэрэгсэл (Data entry tools) болон 16 мэдээллийг шалгах засварлах тусламжтайгаар боловсрууллаа. багцын Мэдээллийн бааз бэлэн болсоны дараа ¿ð дүнд шинжилгээ хийх болон нэгдсэн хүснэгт, үр дүн гаргах зорилгоор мэдээллийн баазыг статистик мэдээлэл боловсруулах болон дүн шинжилгээ хийх SPSS 18.0 (PASW) програмд хөрвүүлсэн.
- 17. ÒªÃѪÃ×ÄÈÉÍ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ БҮЛЭГ 2. 2011 ОНД ТӨГСӨГЧÄИЙН БҮТЭЦ БОЛОН СУДАЛГААНЫ ҮНДСЭН ҮР ДҮН 2.1 ТӨГСӨГЧДИЙН ХҮН АМ ЗҮЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ Төгсөгчдийн хөдөлмөр ýðõëýëòèéí судалгаанд 2010-2011 оны хичээлийн жилд мэргэжлийн болон дээд боловсролын сургалтын байгууллагыг бакалавр түүнээс доош түвшний боловсрол эзэмшин төгссөн 1495 төгсөгчийг хамруулсан áà үүнийг эх олонлогт тархаан үзвэл 45,1 мянган төгсөгч болж байгаа юм. Нийт төгсөгчдийн 60.0 хувь буюу 27,0 мянга нь их, дээд сургууль, коллеж, 40.0 хувьтэй тэнцэх 18,1 мянга нь мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвийг төгсөгчид байгаа ба, хүйсийн хувьд 56.0 хувь нь эмэгтэйчүүд, үлдсэн 44.0 хувь эрэгтэйчүүд байжээ1. Судалгаанд хамрагдагсдын дундаж нас 24 байгаа бол, энэ тоо их, дээд сургуулийн тухайд 25, мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвийн төгсөгчдийн хувьд 22 байна. Төгсөгчдийг насны бүлгээр тархаахад 23-27 насныхан бусад насныхантай харьцуулахад илүү олон байна. Өөрөөр хэлбэл тэдний эзлэх хувийн жин 65.3 хувь буюу 29,4 мянга, түүний дараа 18-22 насныхан 29.8 хувь буюу 13,5 мянга, 28-32 насныхан 2.8 хувь буюу 1,3 мянга бол, 33аас дээш насныхан бусад насныхнаас илүү цөөн 2.1 хувь буюу 0,9 мянга байжээ. Хүснэгт 4. Хүн ам зүйн ерөнхий төлөв байдал /төгсөгчдийн хүйс, нас, боловсролын түвшин, гэрлэлтийн байдал/ Хэмжих нэгж: тоо, хувь Хүйс Нас Гэрлэлтийн байдал Боловсролын түвшин Бүгд Эрэгтэй Эмэгтэй 18-22 23-37 28-32 33-аас дээш Дундаж нас Гэрлэсэн Гэрлээгүй МАШ ТМД Бакалавр Магистр, түүнээс дээш ИДС төгсөгч 27025 9671 17353 712 24741 1003 568 25 9573 17451 0 0 25880 1144 МСҮТ төгсөгч 18049 10314 7735 12736 4702 242 369 22 3118 14931 5422 12627 0 0 Бүгд 45074 19985 25089 13449 29443 1245 937 24 12691 32382 5422 12627 25880 1144 Эзлэх жин 44,0% 56,0% 29,8% 65,3% 2,8% 2,1% 28,2% 71,8% 12,0% 28,0% 57,0% 3,0% 2010-2011 оны хичээлийн жилд мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвийг 18,7 мянган төгсөгч /Эх сурвалж: Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яам, Статистикийн үзүүлэлт 2011/, их, дээд сургууль, коллежийг 35,8 мянган төгсөгч /Эх сурвалж: Үндэсний статистикийн хороо, Статистикийн эмхэтгэл/ тус тус төгссөн мэдээлэл байдаг. Тус судалгаанд 2011-2012 оны хичээлийн жилийн өвлийн ээлжинд дээд боловсролын сургалтын байгууллага төгсөгчдийг хамруулаагүй, мөн түүнчлэн зарим мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвийн төгсөгчдийн мэдээлэл албан ёсны мэдээллийн нэгтгэлд давхардан орсон зэрэг шалтгааны улмаас тархаасан үр дүн статистик мэдээллээс зөрүүтэй байгаа болно. 1 17
- 18. Хөдөлмөрийн судалгааны институт Сургалтын байгууллагын төрлөөр төгсөгчдийн насны бүтцэд ялгаатай тал байгаа юм. Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвийн мэргэжлийн боловсролын сургалтанд бүрэн бус дунд боловсрол эзэмшсэн хүүхэд залуус элсэн суралцдаг, нөгөө талаас сургалтын нийт хугацаа богино байдаг зэрэг хүчин зүйлтэй шууд хамааралтайгаар МСҮТ төгсөгчдийн дундаж нас 22, насны бүлгийн тухайд 18-22 насныхны эзлэх хувь хамгийн их буюу 70.6 хувьтай дүйцэх 12,7 мянга байна. Харин дээд боловсролын салбараас нийлүүлэгдэж буй төгсөгчдийн дийлэнх нь буюу 91.6 хувьтàй тэнцэх 24,7 мянга нь 23-27 насны залуус байжээ. Зураг 4. Төгсөгчдийн хүн ам зүйн зарим үзүүлэлт 25880 24741 712 30.000 27025 Хэмжих нэгж: тоо 12627 5422 20.000 12736 18049 25.000 15.000 Ýìýãòýé Íèéò òºãñºã÷èä Íàñíû á¿ëãýýð Гэр бүлийн талаарх мэдээллийг тус судалгааны хүрээнд сонирхон авч үзсэн. Төгсөгчдийн 71.8 хувь буюу 32,4 мянга нь гэрлээгүй бол, үлдсэн 28.2 хувьтай тэнцэх 12,7 мянга нь гэрлэсэн байдалтай байна. Өрхийн гишүүдийн дундаж тоо нийт төгсөгчийн хувьд 3.9 байгаа бол, МСҮТ төгсөгчийн тухайд 4.2, ИДС төгсөгчийн тухайд 3.7 гэсэн зөрүүтэй дүнг харуулжээ. Өрхийн гишүүдийн дундаж тоог тодруулахын сацуу төгсөгчийн эцэг, эхтэйгээ хамт амьдардаг талаар судалсан. Судалгааны мэдээлэл цуглуулах хугацаанд төгсөгчдийн 60.7 хувь буюу 27,4 мянга нь эцэг, эхтэйгээ хамт амьдардаг гэж хариулсан бол, 39.3 хувь нь эцэг эхээсээ тусдаа амьдардаг гэсэн мэдээллийг өгчээ. 18 1144 Ìàãèñòð + Áàêàëàâð ÒÌÄ ÌÀØ 28-32 23-27 18-22 ÌÑ¯Ò Èõ äýýä ñóðãóóë 0 369 242 1003 5.000 568 4702 Ýðýãòýé 33-ñ äýýø 10.000 Áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãýýð Гэр бүлийн амьдралтай холбоотой тодруулан асуусан өөр нэг асуулт нь өрхийн сарын дундаж орлогын мэдээлэл байсан. Өрхийн сарын дундаж орлогын доод хэмжээг 251,0 мянган төгрөг, дээд хэмжээг 1,5 сая төгрөгөөс дээш гэсэн байдлаар бүлэглэн авч үзсэн. Нийт төгсөгчдийн дунд өрхийн сарын дундаж орлого нь 501,0750,0 мянган төгрөг байдаг бүлэг хамгийн их буюу 28.1 хувь байсан бол, хамгийн цөөн нь 1.5 сая төгрөгөөс дээш сарын орлогоòîé нь 5.6 хувьтай тэнцэх 2,5 мянган өрх байлаа. Гэхдээ төгссөн сургалтын байгууллагын төрлөөр өрхийн сарын дундаж орлогын бүтцэд зарим ялгаатай талууд байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл ИДС төгсөгчдийн дунд бусдаас өндөр давтамжийг харуулж буй
- 19. ÒªÃѪÃ×ÄÈÉÍ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ хэмжээ нь 501,0-750,0 мянган төгрөг бол, МСҮТ төгсөгчдийн хувьд 751,0 мянгаас 1,0 сая хүртэл төгрөгийн орлоготой өрх давамгайлжээ. Төгсөгчид эцэг эхээсээ ахуй хангамж, эдийн засгийн хувьд хэр хараат амьдардаг болохыг судлах зорилгоор өнгөрсөн 3 сарын хугацаанд эцэг, эхээсээ авсан дэмжлэгийн талаар тодруулсан. Бусад дэмжлэгийн төрөлтэй харьцуулахад хүнсний дэмжлэг, ялангуяа махан бүтээгдэхүүнийг эцэг, эхээсээ авч хэрэглэх тохиолдол илүү их байдаг áàéíà. Ñудалгаанд хамрагдагсдын 35.3 хувь нь хоол хүнсийг ихэвчлэн эцэг, эхээсээ авч хэрэглэдэг гэж хариулжээ. Харин байр, орон сууцны төлбөр, түрээсийн мөнгө, өдөр тутмын хэрэглээний мөнгийг ихэвчлэн буюу нийт төгсөгчдийн 50.3 хувиас дээш хэсэг нь эцэг, эхээсээ огт авдаггүй ч материаллаг эд зүйлс худалдан авах, жишээлбэл цахилгаан бараа гэх мэтийн худалдаа хийхэд эцэг, эхээсээ дэмжлэг авагсад олон байдаг байна. Энэ нь ИДС, МСҮТ төгсөөд удаагүй байгаа залуус нь эцэг, эхтэйгээ хамт амьдрах, мөн тэднээс дэмжлэг туслалцаа авах нь түгээмэл, өөрөөр хэлбэл бие даан, хараат бусаар амьдрах нөхцөл боломж бүрдээгүй байгааг харуулж буй хэрэг юм. Зураг 5. Өнгөрсөн 3 сарын хугацаанд эцэг, эхээсээ авсан дэмжлэг Хэмжих нэгж: хувь 180,0 160,0 ªäºð òóòìûí õýðýãëýýíèé ìºí㺠50,3 Ìàòåðèàëëàã ýä ç¿éëñ õóäàëäàí àâàõ (öàõ/áàðàà ã.ì) 140,0 120,0 Áàéð ñóóöíû òºëáºð, ò¿ðýýñèéí ìºí㺠46,4 100,0 21,8 80,0 60,0 14,6 40,0 20,0 22,6 53,5 37,5 0,0 Îãò àâäàãã¿é 13,2 14,6 8,6 9,2 16,3 11,8 Ìàø áàãà Çàðèìäàà 26,2 35,3 18,0 Èõýâ÷ëýí 2.2 ТӨГСӨГЧДИЙН ЭЗЭМШСЭН МЭРГЭЖЛИЙН ТАРХАЛТ Сургалтын байгууллагын өмчийн хэлбэрийн төрлөөр буюу төрийн, хувийн өмчийн хэвшлийн сургуулийн хэлбэр тус бүрээр судалгаанд хамрагдагсдын мэргэжлийн тархалтыг авч үзье. Дээд боловсролын байгууллагын төгсөгчдийн судалгаанд хамрагдалтын хувьд сургуулийн өмчийн хэлбэрийн ялгаа бага байна. Өөрөөр хэлбэл төрийн өмчийн сургууль төгсөгчид 56.3 хувь буюу 15,2 мянга, хувийн өмчийнх 43.7 хувь буюу 11,8 мянга байна. Мэргэжлийн хувьд бизнес удирдлага, багш боловсрол судлалын мэргэжил эзэмшсэн төгсөгчид хамгийн олон байгаа бол, нийгэм-эдийн засаг, хүмүүнлэгийн ухаан, хууль эрхзүй, анагаах ухаан, бүх төрлийн инженерүүд бусад мэргэжилтэй харьцуулахад илүү олон байгаа юм. Төрийн өмчийн их, дээд сургууль төгссөн төгсөгчдийн дунд багш, боловсрол судлал, бизнес удирдлага, нийгэм-эдийн засаг, 19
- 20. Хөдөлмөрийн судалгааны институт бүх төрлийн инженерийн мэргэжилтэнгүүд судалгаанд хамгийн олноор хамрагдсан бол, хувийн өмчийн дээд боловсролын байгууллагаас нийлүүлэгдсэн бизнес удирдлага, багш, боловсрол судлал, хууль эрхзүй, нийгэм-эдийн засаг, хүмүүнлэгийн ухааны чиглэлийн мэргэжил эзэмшсэн төгсөгчдийн эзлэх жин бусад мэргэжлийн чиглэлүүдтэй харьцуулахад их байжээ. Зураг 6. ИДС төгсөгчдийн мэргэжлийн тархаалт/сургуулийн өмчийн хэлбэрээр/ 5149 6,000 3015 209 1132 1457 1422 1303 416 1,000 1128 857 2,000 1499 3,000 3073 2939 4,000 3426 5,000 Òºðèéí ºì÷èéí ÈÄÑ Мэргэжлийн сургалтын байгууллага буюу мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төвүүдийг 2011 онд төгсөгчдийн тухайд төрийн болон хувийн өмчийн сургуулийн хэлбэрээр судалгаанд хамрагдалтын хувийн жинд томоохон ялгаа байгаа ба энэ нь эх олонлогийн бүтэцтэй холбоотой юм. Өөрөөр хэлбэл 2010-2011 оны хичээлийн жилд улсын хэмжээнд 63 мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв үйл ажиллагаа явуулсны 69.8 хувь буюу 44 нь төрийн өмчийн сургууль, эдгээрт суралцагсдын тоо нийт суралцагсдын 75.3 хувьтай тэнцэх 34,7 мянга байсан2. ҮСХ, Монгол Улсын Статитистикийн Эмхэтгэл 2011, 316 дугаар хуудас 2 20 Áóñàä Á¿õ òºðëèéí èíæåíåð Õóóëü ýðõç¿é Áèçíåñ óäèðäëàã Íèéãýì, ýäèéí çàñàã Õ¿ì¿¿íëýãèéí óõààí Áàãø áîëîâñðîë ñóäëàë 0 Õóâèéí ºì÷èéí ÈÄÑ Мэргэжлийн болон техникийн боловсрол эзэмшсэн төгсөгчдийн дунд барилга, автозам, барилгын материалын үйлдвэрлэлийн салбарын мэргэжилтнүүд хамгийн олон байхын зэрэгцээ аж үйлдвэрлэлийн салбар, тээврийн салбар, захиргааны үйлчилгээний салбарын мэргэжилтэй ажилтнууд бусад мэргэжлийн чиглэлүүдтэй харьцуулахад судалгаанд олноор хамрагджээ. Сургалтын байгууллагын өмчийн хэлбэрийн ангилалаар мэргэжлийн чиглэлүүдээр ялгаа харагдахгүй жигд тархаалтыг харуулсан төдийгүй дээр дурьдсан мэргэжлүүдэд хамгийн олон төгсөгчид харьяалагдаж байгаа юм.
- 21. ÒªÃѪÃ×ÄÈÉÍ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ 4,500 4259 Зураг 7. МСҮТ төгсөгчдийн мэргэжлийн тархаалт/сургуулийн өмчийн хэлбэрээр/ 4,000 1611 460 500 264 316 529 1,000 956 1,500 1108 2,000 1472 2,500 1725 3,000 2694 2655 3,500 Òºðèéí ºì÷èéí ÌÑ¯Ò Áóñàä Çàõèðãààíû ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàð Àæ àõóéí ñàëáàð Ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí ñàëáàð Òýýâðèéí ñàëáàð Áàðèëãà, àâòî çàì áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàð 0 Õóâèéí ºì÷èéí ÌÑ¯Ò 2.3 ТӨГСӨГЧДИЙН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ИДЭВХИ Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн судалгаагаар тодруулахыг зорьсон чухал үр дүнгийн нэг нь тэдний эдийн засгийн идэвхи буюу эдийн засгийн үйл ажиллагааны оролцооны тухай асуудал юм. Судалгааны мэдээлэл цуглуулах хугацааны үеийн тухайн долоо хоногт ажил эрхэлж байсан оролцоогоор төгсөгчдийн эдийн засгийн идэвхийг хэмжсэн. Мэдээлэл цуглуулах өдрийн өмнөх 7 хоногийн хугацаанд нийт төгсөгчдийн 63.4 хувь буюу 28,6 мянга нь ажил хийсэн, үлдсэн 36.6 хувь нь ажил хийгээгүй судалгааны үр дүн гарсан. Хүйсийн хувьд ажил хийсэн, хийгээгүй аль ч бүлэгт эмэгтэйчүүдийн хувийн жин эрэгтэйчүүдээс өндөр байжээ. Ажил хийсэн эмэгтэйчүүдийн хувийн жин 54.1 хувь байсан бол, ажил хийгээгүй төгсөгчдийн 58.4 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлсэн байна. Энэ нь боловсролын салбараас нийлүүлэгдэх эмэгтэй төгсөгчдийн тоо эрэгтэйчүүдээс их байдагтай холбоотой гэж үзэж байна3. Бүс нутгийн байршлаар төгсөгчдийн эдийн засгийн идэвхи харилцан адилгүй байна. Ажил эрхэлж буй үзүүлэлтээр зүүн бүсийн төгсөгчид хамгийн эерэг байгаа áà нийт төгсөгчдийн 77.2 хувьтай тэнцэх 1,0 мянга гаруй нь ажил эрхэлдэг гэж хариулжээ. Мөн түүнчлэн Улаанбаатрын төгсөгчдийн 68.7 хувь буюу 22,9 мянга нь эдийн засгийн идэвхтэй төлөвт байсан байна. Ажиллах хүчний эрэлтийн богино хугацааны төсөөллийг тодорхойлдог судалгаагаар орон нутгаас төвийн болон баруун бүсүүдэд ажиллах хүчний эрэлт илүү Үндэсний статистикийн хорооны 2011 оны статистикийн эмхэтгэлд дурьдсанаар 2010-2011 оны хичээлийн жилд мэргэжлийн болон дээд боловсролын сургалтын байгууллагыг нийт 47,0 мянган залуус төгссөн ба, тэдний 60.0 хувь буюу 28,2 мянга нь эмэгтэйчүүд байгаа юм. 3 21
- 22. Хөдөлмөрийн судалгааны институт их байхаар тооцоологддог4. Гэтэл ажиллах хүчний нийлүүлэлтийн талыг тодорхойлж буй уг судалгаагаар баруун бүсийн төгсөгчдөд ажил эрхлэхэд багагүй хүндрэл бэрхшээл байгаа нь эдгээр бүс нутгийн залуусын хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих бодлогод анхаарал хандуулах шаардлага байгааг харуулж байна. Баруун бүсийн тухайд судалгаанд хамрагдсан нийт төгсөгчдийн 38.0 хувь нь л мэдээлэл цуглуулах хугацаанд ажил эрхэлж байсан дүн гарсан. Улсын хэмжээнд баруун, хангай, төвийн бүсийн мэргэжилтэй шинэ ажилтнууд хөдөлмөр эрхлэлтийн үзүүлэлтээр хамгийн сул идэвхийг харуулж байгаа бол, харин зүүн бүсэд хамгийн таатай хөдөлмөрийн зах зээлийн орчин оршиж байна гэж хэлж болохоор байна. Гэсэн хэдий ч зүүн бүсэд ажилгүйдлийн түвшин5 улсын хэмжээнд хамгийн өндөр байгаа нь энэ бүсэд чиглэсэн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих бодлогыг шинэ залуу ажиллах хүчинд хандóóëàõààñ илүүтэйгээр урт хугацааны ажилгүйчүүд болон дунд насныхны бүлэгт чиглүүлэх шаардлагатай болохыг илтгэж байгаа юм. Зураг 8. Төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн байдал /бүсээр/ Àæèë õèéäýãã¿é Àæèë ýðõýëäýã 120,0 Õàíãàé 32,3 22,8 68,7 54,0 40,4 Áàðóóí 20,0 38,0 40,0 77,2 59,6 60,0 62,0 80,0 46,0 100,0 Ç¿¿í Óëààíáààòàð 0,0 Тус судалгааны чухал зорилтын нэг нь мэргэжлээс хамааралтай хөдөлмөр эрхлэлтийн ялгаатай түвшин байгааг тодруулах явдал юм. Өөрөөр хэлбэл эзэмшсэн мэргэжлийн чиглэл тус бүрээр хөдөлмөр эрхлэлт болон ажилгүйдлийн тархаалтын зөрүүг тооцож үзэхийг зорьсон. Их, дээд сургууль төгсөгчдийн мэргэжлийн чиглэл тус бүрээрх хөдөлмөр эрхлэлтийн хувийн жингийн дундаж нь 75.3 хувь байгаа нь дээд боловсролын салбарын нийлүүлэлтийн 3/4-ààс дээш хэсэг нь төгссөнөөс хойш 15 сарын дараах байдлаар эдийн засгийн идэвхтэй төлөвт харьяалагдаж Òºâ байгааг харуулж буй хэрэг юм. Мэргэжлийн чиглэлийн байдлаар төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлт өндөр буюу 80.0 ба түүнээс дээш хувийг үзүүлж буй нь барилга архитектур /93,3%/, тээвэр /85.0%/, нийгэм-эдийн засаг /84,8%/, цэрэг цагдаа, аюулгүй байдал /84.1%/, анагаах ухаан /82.2%/, мэдээлэл-сэтгүүл зүй /80.0%/, математик статистик /80.0%/ байна. Тухайн мэргэжлийн нийт төгсөгчдөд эзлэх хөдөлмөр эрхлэлтийн хувиар дундаж хэмжээг илэрхийлж байгаа, өөрөөр хэлбэл 73.3-79.5 хувийн хөдөлмөр эрхлэлттэй ҮСХ, Монгол Улсын статистикийн эмхэтгэл, 2012, 116 дугаар хуудас: Ажилгүйдлийн түвшин баруун бүс 9,8%, хангайн бүс 8,3%, төвийн бүс 7,7%, зүүн бүс 10,8%, улаанбаатар 7,1%, улсын дүн 8,2% байна. 5 Барометрийн судалгааны тайлан, 2011, 2012, 2013 4 22
- 23. ÒªÃѪÃ×ÄÈÉÍ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ мэргэжлийн чиглэлүүд нь хөдөө аж ахуй, ой, загасны аж ахуй /79.5%/, багш, боловсрол судлал /78.3%/, урлаг болон бизнес удирдлага тус бүр 77.8%, физик хими технологи-газарзүй, бүх төрлийн инженер, мал эмнэлэг тус бүр 75.6%, компьютер /73.3%/-ийн мэргэжлүүд тодорхойлогджээ. Харин хөдөлмөр эрхлэлтийн хувь бага буюу 70.0-аас доош хувийг харуулж буй мэргэжлийн чиглэлүүд нь биологи болон үйлдвэрлэлийн технологи тус бүр 68.9 хувь, нийгмийн халамж хангамж /68.2%/, хууль эрхзүй/66.7%/, байгаль хамгаалал /63.6%/, биеийн тамир, спорт /62.2%/, хүмүүнлэгийн ухаан /54.5%/ байна. Дээрх төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн өнөөгийн байдлын талаарх судалгааны үр дүн нь хүмүүнлэгийн ухааны чиглэлийн мэргэжилтнүүдийн ажилгүйдэлд анхаарал хандуулах хэрэгтэйг сануулж байна. Ажилгүйдлийн шалтгаан олон төрөл байж болно. Хувь хүн өөрөөс хамаарсан хүчин зүйлс ажилгүйдлийг бий болгох төдийгүй, нийгэм-эдийн засгийн төлөв байдал, төрийн бодлогын зохицуулалт, үйл ажиллагааны зохион байгуулалт гэх мэт макро түвшний хүчин зүйлийн нөлөөгөөр иргэдийн эдийн засгийн үйл ажиллагааны оролцоонд тодорхой хязгаарлалтууд үүсдэг. Ямартаа ч хөдөлмөр эрхлэлтийн áàéäëààð хамгийн сул үр дүнг харуулсан мэргэжлийн чиглэлийн эрэлт, нийлүүлэлтийн бодлого, үйл ажиллагааг шинэчлэн сайжруулах шаардлага байгааг тус судалгааны үр дүн харууллаа. Хүснэгт 5. ИДС төгсөгчдийн судалгааны мэдээлэл цуглуулах хугацааны өмнөх 7 хоногийн хөдөлмөр эрхлэлтийн байдал /мэргэжлийн чиглэлээр/ Мэргэжлийн чиглэл Нийт төгсөгчид Багш боловсрол судлал Ажил эрхэлсэн төгсөгч Ажил эрхлээгүй төгсөгч Тоо Хувь Тоо Хувь 4925 3854 78,3 1071 21,7 Урлаг 580 451 77,8 129 22,2 Хүмүүнлэгийн ухаан 1985 1083 54,5 902 45,5 Нийгэм, эдийн засаг 2725 2310 84,8 415 15,2 Мэдээлэл, сэтгүүл зүй 558 446 80,0 112 20,0 Бизнес удирдлага 6012 4676 77,8 1336 22,2 Хууль эрхзүй 1873 1249 66,7 624 33,3 Биологи 713 491 68,9 222 31,1 Физик, хими, геологи, газарзүй 209 158 75,6 51 24,4 Математик статистик 222 178 80,0 44 20,0 Комьпютер 783 574 73,3 209 26,7 Бүх төрлийн инженер 1341 1013 75,6 328 24,4 Үйлдвэрлэлийн технологи 578 398 68,9 180 31,1 Барилга, архитектур 258 241 93,3 17 6,7 20,5 ХАА, ой, загасны аж ахуй 549 437 79,5 112 Мал эмнэлэг 136 103 75,6 33 24,4 Анагаах ухаан 1664 1368 82,2 296 17,8 Нийгмийн халамж, хангамж 371 253 68,2 118 31,8 Биеийн тамир, спорт, зарим төрлийн үйлчилгээ 649 404 62,2 245 37,8 Тээвэр болон бусад 46 39 85,0 7 15,0 Байгаль хамгаалал 84 53 63,6 31 36,4 Цэрэг, цагдаа, аюулгүй байдал 764 642 84,1 122 15,9 Бүгд, дундаж % 27025 20422 75,3 6603 24,7 23
- 24. Хөдөлмөрийн судалгааны институт Мэргэжлийн боловсролын салбараас нийлүүлэгдэж байгаа мэргэжлийн анхан шатны болон мэргэжлийн тусгай дунд боловсролтой мэргэжилтэй ажиллах хүчний хөдөлмөр эрхлэлтийн талаарх судалгааны үр дүнг танилцуулàя. Судалгаанд хамрагдñан мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв төгсөгчдийн мэргэжлийн чиглэл тус бүрээрх хөдөлмөр эрхлэлтийн хувийн дундаж нь 43.4 хувь байгаа нь ИДС төгсөгчидтэй харьцуулахад тааруухан үр дүн байлаа. Үүний шалтгааныг дараах хүчин зүйлстэй холбон тайлбарлаж болох юм. 1. Хөдөлмөрийн зах зээл дэх мэргэжилтэй ажиллах хүчний эрэлтийг дээд боловсролтой ажиллах хүчнээр орлуулдаг төлөв байдал бий болсон. Дээд боловсролын салбарын зарим мэргэжлүүдээр нийлүүлэлтийн илүүдэл бий болсон, нөгөө талаас ажил олгогчид дээд боловсролтой ажиллах хүчнийг төдийлөн мэдлэг, ур чадвар шаардаãäàхааргүй ажлын байранд ч авч ажиллуулах сонирхол нийтлэг байдаг нь мэргэжилтэй ажилтан, цаашлаад мэргэжилгүй ажилтнуудын хөдөлмөр эрхлэлтэд сөрөг нөлөө үзүүлж байх талтай юм. 2. Мэргэжлийн боловсролын салбараас байгаль цаг уурын онцлогоос хамаарсан хөдөлмөрийн зах зээлийн багтаамжийн хэлбэлзэлтэй эдийн засгийн үйл ажиллагааны салбаруудын мэргэжлээр ажиллах хүчнийг олноор нийлүүлдэг. Гэтэл тус судалгааны мэдээлэл цуглуулах хугацаа нь 3-4 дүгээр сарууд буюу улирлын шинж чанартай ажиллах 24 хүчний эрчимтэй эрэлтийн цаг үе хараахан эхлээгүй байсан ¿åòýé äàâõàöñàí. Мэргэжлийн салбаруудаас хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл, барилга, автозам, байгаль хамгаалал-аялал жуулчал, ойн аж ахуйн геологи уул, уурхайн салбарын мэргэжилтэй төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн байдал хамгийн сул байгаа нь дурьдсан шалтгаантай холбоотой гэж үзэж байна. 3. Эрэлт, нийлүүлэлтийн зөрүүтэй холбон үзэж болно. Тухайлбал сургалтын байгууллагаас байгаль хамгаалал, аялал жуулчлал болон холбооны салбарûí мэргэжилтэй ажилтныг бусад мэргэжлийн чиглэлтэй харьцуулахад цөөн тоогоор нийлүүлж байгаа хэдий ч хөдөлмөр эрхлэлтийн хувьд төгсөгчдийн 33.3 хувь нь л ажил хийдэг байсан нь тогтоогдсон. 4. МСҮТ төгсөгчдийн хувьд ИДС-д элсэн суралцаж, боловсролын түвшинг дээшлүүлж буйтай холбоотойгоор хөдөлмөрийн зах зээл дэх оролцоо сул байдаг. Мэргэжлийн чиглэл тус бүрээр хөдөлмөр эрхлэгсдийн хувийн жинг авч үзвэл тээвэр, соёл урлаг, ойн аж ахуй, мод боловсруулалтын салбарын мэргэжил эзэмшсэн төгсөгчдийн 50-аас дээш хувь нь хөдөлмөр эрхэлж хамгийн өндөр жинг үзүүлсэн бол, байгаль хамгаалал-аялал жуулчлал, холбооны салбарын мэргэжилтэй төгсөгчèд хамгийн бага тус бүр 33.3 хувийн хөдөлмөр эрхлэлттэй байсан байна.
- 25. ÒªÃѪÃ×ÄÈÉÍ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ Хүснэгт 6. МСҮТ төгсөгчдийн судалгааны мэдээлэл цуглуулах хугацааны өмнөх 7 хоногийн хөдөлмөр эрхлэлтийн байдал /мэргэжлийн салбараар/ Мэргэжлийн салбар Нийт төгсөгчид Ажил эрхэлсэн төгсөгч Ажил эрхлээгүй төгсөгч Тоо Хувь Тоо Хувь Барилга, автозам, барилгын материалын үйлдвэрлэлийн салбар 5984 2781 46,5 3203 53,5 ХАА-н үйлдвэрлэлийн салбар 1045 373 35,7 672 64,3 Ойн аж ахуй, мод боловсруулалтын салбар 218 109 50,0 109 50,0 Байгаль хамгаалагч, аялал жуулчлалын салбар 247 82 33,3 165 66,7 Тээврийн салбар 2001 1170 58,5 831 41,5 Холбооны салбар 163 54 33,3 109 66,7 Мэдээллийн технологийн салбар 1424 633 44,4 791 55,6 Аж үйлдвэрийн салбар 3611 1664 46,1 1947 53,9 Геологи, уул уурхайн салбар 1297 514 39,7 783 60,3 Захиргааны үйлчилгээний ажилтан 1875 687 36,6 1188 63,4 Соёл урлагын салбар 184 98 53,3 86 46,7 Бүгд, дундаж хувь 18049 8166 43,4 9883 56,6 Судалгааны мэдээлэл цуглуулахаас өмнөх 7 хоногийн хугацаанд ямар нэг ажил эрхлээгүй байсан төгсөгчид нийт төгсөгчдийн 36.6 хувь буюу 16,5 мянга байсан. Хэдийгээр ажилгүйдлийн шалтгааныг бүхэлд нь илэрхийлэх мэдээлэл болж чадахгүй ч гэсэн тус судалгаагаар төгсөгчдийн ажил эрхлээгүй шалтгааныг тодруулсан. Нийт 7 үзүүлэлтээр ажилгүйдлийн шалтгааныг хэмжин үзэхэд хувийн ажилтай байсан /35.3%/, гэрийн ажилтай байсан буюу хүүхэд, өндөр настан, өвчтэй хүн харсан /18.0%/, ажлын байранд орохыг хүлээсэн /9.0%/ болон сургууль, сургалтанд элсэхийг хүлээсэн /8.8%/ зэрэг шалтгаануудыг хамгийн олноор нэрлэжээ. 25
- 26. Хөдөлмөрийн судалгааны институт Зураг 9. Төгсөгчдийн судалгааны мэдээлэл цуглуулах хугацааны өмнөх 7 хоногт ажил хийгээгүй шалтгаан 1487 ÀÁ-ä îðîõûã õ¿ëýýñýí 10,000 5812 572 12,000 ªâ÷òýé áàéñàí 813 14,000 1458 2960 Õ¿¿õýä, íàñòàí àñðàõ 16,000 56 274 Ò¿ð àìàðñàí 277 18,000 16486 20,000 8,000 2309 6,000 4,000 2,00 Ажил хийгээгүй шалтгаанаар хүйсийн хувьд ялгаатай тал байгаа эсэхийг судлан үзсэн. Хөдөлмөрт бэлтгэх сургалтанд хамрагдсàны улмаас ажил хийгээгүй төгсөгчид 100 хувь эрэгтэйчүүд , хувийн ажилтай байсан шалтгаанаар ажил хийгээгүй төгсөгчдийн 55.7 хувь нь эрэгтэйчүүд байсан. Харин эмэгтэйчүүдийн хувьд түр амарсан, эсвэл ээлжийн амралттай байсан, мөн түүнчлэн гэрийн ажилтай буюу хүүхэд, өндөр настан асарсны улмаас ажил эрхлээгүй хэсгийн хувийн жин хамгийн өндөр байна. Дээд боловсролын сургалтын байгууллага төгсөгчдийн мэргэжлийн чиглэлүүдээр ажил хийгээгүй зарим шалтгааны тархалтыг задлан шинжлэе. Эрхэлж байсан ажил нь зогссон, эсвэл дууссаны улмаас хамгийн олон төгсөгч ажил хийгээгүй байсан нь хууль эрхзүй, хүмүүнлэгийн ухаан, компьютерийн мэргэжилтнүүд байсан бол, мэргэжлийн сургалтанд хамрагдсаны 26 Áóñàä Õóâèéí àæèë Ñóð-ä ýëñýõýä áýëòãýñýí Õºä, áýë, ñóð-ä õàìðàãäñàí Ìýð,ñóð-ä õàìðàãäñàí Àæèë çîãññîí/äóóññàí Á¿ãä 0,0 улмаас багш, боловсрол судлалын мэргэжилтнүүд, хууль эрхзүй, анагаах ухаан, биологийн мэргэжилтнүүдийн хувийн жин хамгийн өндөр байна. Мөн ажлын байранд орохоор хүлээж байсан төгсөгчдөөс бизнес удирдлага, хууль эрхзүй, багш боловсрол судлалын мэргэжилтнүүд давамгайлсан үр дүн гарсан. Харин мэргэжлийн боловсролын байгууллага төгсөгчдийн тухайд барилга, авто зам, барилгын материалын салбарын мэргэжилтэй ажилтан болон аж үйлдвэрийн салбарын мэргэжилтнүүдийн ажил нь дууссан, эсвэл зогссон учраас ажил хийгээгүй байсан нь бусад мэргэжлүүдтэй харьцуулахад илүү өндөр байлаа. Мэргэжлийн сургалтанд хамрагдсан шалтгаанаар ажил хийгээгүй төгсөгчид олон байгаа нь аж үйлдвэр, байгаль хамгаалал, аялал жуулчлал, мэдээллийн технологи, тээвэр, барилга, авто зам, барилгын материалын салбарын мэргэжилтэй