Etienne Leroux

Etienne Leroux
Etienne Leroux omstreeks 1960
Gebore	Stephanus Petrus Daniël le Roux 13 Junie 1922 Oudtshoorn
Sterf	30 Desember 1989 Bloemfontein
Titel	Skrywer

Etienne Leroux (gebore Stephanus Petrus Daniël le Roux; 13 Junie 1922, Oudtshoorn – 20 Desember 1989, Bloemfontein) was ’n internasionaal bekende Afrikaanse skrywer en een van die mees prominente Sestigers, wat die Hertzogprys meer as een keer en verskeie ander toekennings vir sy skryfwerk ontvang.

Hy is gebore as Stephanus Petrus Daniël le Roux, maar verwerf bekendheid as skrywer onder die skuilnaam Etienne Leroux. Van sy bekendste werke sluit in: Sewe dae by die Silbersteins en Magersfontein, O Magersfontein!

Lewe en werk

Vroeë lewe en herkoms

Le Roux se vader, min. Stephanus Petrus le Roux.

Stephanus Petrus Daniël le Roux is op 13 Junie 1922 op Oudtshoorn gebore as enigste seun en oudste kind van drie kinders. Sy ouers is Stephanus Petrus le Roux (4 Maart 1891 – 25 Januarie 1974), minister van landbou in die Malan- en Strijdom-kabinet, en Elizabeth Helena Scholtz (5 Oktober 1901 – 21 Oktober 1989), wat op 21 Junie 1921 op Somerset-Wes getroud is. Hierna gaan boer die egpaar op Rietvlei naby De Rust. Stephen se susters is Anna Lilian Malherbe (Annelie) (gebore 4 Augustus 1925) en Catherina Josephina (Erna) (gebore 23 September 1928). Die skrywer C.J. Langenhoven is sy peetvader.

Opleiding

Op Rietvlei, sowat veertig kilometer van Oudtshoorn, word hy groot. Sy eerste skoolopleiding ontvang hy in die plaasskool wat vir die kinders van Middelplaats gebou is en waar Jan Snyman die enigste onderwyser vir al die laerskoolkinders was. As gevolg van sy vader se politieke loopbaan moet die gesin noodgedwonge sekere maande van die jaar in Kaapstad deurbring, waar sy vader die parlementsitting bywoon. Dit bring mee dat die klein Stephen gereeld van skool moet verwissel. Soms bly hy by sy ouma en oupa Scholtz in Kuilsrivier en gaan uit hierdie huis na die plaaslike laerskool. Op die plaas Rietvlei naby De Rust bring hy ’n groot aantal van sy vormingsjare deur en gaan hier ook van tyd tot tyd by die plaasskool skool. As ’n resultaat van die gedurige verhuising ontvang Leroux vanaf 1928 sy onderwysopleiding hoofsaaklik by goewernantes. Hy begin vroeg lees in die familie se goeie biblioteek en maak hier reeds kennis met die Victoriaanse skrywers en ook William Shakespeare, Charles Dickens, Ernest Hemingway, Marcel Proust, André Gide, Jean-Paul Sartre, Fyodor Dostojefski, Evelyn Waugh en Günther Grass. In 1932 is hy in Koffiefontein in die Vrystaat op skool, waar sy oupa en ouma Scholtz intussen gevestig is en hy uit hulle huis skoolgaan. Vanaf standerd vier, wanneer sy ouers ’n huurhuis in Tamboerskloof betrek vir die duur van die parlementsitting, besoek hy die Laerskool Jan van Riebeeck.

Nadat sy vader in die dertigerjare besluit om sy boerdery na Koffiefontein in die Vrystaat uit te brei, gaan Stephen vanaf 1935 na die Grey-kollege in Bloemfontein, waar hy eers in die Murray-koshuis en later die Brill-koshuis tuisgaan. Hy matrikuleer hier in 1939, word as prefek aangewys en word eerste geplaas in die Vrystaatse eksamens van die Taalbond. In die jare 1940 tot einde 1944 is hy student aan die Universiteit van Stellenbosch, waar hy die B.A.-graad in 1942 en die LL.B.-graad in 1944 behaal. Hier woon hy in die Dagbreek-koshuis. Barend Toerien en Elsa Joubert is in hierdie tyd van sy medestudente. In 1945 werk Stephen ’n jaar lank as ingeskrewe klerk by die prokureursfirma Daniels en Smit in Bloemfontein, waarna hy hom in 1946 op die familieplaas Wagenmakersdrift in die distrik Koffiefontein vestig. Hy boer onder andere met merino skape, saadmielies, katoen en tamaties.

Persoonlike lewe

Ná sy huwelik op 13 Maart 1948 op Stellenbosch met die kunsskilderes Renée Malherbe (gebore 11 April 1927) betrek hy ’n deel van die familieplaas waaraan hy die naam Ja-Nee gee. Uit hierdie huwelik word drie kinders gebore, twee dogters (Cherié Malherbe le Roux, gebore 6 Junie 1949 en Helise Scholtz le Roux, gebore 16 Maart 1951) en ’n seun (Stephanus Petrus, gebore 15 Februarie 1955).

Stephen ontmoet vir Elizabeth Joubert (gebore 1 Julie 1938), teen die einde van 1969. Elizabeth was ’n Bloemfonteinse musiekdosent, wat in hierdie tyd bekende pianiste is en daarna amptelike begeleidster word van SUKOVS (die Streeksdiensteraad vir Uitvoerende Kunste van die Oranje-Vrystaat). In September 1970 raak hulle verloof en op 14 September 1970 trou Stephen en Elizabeth.

Europeuse reise en vriendskappe met die Sestigers

Op 1 Januarie 1954 vertrek Stephen en sy vrou met die skip die Pretoria Castle vir ’n besoek van vyf maande aan Europa. Hulle besoek Engeland (waar hulle ’n week in Londen oorbly); Nederland (waar hulle twee weke vertoef en Amsterdam en ander dele besoek); Duitsland (waar hulle die fisiese nalatenskap van die oorlog kan waarneem en ’n paar dae in Heidelberg oorbly); Oostenryk (met besoeke aan onder andere Innsbruck en Wene); Italië (waar hulle in La Spezia by Jacques en Hélène Malan aandoen en ook Venesië, Rome, Genoa en Florence besoek); en spandeer dan ongeveer ses weke aan die linkeroewer van die Seine in Parys in Frankryk. Hier maak hy kennis met skrywers soos Jan Rabie en Bartho Smit wat later saam met hom vir ’n vernuwing in die Afrikaanse letterkunde verantwoordelik is. Op 19 April 1954 keer hulle terug na Londen, vanwaar hulle op 29 April 1954 vanaf Southampton terugvaar na Kaapstad.

Loopbaan as skrywer

In die vyftigerjare is Stephen se mentor en adviseur die Nederlandse digter Jan Greshoff wat weens sy belesenheid, sin vir tegniese vaardigheid en omgang met die literatuur ’n groot invloed op hom uitoefen. Leroux leer later ook al die Sestigers ken, veral wanneer hy jaarliks die somervakansie by Llandudno naby Kaapstad deurbring. Met sommiges, soos Jan Rabie, raak hy bevriend.

Hy kies die naam Etienne as skrywersnaam, aangesien dit die Frans is van Stephen, sy eerste naam, terwyl sy van aanmekaar geskryf word soos die spelling van sy Franse voorsate.

Stephen se eerste roman, Die eerste lewe van Colet, moet hy self borg en selfs na verskyning van sy tweede roman, Hilaria, is daar nie veel belangstelling vir sy werk nie. Dit is eers met die publikasie van Die mugu in 1959 dat die letterkundige kritici ernstig begin kennis neem van hom. In Standpunte van Februarie 1960 verskyn ’n insiggewende artikel van C.A. van Rooy oor Die mitiese patroon en sielkundige grondslag in ‘Hilaria’, waarmee die wetenskaplike verkenning van die mitiese onderbou van sy werk ’n aanvang neem. In N.P. van Wyk Louw se boek Vernuwing in die prosa, wat groot impak maak op die beskouing van die werk van die eksperimenteerders op die gebied van prosa, sonder Louw vir Leroux uit as die skrywer met die grootste belofte van vernuwing. Wanneer die tydskrif Sestiger in 1963 gestig word, dien Leroux in die redaksie tot met die staking van die tydskrif in November 1965.

Lid van die sestigers

Die Sestiger-beweging in die geheel, en Leroux se werk in die besonder, word aan groot publisiteit en omstredenheid onderwerp wanneer Sewe dae by die Silbersteins in 1964 met die Hertzogprys bekroon word. Die boek word deur talle sedebewakers aangeval en as “immoreel” bestempel, met vele mense wat briewe aan die koerante skryf om die boek te veroordeel. ’n Aantal van hierdie beswaarmakers erken terselfdertyd dat hulle die boek nie eens gelees het nie. Die Sinodale Kommissie van die Vrystaatse N.G. Kerk neem byvoorbeeld ’n besluit waarin die verskyning en die bekroning van die boek betreur word en ’n beroep gedoen word aan die Akademie om nooit weer so ’n “verwarde, normlose” boek te bekroon nie. Die uitgerekte debat wat volg en etlike maande duur, noop onder andere vir N.P. van Wyk Louw om Leroux en die boek te verdedig, terwyl vele ander vooraanstaande letterkundiges dieselfde doen. Leroux laat hom slegs twee keer in die openbaar uit oor die polemiek. In ’n onderhoud met Dagbreek en Sondagnuus van 9 Augustus 1964 wys hy daarop dat ’n paar predikante in briewe aan hom die boek as ’n morele werk bestempel het. Hy sê verder dat hy oor die hele mens skryf, goed en kwaad. In ’n lesing in September 1964 by die Universiteit van die Oranje-Vrystaat onder die titel Enkele probleme van die hedendaagse romanskrywer, wys hy daarop dat ’n letterkundige werk nooit satanies kan wees nie, juis omdat die letterkundige werk die lewe weerspieël en nie eensydig op die bose of die goeie fokus nie. Met die oorhandiging van die Hertzogprys doen A.P. Grové die commendatio, waarin hy die boek loof as een wat uitstaan in die Afrikaanse romanproduksie van die voorafgaande twintig jaar en een waarop hy trots is dat dit in Afrikaans kon verskyn. Een vir Azazel kry ook hoë lof van resensente, waarna Die derde oog minder entoesiasties ontvang word.

Verhouding met Ingrid Winterbach

Stephen kry in hierdie stadium baie briewe van bewonderaars, onder andere van die agtienjarige kunsstudent Ingrid Winterbach, later self baie bekende skrywer. Die langdurige briewewisseling tussen hulle gee in groot mate aanleiding tot 18-44, sy volgende roman. Nadat sy huwelik reeds etlike jare in troebel waters gevaar het, ontdek sy vrou, Renée le Roux, die briewe van Ingrid en dit is vir haar die laaste strooi. Sy skeur Ingrid se briewe op wanneer Stephen weier om die briewewisseling te beëindig. Hierna bestaan die huwelik slegs in naam en in 1969 dagvaar Renée hom vir ’n egskeiding. Vir die duur van hulle korrespondensie het Stephen en Ingrid mekaar nie ontmoet nie en ontmoet mekaar die eerste keer in November 1969 tydens ’n besoek van hom in Johannesburg.

Internasionale publikasie

Sewe dae by die Silbersteins word in 1967 in Engels vertaal deur Charles Eglington en word só die eerste Sestiger-werk wat internasionaal uitgegee word en in Brittanje en Amerika verskyn, later ook gevolg deur die vertaling van Een vir Azazel. By verskyning van die Engelse vertaling spreek Graham Greene in September 1967 in ’n persoonlike nota aan Leroux sy groot waardering vir Sewe dae uit en Greene kies ook hierdie boek as sy boek van die jaar in The Observer. Dit lei tot persoonlike kennismaking tussen hulle tydens Leroux se oorsese besoek in 1968, wat hy alleen onderneem. Tydens hierdie reis, wat op 29 Maart 1968 begin, besoek Stephen Spanje (waar hy vir Robert Graves in Majorka ontmoet), Frankryk (waar hy vir André P. Brink en Breyten Breytenbach sien), Engeland (waar hy samesprekings voer met sy oorsese uitgewers), Italië (waar hy vir Graham Greene in Nice ontmoet) en Griekeland (waar hy Athene verken maar nie genoeg tyd het om by Jan Rabie en Marjorie Wallace in Kreta aan te doen nie). Hy ervaar in Frankryk eerstehands die opkoms van studentemag en opstand, toe die studente amper daarin slaag om die Franse regering omver te werp. Op 18 Mei 1968 keer hy terug na Suid-Afrika. Hierdie reis vind neerslag in sy boek IsisIsisIsis. Hy word in 1968 verkies tot lid van die Maatschappij der Nederlandse Letterkunde en in 1969 word hy aanvaar as volle lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. In Augustus 1968 verskyn die eerste uitgawe van die tydskrif Kol, waarby Leroux as medewerker betrokke is tot die tydskrif in Desember 1969 gestaak word.

Moeilike jare

Op 1 Mei 1969 word sy huwelik met Renée le Roux beëindig en hierna sukkel hy om sy persoonlike probleme te verwerk. Renée vestig haar in ’n woonstel in Bloemfontein om naby hulle seun Stephen te wees, wat aan Grey Kollege skoolgaan, terwyl sy binnehuisversiering doen vir ’n groot firma. Die werk aan IsisIsisIsis wil nie vlot nie en, gedagtig aan die bevrugtende invloed wat die briewewisseling tussen Stephen en Ingrid vir sy skryfwerk gehad het, begin Renée nou met ’n korrespondensie onder die skuilnaam van ’n dokter, Pamela Dean, wat kamtig in Bloemfontein praktiseer. Die eensame Stephen op die plaas is verheug oor hierdie korrespondensie en gou verskaf dit die nodige vonk om IsisIsisIsis te voltooi. Die ware identiteit van Pamela Dean word eers bekend wanneer Phil du Plessis die waarheid uitvind. Ten spyte van hierdie inisiatief van Renée loop dit nie uit op ’n versoening tussen haar en Stephen nie. Daar is in hierdie tyd sprake daarvan dat sy werke verfilm sal word en ’n kontrak is gesluit vir die verfilming van Sewe dae by die Silbersteins. Laksheid en onbekwaamheid aan die kant van Stephen se oorsese agent en ’n slapte in die filmbedryf veroorsaak eindelik dat daar niks van hierdie planne kom nie. Om uit die eensaamheid van sy bestaan op Ja-Nee te ontvlug, besoek Stephen Europa weer in April en Mei 1970. Hierdie keer begin die besoek in Spanje en vandaar gaan hy na Parys en Londen. Hiervandaan vlieg hy na Antibes, waar hy vir ’n ruk by Graham Greene aansluit. Daarna gaan hy na Rome en Griekeland en sluit die reis af met ’n besoek van sewe dae aan Israel.

Polemiek oor die Hertzogprys

Tydens toekenning van die Hertzogprys vir 1970 blyk dit dat die meerderheid van die keurkomitee aanbeveel het dat hy weer die prys moet kry, hierdie keer vir sy werke IsisIsisIsis en 18-44. Die Akademieraad besluit egter na ’n vergadering wat drie ure duur om die meerderheidsaanbeveling te verwerp en die prys aan Karel Schoeman toe te ken. W.E.G. Louw het versoek dat Schoeman die prys moet kry, terwyl A.P. Grové as voorsitter van die keurkomitee die saak namens Leroux gestel het. Na bekendmaking van die besluit bedank A.P. Grové, Elize Botha en T.T. Cloete uit die keurkomitee. Botha bedank ook as lid van die Akademie uit protes omdat ’n minderheidsverslag aanvaar is en die letterkundige kommissie se integriteit hierdeur bevraagteken word. Die Akademieraad betuig dan sy waardering vir Leroux se letterkundige werk en vir die dienste van Grové, Botha en Cloete, waarna die drie hulle bedankings terugtrek.

Stigterslid van die Afrikaanse Skrywersgilde

In Julie en Augustus 1973 besoek Graham Greene Suid-Afrika (vgl. sy romans Travels with my aunt en The human factor) en Leroux vergesel hom op sy toer van ses weke. Vanaf 28 Maart tot einde Mei 1975 onderneem hy en Elizabeth ’n Europese reis waar hulle Spanje, Italië (waar hulle vir Robert Ardrey in Rome besoek en vir Graham Greene in Capri ontmoet), Turkye en Griekeland besoek. In 1975 is hy 'n stigterslid van die Afrikaanse Skrywersgilde, wat gestig word om die skrywers ’n platform te gee om teen sensuur te veg, en dien hierna ook op die bestuur.

Polemiek oor Magersfontein, O Magersfontein!

Leroux is weer in groot polemiek betrokke wanneer sy Magersfontein, O Magersfontein! eers nie deur die Appèlraad van Publikasies verbied word nie, maar nadat dit terugverwys word deur die destydse Minister van Binnelandse Sake, dr. Connie Mulder, in 1977 wel verbied word. Hierdie proses word gevolg deur ’n herrie en langdurige debatte in die openbaar en briefwisseling in die koerante tussen die sedebewakers wat die verbod goedkeur en letterkundiges wat daarop wys dat die verbod gegrond is op onbegrip van die ware aard van die boek. Die uitgewers, Human & Rousseau, neem die uitspraak op appèl na die Pretoriase Hooggeregshof, maar hierdie aansoek word in 1978 van die hand gewys. Ten spyte van die verbod word die boek in 1979 in ’n baie belangrike toekenning met die Hertzogprys bekroon, wat die debat oor die boek weer laat opvlam. Die voorsitter van die Appèlraad van die Publikasies, regter Lammie Snyman, word in hierdie tyd deur J.C.W. (Kobus) van Rooyen vervang, wat ’n veel meer verligte benadering tot sy taak het. Die uitgewers rig nou verdere vertoë aan die Appèlraad, wat lei tot die opheffing van die verbod in 1980 en eindelik ook tot die hersien van die sensuurbedeling. Van nou af word die waarskynlike leser, in plaas van die gemiddelde man, by die beoordeling van ’n boek in aanmerking geneem. Leroux ervaar die verbod as ’n groot vernedering en dit het ’n besliste impak op sy latere kreatiewe uitsette. Hy verklaar dat hy nie skryf om moedswillig te wees nie, maar om te sê wat hy moet sê. Die polemieke en dokumente rondom hierdie verbod word in 1990 in Magersfontein, die dokumente gepubliseer, waaruit die absurdheid van die sensuurbedeling van destyds duidelik blyk.

In 1977 bedank Leroux as lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, veral in opstand teen die gesloer met die lidmaatskap van Adam Small. Saam met hom bedank Jan Rabie, Elsa Joubert, Abraham H. de Vries, Chris Barnard, F.A. Venter en Leon Rousseau. Saam met Elizabeth onderneem hy in die jare tagtig twee treinreise deur Namibië en in 1981 koop hy ook vir hom ’n strandhuis by Onrus, waar Uys Krige en Jan Rabie woon.

Redes

Leroux lewer verskeie belangwekkende redes tydens sy lewe. Voor die Afrikaanse Studentekring van die Universiteit van Stellenbosch lewer hy in 1960 ’n belangrike toeligting van sy werk, getiteld Die mens, en veral die skrywer, op soek na die lewende mite. In September 1964 hou hy ’n lesing aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat oor die onderwerp Enkele probleme van die hedendaagse romanskrywer. Op 15 Februarie 1973 spreek hy die Sestigerweek by die Universiteit van Kaapstad toe onder die titel Tegnieke, temas en toekomsplanne en op 17 Oktober van dieselfde jaar hou hy die N.P. van Wyk Louw-gedenklesing aan die Randse Afrikaanse Universiteit oor die onderwerp Wat beteken ‘Vernuwing in die Prosa’ vandag?. Tydens die ingebruikneming van die Etienne Leroux-navorsingsprojek aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat in 1977 lewer hy die lesing Die gevaarlike inhoud van die woord. In 1978 by die beraad van die Skrywersgilde te Maselspoort praat hy oor Credo van ’n skrywer. ’n Toekomsblik: die reg om te sê ‘Nee!’ en by die jaarberaad van die Skrywersgilde in 1981 te Gordonsbaai lewer hy ’n rede oor Vervreemding tussen leser en skrywer. Sy laaste groot openbare optrede is tydens die Nasionale Leeskringseminaar in Welkom in Oktober 1988, waar hy die sleuteltoespraak onder die tema Fokus op ‘80 hou.

Sterfte

Hy is op 30 Desember 1989 in die Universitas-hospitaal in Bloemfontein aan longkanker oorlede en word in die familiebegraafplaas op Wagenmakersdrift begrawe. Sy vrou Elizabeth sukkel om sy dood te verwerk en gee haar aan drank en rook oor, waarna sy op 26 Junie 1996 aan emfiseem oorlede is.

Skryfwerk

Leroux skryf sy eerste gedigte reeds op laerskool en op hoërskool word sommige in die Grey College Magazine geplaas. Een van sy onderwysers spreek egter die mening uit dat hierdie gedigte nie kunswerke is nie en hy slaan dus gou oor na prosa. Enkele publikasies onder die skuilnaam Etienne verskyn in 1943 en 1944 in Stellenbosse Student. Hierdie stukke dui reeds met die geestigheid, satire en sin vir burleske en fantastiese die rigting aan waarin sy latere prosa sal ontwikkel. Die temas is steeds klein-burgerlik, soos verraai deur titels soos Ek besoek Kaapstad, ’n Dag in die gejaagde lewe op Stellenbosch, Die ideale student en Dagbreek se kat, maar die inhoud wyk in baie opsigte af van die gemoedelike lokale realisme van die tydgenootlike Afrikaanse prosa. My dorpie K… is duidelik gemodelleer op Koffiefontein en is ’n satiriese kykie op die dorp waar hy ’n groot deel van sy lewe sou deurbring. Na sy troue begin hy om wyd te lees in die wêreldletterkunde. Sy eerste gepubliseerde kortverhaal is Kaartjie vir oortreding, wat in Maart 1951 in Standpunte onder die skuilnaam Etienne verskyn en later deur Hennie Aucamp in Bolder opgeneem word. Hierdie verhaal verskyn deur bemiddeling van die Nederlander Jan Greshoff, wat in die vyftigerjare sy mentor is en hy moes volgens Leroux teen groot teenstand van die ander redaksielede spook om dit hoegenaamd gepubliseer te kry. Hoewel hy ’n hele aantal ander kortverhale aan die redaksie van Standpunte voorlê, word almal vir publikasie afgekeur. Ook die verhale wat hy vanaf die veertigerjare aan tydskrifte soos Die Ruiter en Die Huisgenoot stuur, word vir publikasie afgekeur. Hierdie verhale behandel, na aanleiding van buitelandse modelle soos Ernest Hemingway, motiewe soos drank en seks, wat skerp van die destydse Afrikaanse prosa verskil en plek-plek voorlopers van sy latere werk word.

Benewens ander korter jeugwerk eksperimenteer hy in hierdie tyd met die novelle en roman in vroeë werke soos Die Barotsi-affêre (in briefvorm, gebaseer op die huwelik tussen Seretse Khama van Botswana en die wit Ruth Williams); Mosaïek (’n beskrywing van ’n aantal karakters in die dorpie Van Stadenshoop, sodat die geheel ’n soort legkaart vorm van die dorp en sy inwoners, met ’n natuurramp wat aan die einde die dorp en sy inwoners vernietig); Die marionettedans (waarin die leefstyl van ’n gesin in-diepte uitgebeeld, met die slot wat elke lid as ’n marionet sien wat die res van sy of haar lewe gemanipuleer word)’ en Die wrak, maar vind nie ’n uitgewer hiervoor nie. Uitgewers soos Nasionale Boekhandel, JL van Schaik en HAUM het almal van hierdie manuskripte afgewys. Na sy terugkeer van sy reis deur Europa skryf hy ook die kort novelle Ter verdediging van Michelle, wat hy in Parys laat afspeel. Hierin is die lewensloop van die hoofkarakter die spilpunt, waarin die mense wat sy op talle partytjies ontmoet help om haar karakter te vorm.

Romans

Leroux se eerste gepubliseerde roman, Die eerste lewe van Colet, word vanaf 1953 deur verskeie uitgewers afgekeur.Uiteindelik verskyn dit by die klein Culemborg Uitgewery onder leiding van Aat Kaptein, maar eers nadat Leroux persoonlik borg staan vir die koste van die boek. Reeds hier is Leroux se oorspronklikheid en kreatiwiteit sigbaar asook sy vermoë om situasies met suggestie te laai. Die boek is in wese ’n ontwikkelingsroman (of Bildungsroman) waarin die sielkundige groei van die hoofkarakter, Colet van Velden, van geboorte tot ongeveer sy mondigwording uitgebeeld word. Sy jeug is dan die eerste lewe van die titel en die tydperk wat gedek word vanaf 1921 tot 1942. Hy word afwisselend in Kaapstad en op die familieplaas groot en studeer uiteindelik aan die universiteit. Die invloede wat uitgaan van die veelvuldige mense met wie hy in hierdie ontvanklike stadium van sy lewe te doen het, word beskryf en sluit in sy afsydige ouers; sy oppasser wat hom inlei in toordery en bygelowe; sy skoolmaats soos Willem wat van vriend tot bullebak verander en Colet skepties stem teenoor vriendskap; sy meisies wat hom eroties prikkel; asook sy universiteitsvriende soos Gene met sy intimiderende selfvertroue en plesiersoeke. Die aksent is op seksuele ervarings, terwyl Colet akuut bewus is van die goeie en die bose wat sy lewe oorheers. Sy seksuele ontwikkeling geskied deur kontak met ’n reeks karakters, wat bediendes, vriendinne, onderwyseresse en ’n homoseksueel insluit, welke groepe as sy inisieerders gesien kan word. Die invloede en gebeurtenisse wat van hierdie bonte mengsel van persoonlikhede uitgaan is meestal negatief en laat Colet met vrees en skuldgevoelens agter. Dit veroorsaak in stede van ’n ewewigtige lewensbeskouing eerder ’n vervreemding en verkrummeling van sy lewensfondamente. Die laaste tydperk geskied bowenal teen die agtergrond van die aanloop tot en aanvang van die Tweede Wêreldoorlog, wat ’n groot versteuring in die samelewing tot gevolg het. Colet staak sy studies, word soldaat en loop sodoende uit sy eerste lewe uit, die wildernis in. So word die wesenlike uitsigloosheid van die lewe geaksentueer. Reeds met die vorm van die roman en die seksuele openheid daarvan is hier sprake van ’n vernuwing in die Afrikaanse prosa, hoewel die boek nog verskeie gebreke openbaar, veral in die taalversorging. Die sielkundige aspekte van veral die hoofkarakter se wordingsproses word egter puik hanteer.

Hilaria neem die geskiedenis van Colet verder in die vorm van die oorvertel van verhale uit die mitologie. Die uiterlike handeling is eenvoudig. As gewonde teruggekeerde soldaat trou Colet met Thelma, maar sukkel om aan te pas in die gewone burgerlike lewe. Die sakeman Julius Johnson neem hom in diens om ’n weeklange advertensieveldtog vir plastiekblindings te organiseer. Colet raak gaandeweg vervreem van die ander mense in sy lewe. Hy sterf uiteindelik in ’n bisarre ongeluk wanneer hy in verset teen die magte wat hom oorheers hoog in ’n denneboom teen ’n berghang opklim. Hy val, word deur ’n tak deurboor en ontman en bloei hom dood. Die roman moet egter op verskeie vlakke gelees word en in wese is die gegewe ’n soort oorvertelling van die mites gegrond op die kultus van Cybele en Attis se herlewing, wat met ’n lentefees gevier word, en andersyds die Eleusiniese misteries, wat verband hou met die mite van Demeter en die jaarlikse wegvoering van haar dogter Persephone na Hades. Dit kan dus met opstanding, herlewing en hergeboorte verbind word. Die uiterlike aksie geskied dan teen die agtergrond van die advertensieveldtog met sy burgerlike opset, wat skoonheidskoninginne en baniere insluit en uitloop op ’n lentekarnaval in Stellenbosch. So is dit ’n poging om ’n oppervlakkige feestelikheid te probeer skep, wat afgespeel word teen ’n antieke godsdienstige ritueel. Hierdie teenstelling tussen hedendaagse oppervlakkigheid en antieke singewing en geestelikheid maak dat die feesoptog wat met sy uiterlike vertoon die aanskyn van ’n hergeboorte moet aanneem, eerder ’n absurde gebeurtenis is en dan die geestelikheid waarop dit gebaseer is, ondermyn. Colet se lot moet teen beide agtergronde beleef word. Hy word wel fisies vernietig maar word ook heel sodat hy vreugde (die “hilaria” van die titel) beleef. In die terme van Carl Gustav Jung se sielkunde het Colet sy individuasieproses voltooi, waarvolgens die mens strewe na kreatiewe ontwikkeling, heelheid en voltooiing. Waar Die eerste lewe van Colet nog grootliks op realistiese wyse geskryf is, word Hilaria grootliks geskryf in ’n tipe bewussynstroom, waarvolgens ook die uiterlike vorm vernietig word om die leser voor te berei op die oorgang na ’n nuwe vorm. Hiermee is Leroux dan ’n wegbereider vir die vernuwing wat in die sestigerjare in ons letterkunde intree en waarvan hy ’n groot stimulus is.

In Die mugu beteken die titel ’n behoudende persoon wat hom verset teen die lewenswyse en opvattinge van die moderne jeug, wat dus nie inpas in die eietydse gemeenskap nie. Die hoofkarakter is die vaal, middeljarige winkelklerk Gysbrecht Edelhart, wat ’n groot bedrag geld in ’n lotery wen en dan uitgaan om sy kaartjie in Mamma se kroeg te gaan haal, vir wie hy dit vir veilige bewaring gegee het. Hy gaan dan op ’n fisiese reis deur sy leefwêreld, maar ook ’n psigiese reis om betekenis en die paradys (die nuwe wêreld wat deur die loterykaartjie gesimboliseer word) te vind. Hy beweeg tussen die oordadige “normale” leefwêreld en die rebelse eendstert leefwêreld, maar vind dit onmoontlik om in enigeen in te pas. Soos ’n ridder van ouds beleef hy talle avonture, maar in stede van oorwinnaar is hy telkens die slagoffer. Op hierdie wyse word die ridderroman afgetakel, die held word antiheld en die samelewing word weergegee as ’n plek waar heldedom nie meer moontlik is nie. In sy reis deur die stad kom Gysbrecht in aanraking met verteenwoordigers van verskillende denkrigtings wat elkeen voorgee om die sin van die lewe te verstaan en gesamentlik ’n mikrokosmos van die moderne samelewing uitmaak. Daar is Vader de Metz, voorstander van die godsdiens; Julius Johnson, wat die kapitalisme en geld aan hom voorhou; die fortuinverteller Juliana Doepels, wat die bestaande orde wil omverwerp; en die eendsterte, wat die ontbinding van die bestaande orde simboliseer deurdat hulle die uitgediende mite verwerp maar niks het om in die plek daarvan te stel nie. By nie een kan hy aanklank vind nie, al het elk waarskynlik ’n deel van die waarheid beet. Hy ontmoet ook etlike ander verteenwoordigers van die groot verskeidenheid mense in ’n stadsbestaan (soos Lolita, Lena, Mamma, die parkopsigter, en George) wat elkeen ’n bepaalde funksie vervul en invloed op Gysbrecht het. Die onderliggende tema is die onvervulbare verlange in die mens na sin en die kontras tussen orde en chaos, wat deurentyd naasmekaar bestaan. Weereens lê Jung se individuasieproses aan die kern van die roman en voltooi Gysbrecht sy heelwording wanneer hy aan die einde steeds enkeling is, maar meegevoel het met die lot van die wêreld. Hierdie eerste drie romans van Leroux vorm ’n trilogie, waarin konvensionele genres en verwagtings omgekeer en dan getransformeer word, met die hoofkarakter telkens as buitestaander geteken. Telkens in hierdie drie romans, soos in al sy ander werke, kom ’n spesifieke genre of prosavorm aan die beurt, wat dan aan die omkerings- en transformasieproses onderwerp word. Die drie romans word later saamgebundel as Die eerste siklus.

Sewe dae by die Silbersteins is ongetwyfeld een van die belangrikste werke in ons letterkunde, beide as gevolg van die intrinsieke waarde daarvan as die geskiedkundige plek wat dit beklee in die ontwikkeling van ons prosa. Die roman is gegrond op (en satiriseer) die plaasroman genre, maar is eerder ’n fantasie waar Leroux selfs in die vooraf aankondiging nie net sê dat die gebeure denkbeeldig is nie, maar dat dit onwaarskynlik is en dat daar nie ’n plaas soos Welgevonden bestaan nie. In wese behandel die roman die verstrengelde aard van die goeie en die bose en die onkenbaarheid van die sin. Welgevonden word aangebied en uitgebou as ’n mikrokosmos van die moderne wêreld. Henry van Eeden bring sewe dae op Welgevonden deur om sy aanstaande bruid Salome en die familie Silberstein te ontmoet en te leer ken. Dit is egter nie ’n idilliese plaaslewe wat hy vind nie, maar ’n vreemde mengsel van fisiese en morele verval, waar orde in chaos verval en die feeste al hoe uitspattiger raak. Henry sien sy geliefde slegs een keer skrams en praat nie ’n woord met haar nie. Soos sy naam aandui kom hy van Eden of van die paradys af (wat sy onskuld beklemtoon), en is daarom ontuis, terwyl Welgevonden die wêreld buite die paradys of die moderne werklikheid voorstel. In die loop van die sewe dae word hy in die oggende, vergesel deur Jock Silberstein, ingelei in die hoogs geïndustrialiseerde boerdery op die plaas. Hulle gesprekke is wesentlik ’n monoloog van Jock waarin hy sy standpunt oor die probleme in verband met die moderne mens stel. Hierdie standpunte word telkens gerelativeer deur ander mense wat Henry ontmoet of deur ander gebeurtenisse, sodat daar verskillende perspektiewe hierop is. Elke nag word daar partytjie gehou en by elke partytjie ontmoet Henry verskillende lae van die maatskappy en sien hy ander fasette van die moderne mens en sy problematiek. Hy moet sy weg soos op ’n pelgrimsreis deur hierdie doolhof vind en is elke keer (behalwe op die sewende aand) totaal uit sy plek en ontuis, verkeerd aangetrek, met verkeerde verwagtings. Hierdie sikliese aard van die daaglikse gebeure bind die roman in ’n hegte geheel en verhoed dat dit in episodes verval. Naas die uiterlike gebeurtenisse is die klem egter veral op die innerlike groeiproses wat Henry deurmaak. Hy beleef sy inisiasie, verloor sy onskuld (en individualiteit) in die proses en raak bewus van die ineengestrengelde aard van die goeie en die bose. Wanneer die sewe dae verby is, het hy voldoende ontwikkel en kan hy met volkome vertroue wag op sy geliefde se koms as simbool van die beeld van waarheid. Die groot verskeidenheid karakters en situasies in hierdie roman maak van Welgevonden ’n mikrokosmos waarin nie alleen aktuele aspekte en probleme aangespreek word nie, maar waarin terselfdertyd die universele problematiek van die moderne mens in sy verhouding tot ’n verworde maatskappy en ’n gesiglose God aan die bod kom. Die Hertzogprys word in 1964 te midde van groot omstredenheid aan Sewe dae by die Silbersteins toegeken. Hierdie boek verwerf ook groot lof by oorsese kritici en Graham Greene noem dit “A superb comic fantasy… a work of art”, terwyl Wim J. Simons dit beskou as “Zonder meer een meesterwerk”. Behalwe Engels en Nederlands is daar ook Franse en Noorse vertalings van hierdie roman.

Een vir Azazel speel af agtien jaar nadat Salome gesterf het sewe dae na die geboorte van haar en Henry se seun, die swaksinnige reus Adam Kadmon Silberstein. Jock Silberstein skenk Welgevonden dan aan ’n Stigting waar die inwoners hulself ritualisties kan bevry van die bose en Welgevonden is nou ’n oord vir alkoholiste en sielsiekes. In vergelyking met die Welgevonden van Sewe dae by die Silbersteins toon die Stigting tekens van verval en verwaarlosing, soos blyk uit die verouderde karakters en die talle tonele (die swembad, die kamer van bieg, die kelders, die opstand in die swart woonbuurt) waarin gebeure uit die vorige roman herroep word, maar nou met die klem op die desintegrasie en verwaarlosing. In hierdie roman is dit die speurverhaal wat geparodieer word. Die roman word verdeel in sewe subeenhede wat op die Quintiliaanse retorikale volgorde (Waar? Wat? Hoekom? Wie? Met watter middele? Hoe? Wanneer?) gebaseer is, maar wat die tipiese situasie vir die ontrafeling van ’n moord in die tradisie van die speurverhaal bied. Die verskillende subeenhede se name word in Latyn aangedui. Aan die begin van die roman word die gemeenskap op Welgevonden geskok deur die moord op die beminde Lila, met vampierbyte aan haar nek. Sy het met almal seksuele gemeenskap gehad en almal is dus aan owerspel of bloedskande skuldig. Hulle skree nou om vergelding, maar vir werklike verlossing van die gemeenskap moet die slagoffer onskuldig wees. Die prostituut moet dus tot ’n maagd verhef word en daar is behoefte aan ’n mitiese sondebok wat boete doen vir hierdie daad en die orde herstel. Dit volg nie noodwendig dat die sondebok wel skuldig is nie, slegs dat boete gedoen word. Eindelik word die boek dan ’n ondersoek na skuld en boetedoening, met die gepaardgaande vrese en nagmerries wat gepaardgaan met hierdie gevoelens. Vergesel van die spraaksame dr. Johns as begeleidende karakter, moet speurder-sersant Demosthenes H. de Goede (Demosthenes as gevolg van sy spraakgebrek, H. vir Herakles, die Grieks-mitologiese held wat die Olimpiese gode bygestaan het in hulle stryd teen die reuse, en De Goede wat die gemeenskap teen die bose magte beskerm) die moordenaar identifiseer en vang. Die identiteit van die vermoorde en die rede vir die moord is maar enkele van die raaisels wat doelbewus in die leser se pad gestrooi word, as simbolies van die chaos wat heers. Eindelik word die reus Adam Kadmon Silberstein as die skuldige uitgewys en die vonnis voltrek, maar die verhaal kan nie slegs op die realistiese vlak gelees word nie. Die Herakles-mite vorm deel van die onderbou deurdat die speurder wysgemaak word dat hy die taak het om reuse te vernietig, en die Bybelse sondebok-motief word reeds in die titel geïmpliseer en verder ontgin in die verhaal. Ook die Christus-motief word geïmpliseer deur byvoorbeeld die rooi lint om Kadmon se nek wat wit word in die water. Aan die einde konstateer die verteller dat die “monster” versadig is, waar monster hier sowel die Reus as Welgevonden bedoel, wat in aansluiting by die vampier-tema in die boek nou die lewegewende bloed van ’n onskuldige slagoffer ontvang het. Die stenigingstoneel van die Reus aan die einde sluit aan by dieselfde prosedure wat deur die Bybelse Israeliete gevolg is met die uitwysing van die sondebok. Die skrywer slaag hier daarin om die lagwekkende en geestige elemente op so ’n wyse met die grusame, bisarre en absurde te verbind dat die onskuldige Reus se einde aangrypend droewig is. In Leroux se oeuvre is die slot van Een vir Azazel, wat uitbeelding en konstruksie betref, een van die hoogtepunte. ’n Besondere prestasie in hierdie boek is die soomlose integrasie van die verhaal en die vele betekenislae, sodat alles as sinvolle geheel vorm kry. Die C.N.A.-prys word in 1964 aan Een vir Azazel toegeken.

Die derde oog sluit hierdie tweede siklus in sy werk af. Die titel verwys op een vlak na die simboliek van die Oosterse Jogi wat die gawe van die derde oog besit en so in staat is om die onsienlike waar te neem. Andersyds staan hierdie derde oog in verhouding met die twee ander oë en suggereer dit die maatskaplike, psigologiese en mitologiese dimensies van die verhaal. Kaptein Demosthenes H. de Goede is die belangrikste skakel met die vorige twee boeke in die siklus, maar daar is ook verwysings na Welgevonden en die karakters van die vorige twee romans. Die handeling verskuif egter nou na die stad, met die geheime agent-verhaal (met James Bond die voorbeeld) as die genre wat getransformeer word. De Goede moet die magnaat Boris Gudenov vastrek in sy vesting, die inkopiesentrum met sy sirkelgang van verdiepings. Hierdie soektog word dan ’n afdaal in die soeke na die self wat ook Dante se afdaal in die Inferno as verwysingsraamwerk het, sodat De Goede se afdaal ’n soort hellevaart verteenwoordig. Die Herakles-taak (veral die laaste taak wat Herakles in die mite moes vervul, naamlik die gevange neem van die helhond Kerberos uit Hades en die uitbring van Kerberos na die lig), vind sy teenpool in die roman in die soeke na Boris Gudenov. As basis vir Leroux se hantering van die Herakles-taak in hierdie roman is twee aspekte van die Herakles-mite, soos beskryf deur Sophokles in Trachiniai en Euripides in Die kinders van Herakles. In Die kinders van Herakles verskyn Herakles as die feilbare held wat in ’n oomblik van waansin sy vrou en kinders vermoor, wat in hierdie roman die basis vorm vir die verhaal van De Goede, sy vrou Hope en hulle kinders. In die Trachiniai is Herakles die held wat onoorwonne van sy twaalf take terugkeer. Van die sterwende Nessos het Deianeira, vrou van Herakles, die advies ontvang om van sy bloed aan ’n kleed van haar man te smeer sodat hy haar altyd getrou sal wees. As Deianeira hoor dat Herakles ná sy laaste taak die jong prinses Iole met hom saamgebring het, stuur sy vir hom die kleed wat, as hy dit aantrek, begin te brand. Hierdie gegewe lê ten grondslag van die verhouding tussen Gudenov, Katy en Iole in die roman. Hier tree Gudenov (let op die verwantskap tussen sy naam en De Goede) as alter ego van De Goede op. Ook ingebed in die verhaal is die misterieë van Demeter (die D-diens waaraan De Goede behoort) wat vrugbaarheid en groei bewerkstellig. Die verhaal word ’n satire op die wyse waarop geestelike inhoude in die moderne samelewing vervlak word deur ’n valse orde, waar die verbruikersgemeenskap en allesoorheersende fokus op geld geestelike waardes as riglyn vir die lewe vervang. Hierdie drie romans word later saamgebundel as Die Silberstein-trilogie.

In Leroux se derde trilogie speel die ek-verteller wat na homself as ’n knolskrywer verwys die belangrikste bindende element. Hierdie klaarblyklike verwysing na homself en ook die verwysings na sy oeuvre en die herverskyning van verskeie van sy karakters uit vorige boeke beteken dat hierdie trilogie ook gelees moet word as besinning oor die skryfkuns in die algemeen en sy eie skryfkuns in die besonder. In 18-44 is dit die genre van die briefroman of belydenisroman wat aan die beurt kom, waar ’n 18-jarige meisie, mej. X, ’n brief skryf aan die 44-jarige skrywer mnr. Y en so ’n briefwisseling begin wat ’n jaar lank duur, waarna mej. X 19 (volwasse) word en mnr. Y 45 (middeljarig) elkeen dan ’n nuwe lewensperiode betree. Haar briewe bestaan slegs by wyse van aanhalings en verwysings, terwyl mnr. Y in sy briewe belydenis doen van sy lewe en hom so algaande meer bekendstel en sodoende ook tot groter selfkennis en bewustheid van eie identiteit vorder. Dit geskied teen die agtergrond van vier vroue wat ’n groot invloed op sy lewe uitoefen en tegelykertyd simbole is van vier tydperke in die geskiedenis van die twintigste eeu en fases in die groeiproses van sy eie persoonlikheid en sy skrywerskap. Die teringmaer tante is verpersoonliking van die twintigerjare se soeke na plesier, die geliefde Rus verpersoonlik die vergoddelikte totalitêre staat van Rusland, die manies-depressiewe vrou is ook die Walkure, waarmee die Germaanse goderyk van Valhalla en die Götterdämmerung geïmpliseer word, asook die Ariese ideaal van Duitsland se Nasionaal-Sosialisme en die verwoesting van Europa in die Tweede Wêreldoorlog, terwyl mej. X die jeugdige en die jeugkultus van die sestigerjare verteenwoordig. Die jeug is egter ook simbool van snelle veranderings en hierdie gedurige ommekeer van toestande waaraan mens en samelewing onderworpe is, speel ’n belangrike strukturele rol in die roman. Die verhaalelement is basies en word vervat in die briewe van mnr. Y en aanhalings uit die briewe van mej. X. Die lewensloop van mnr. Y word gaandeweg meegedeel, met sy jeugjare deurgebring by sy “teringmaer tante” en “estetiese oom”, sy universiteitsopleiding, eerste romanses en huwelik met die dogter van ’n “Swartlandse slagter” en sy verhouding met die Rus vir wie hy gereeld in ’n parkie in die stad ontmoet en wat aan hom ’n sekere afwisseling gee van sy saai huwelik met sy “dowe, mank, manies-depressiewe vrou”. Uiteindelik pleeg sy vrou selfmoord as sy ontdek dat die liefdesbriewe van haar “minnaar” deur mnr. Y self geskryf is; word die Rus versoen met haar man nadat hy en sy kamerade mnr. Y in die parkie aangeval het; raak die briewe van mej. X al hoe minder terwyl sy die volwasse lewe tegemoet gaan; en bly mnr. Y eindelik alleen en eensaam agter. Aan die einde verdoop hy sy huisie by die see tot “Breidablick”, die woning van die Germaanse god Balder, wat in ’n nuwe wêreld verrys en begin hy om as ernstige skrywer die roman te skryf wat sy tante al die jare van hom verwag het. Die titel vind nie net weerklank in die ouderdomme van mej. X en mnr. Y nie, maar ook in die ander verhoudings van mnr. Y: met sy 44-jarige tante toe hy self agtien was en met sy eie vrou en die Rus, wat albei vier en veertig is. Sodoende betrek 18-44 dus verskillende generasies met hulle lewensuitkyk en -ideale en verskillende tydperke in die gang van die mens se geskiedenis.

In IsisIsisIsis gaan die knolskrywer op reis en dit is duidelik dat die reisverhaal hier as genre aan die beurt kom, wat hier deur die beskrywing van oppervlakkige toeriste-attraksies en die talle besoeke aan restaurante geparodieer word. In die antieke mitologie deurreis Isis die wêreld om Osiris, wat deur sy broer Set vermoor en later in veertien stukke gesny is, heel te maak. Die knolskrywer verklaar dat hy reis om homself heel te maak en soek dus as hedendaagse Osiris na ’n Isis om hom bymekaar te bring. Sy poging is om deur middel van ’n Europese reis en kennismaking met dertien vroue (waar hy in elkeen aspekte van Isis terugvind) die veertien stukke van die verminkte Osiris tot ’n nuwe geheel gevoeg te kry. Hierdie herskepping van die Isis-Osiris mite geskied teen die agtergrond van die Tarotkaarte, wat tot fortuinvertellery gebanaliseer word maar in werklikheid ’n pelgrimsreis tot sieleheil van die pelgrim is. Die knolskrywer se reis is dus ’n poging om tot rus te kom, homself te begryp en te aanvaar en homself so heel te maak, as individuasieproses in die Jung-filosofie, waardeur hy ook ontwikkel van knolskrywer tot volwaardige kunstenaarskap.

Na’va is ’n parodie op die elegie of dodedans en die titel is ontleen aan die vers uit die Hooglied van Salomo wat ook as motto vir die roman dien: “Sjichorani ve na’va, I am black but comely, ek is bruin gebrand maar lieflik”. Na’va kan dus na aanduiding van die Engelse vertaling as “swart” gelees word, wat weer assosiasie met die dood en rou oproep. Die knolskrywer se neef Georgie, enigste kind van sy oom, die patriargale grootboer Oom George, het selfmoord gepleeg. Op die begrafnis wat op ’n soort karnavalfees uitloop, gesels die knolskrywer en sy oom oor die gestorwene en die redes vir sy selfmoord, met verwysing na die vier vroue in Georgie se lewe. Die vraagstelling oor Georgie se selfmoord is terselfdertyd ’n soeke na die sin van lewe en dood, terwyl die verhaal bewustelik handel oor die poging van die knolskrywer om deur middel van sy kunstenaarskap ’n onverganklike werk te lewer, al is hierdie strewe na singewing ook by voorbaat tot mislukking gedoem. Naas uiteenlopende aanwesiges soos ’n adjunk-minister en ’n sigeuner is daar ook ’n aantal karakters uit Leroux se vorige romans teenwoordig, insluitende Juliana Doepels, Jock Silberstein, Demosthenes H. de Goede en Brigadier Ornassis E. Die fees word gekenmerk deur groteske gebeure soos tante Sofia wat die mees bisarre vuurwerke laat afskiet, Juliana Doepels wat die een bom na die ander laat ontplof en die lede van die D-diens wat vir arrestasies sorg en alles dra so by tot ’n groteske fantasie. Oom George se plaas ontwikkel algaande in ’n hele klein mikrokosmos. Die sewedaagse rou (Jesjiva) wat met ’n begrafnis gepaardgaan, word hier gekoppel met die donker god Sjiva uit die Hindoe-goderyk (sowel god van vernietiging as vrugbaarheid) en die kadawer (nulpunt of kollektiewe niks) van die Joodse staat Sjava. Die vraag na die sin van Georgie se lewe word teen hierdie agtergrond beredeneer, terwyl die fees plaasvind en vernietiging dreig. Met die koms van die daeraad is daar egter herlewing en kan die swart van die nulpunt weer met ’n dans begin. Hierdie dodedans het soos in die klassieke klaagsang ’n troostende werking. Hierdie drie romans word later saamgebundel as Die 18-44 trilogie.

Magersfontein, O Magersfontein! is ’n parodie op die historiese roman en waarskynlik hoofsaaklik gebaseer op die mite van die Germaanse godeskemering, waar die gode by Valhalla verslaan word en die wêreld deur die Ryn oorstroom word. In die besonder werk Leroux egter met die historiese gegewens rondom die Slag van Magersfontein waartydens generaal-majoor Wauchope, “liefling van Skotland”, sy lewe verloor het en die Skotse Hoogland-Brigade van vierduisend manskappe met die nagtelike opmars van 11 Desember 1899 verslaan is deur die Boere wat vanuit gunstige verdedigingsposisies in die loopgrawe kon vuur. ’n Hedendaagse televisiespan het ten doel om die gebeure van die Slag van Magersfontein tydens die Anglo-Boereoorlog te rekonstrueer en te verfilm, terwyl die geskiedkundige gebeure uit verskeie invalshoeke deur die vertolkende verteller en verskeie lede van die geselskap verhaal word. Die projek stuur egter, net soos die krygers van weleer, op ’n ramp af omdat hulle deur oorstromings getref word, wat ook as die sondvloed gesien kan word. Weens die diversiteit van die geselskap kan hulle gesien word as ’n verteenwoordiging van die deursnee samelewing en hulle avonture weerspieël feitlik al die doodsondes. Hierdie roman verskil in baie opsigte van die voorafgaande drie trilogieë, in so ’n mate dat dit as ’n vernuwing in Leroux se oeuvre beskou kan word. Daar word by geleentheid gepraat van Jung en die Kollektiewe Onbewuste en daar is verwysings na die Germaanse godeskemering, die Hebreeuse Armageddon en die Keltiese mites, terwyl die slot as geheel as ’n tweede sondvloed gesien kan word. Desnieteenstaande is die mitologiese verwysings in hierdie roman veel geringer en kan die stuk Suid-Afrikaanse geskiedenis beskou word as die vernaamste mitiese onderlaag. Telkens, terwyl die verfilmingsprojek aan die gang is, word die aanwesiges deur karakters soos Amicus Achtung, Hans Winterbach, dr. Fyella Amakaia-Laird, Aristophanes Pompidous, lord Sudden en lord Seldom toegespreek, wat bepaalde aspekte van die historiese gebeure belig. Mites uit die Afrikanergeskiedenis word ook as verwysing gebruik, sodat die roman verder gesien kan word as ’n satire op die Afrikanergemeenskap. Deurentyd word die verlede teen die hede afgespeel en word daar gesoek na die sin van beide. Magersfontein, O Magersfontein! word verdeel in drie fases, gevolg deur ’n epiloog. Die eerste fase, Verkenningstog, bring die leser op hoogte van die belangrikste karakters en lig hom kortliks in oor die historiese agtergrond van die slagveld. Die tweede fase, Vooraand en bliksem, konsentreer op die optog na Headquarters Hill terwyl die reën geleidelik toeneem. Die derde fase, Die slagting, gee ’n herhaling van die historiese gebeure terwyl die Verkeerspolisie, die Weermag en die Departement van Waterwese die deelnemers aan die projek in die vloed behulpsaam is. In die epiloog sluit die woorde van die Minister aan by die konvensie van die moraliserende slot waarin ’n les vir die lesers geleer word, maar hier kan die Minister met sy retoriese woordgebruik vir die aanwesiges geen sinvolle boodskap oordra nie en verstaan hulle nie wat sy boodskap, indien enige, was nie. Hierdeur word die boodskap van die futiliteit van oorlog versterk, terwyl die gebrek aan meelewing van die gehoor ’n aanklag is teen die daadloosheid van teenswoordige landsburgers. Hierdie roman is ’n vernuftige en komplekse satire op die Suid-Afrikaanse samelewing. Magersfontein, O Magersfontein! word in 1976 met die C.N.A.-prys en terwyl die boek verbied is, in 1979 met die Hertzogprys bekroon.

Onse Hymie is Leroux se toeganklikste werk. Dit word in drie dele afgebaken en vertel van die Joodse smous Hymie (parodie van die wandelende Jood) en sy metgesel Johannes Garries,’n bruinman en handlanger van ’n beroemde teler van Brahmaanbulle. In die eerste deel ontmoet hulle mekaar na ’n partytjie om die oorwinning van ’n Brahmaan-bul op die Noord-Vrystaatse skou te vier en hulle besluit om saam verder deur die Karoo te reis. Onderweg doen hulle in die tweede deel aan by ’n spa (die Vleispaleis) en beleef verskeie fantastiese avonture. Die Vleispaleis of spa vir oorgewig mense, waarin die grootste deel van die gebeure afspeel, word gaandeweg ’n mikrokosmos van die moderne en spesifiek Suid-Afrikaanse samelewing. Hier word uiteenlopende groepe bymekaar gevoeg en ’n besondere geestigheid word bereik met die jukstaponering van uiteenlopende groepe wat strek vanaf die Hell's Angels, Swart Skrywers van Soweto en Black Sash tot die Wit Kappiekommando, Aksie Morele Standaarde en telers van Brahmaanbulle. Hierdie groepe word almal blootgestel aan uitbuiting binne die kommersiële opset waar bedrog, pretensie en rykdom heers. Die diversiteit van die aanwesiges het tot gevolg dat die apartheidswetgewing wat vir “vreedsame naasbestaan” moet sorg, totaal ontoereikend blyk te wees. Daar is telkens met die aankoms van ’n verdere groep ’n geskarrel in verband met hulle toelaatbaarheid, sodat die rekenaar van die Ontvangdame uiteindelik as gevolg van die teenstrydighede die gees gee. Die aankoms van hierdie uiteenlopende skare besoekers word deur ’n aardbewing gevolg en die verslankingsoord verval tot ’n moderne House of Usher (na aanleiding van ’n kortverhaal van Edgar Allan Poe, waar die ineenstorting van die kasteel simbolies is van die verval van die mens). Die roman eindig met die aankoms van ’n groep oorlewendes in BFW (Beaufort-Wes?), hoofstad van die Karoo, en Hymie se dood in ’n swart woonbuurt, waar hy as sondebok slagoffer is van irrasionele geweld. Die aard van die reis en die karakters roep Cervantes se roman oor Don Quijote en sy metgesel Sancho Panza op, wat reeds ’n parodie op die ridderroman was. Die roman word afgesluit met die Post mortem en voorlopige ondersoek, waarin foutiewe inligting oor Hymie se persoon en die redes vir sy dood aangeteken word, wat die leser dwing om self te besin oor die ware redes. Die soektog na die self en selfkennis is ’n integrale deel van die roman, met Hymie wat gedurig van identiteit verwissel. Op hulle reis ondervind hulle die verval van talle apartheidstrukture en die toename van anargie en swart woede, wat ’n gevoel van naderende onheil skep oor die heersende toestande in die land. In hierdie roman is die mitologiese onderbou afwesig, hoewel dit gesien kan word as ’n parodie op die sogenaamde betrokke roman. Onse Hymie word in 1983 derde geplaas tydens toekenning van die Louis Luyt-prys.

Na die trauma rondom die verbod op Magersfontein, O Magersfontein! en die lou ontvangs wat Onse Hymie ontvang, vind Leroux dit moeilik om te skryf. ’n Beplande fotoboek van ’n tipiese Vrystaatse dorpie, met foto’s van Paul Alberts en byskrifte van Leroux, word deur die uitgewers afgewys omdat die byskrifte nie pittig genoeg is nie en hierdie manier van skryf nie by Leroux se styl pas nie. In 1984 gee ’n literêre komitee aan hom die opdrag om ’n roman te skryf met die oog op die komende Hugenote-gedenkfees. Leroux dring aan op totale vryheid sonder enige inmenging en doen uitvoerige navorsing en skryf meer as sestig bladsye van die manuskrip, wat hy voorlopig Die kaping noem. Wanneer die komitee egter later wel voorskriftelik raak, sien hy af van die voorneme om die roman klaar te skryf. Na sy dood word die onvoltooide manuskrip en bykans vyftig getikte bladsye aantekeninge in ’n faksimilee-uitgawe uitgegee as Die suiwerste Hugenoot is Jan Schoeman. Dit is uiteraard onmoontlik om kommentaar te lewer oor die verdienste van hierdie onvoltooide roman, maar sy woordvaardigheid is reeds duidelik waarneembaar. Die roman sou klaarblyklik met drie gebeurtenisse werk, naamlik die koms van die Hugenote in 1688, die herdenkingsfees van 1988 en die kaping van ’n plesierboot wat raakpunte met die Achille Lauro van die tagtigerjare het. Die suiwerste Hugenoot is Jan Schoeman is in 1990 op die kortlys vir die toekenning van die Ou Mutual-prys en word in dieselfde jaar genomineer vir die Rapportprys.

Ander prosa

Sy kortverhaal, Die erdestukkies, wat hy voorheen sonder sukses aan Afrikaanse tydskrifte voorgelê het, verskyn in 1957 deur bemiddeling van Jan Rabie in die Nederlandse Schrijversalmanak. Die man van Nizjni-Nowgorod word op 23 Mei 1958 deur Die Huisgenoot gepubliseer en in 1973 deur Hennie Aucamp opgeneem in die versamelbundel Bolder. Hierdie verhaal kontrasteer die lewe en drome van die Rus Vladimir Alexei Mutsjnik, wat ’n kafee-eienaar in Springs aan die Oos-Rand is, met sy meer deftige afkoms en omstandighede in Rusland. Mutsjnik droom van ’n uitbreiding aan sy viswinkel, maar moet sy digter aan mans beskikbaar stel om die fondse te verkry. Die reeks kontraste tussen Suid-Afrika en Rusland, hede en verlede, en werklikheid en fantasie gee dan ’n beeld van ’n immigrant en sy dogter se bestaan in ’n wêreld waarin hulle wesentlik ontuis is. In die eerste nommer van die tydskrif Sestiger in 1963 verskyn Rustendal 17 (’n fragment uit ’n onvoltooide roman), terwyl sy radiopraatjie oor vernuwing in die prosa in die laaste nommer in 1965 gepubliseer word.

In die Mei 1976 uitgawe van Tydskrif vir Letterkunde verskyn ’n vroeë ongepubliseerde werk van hom onder die titel Kroegtoneel, terwyl die kortverhaal Die Afrikaner as verkoopsman en smous op die platteland in The bloody horse van September-Oktober 1980 opgeneem word.

Die artikel BFX in sy kenmerkende ironiese styl oor die stad Bloemfontein verskyn in Standpunte van Augustus 1978.

In Windroos word opgeneem ’n Dag in Berg-en-Dal, wat in die eerste uitgawe van die tydskrif Contrast verskyn het. Abraham H. de Vries neem dit ook op in Die Afrikaanse kortverhaalboek en Merwe Scholtz neem dit op in Vertellers 2. Hierdie verhaal neem die uiterlike vorm van ’n draaiboek aan, waar die veelvuldige oorgange na ander milieus en mense telkens die fokuspunt van die verhaal verander. Deur hierdie flitse word die dorp uitgebeeld en die keuse van die dorpenaars en hulle bedrywighede kondig verskillende temas aan. Reeds die titel van die verhaal suggereer ’n mikrokosmos. Al hierdie stukke word later saamgebundel in Tussenspel, die bundel wat sy verspreide tekste saambundel. Koos Human neem ’n Trougeskenk van Giepie Ollenwaar (’n fragment uit Sewe dae by die Silbersteins) op in die bloemlesing Willekeur, terwyl Merwe Scholtz Die ballonvaart (’n fragment uit Magersfontein, O Magersfontein!) opneem in Vertellers. ’n Beskrywing van sy geboortedorp Oudtshoorn verskyn in Vertellers van Merwe Scholtz, terwyl Vormloos soos die landskap, ’n beskrywing van Suidwes-Vrystaat, in Son op die land opgeneem word.

Sy verspreide korter tekste word deur J.C. Kannemeyer in twee bundels versamel. Tussenspel bevat sy kreatiewe skryfwerk, soos die kortverhale Die man van Nizjni-Nowgorod, Die rooi ster (met sy wisseling van perspektief), ’n Dag in Berg-en-Dal en Kaartjie vir oortreding. In laasgenoemde verhaal maak hy oorwegend gebruik van dialoog tussen drie karaktertipes in ’n kroeg om die situasie en verhaal uit te beeld. Daar is Johnie (die rokjagter wat slegs in seks belangstel, al is hy getroud), Jackie (ook getroud, wat voorgee dat hy ’n haan onder die henne is maar in werklikheid maar min sukses op buite-egtelike seksuele gebied het) en die ek (’n vaal en saai mannetjie). Hierin is dit duidelik dat hy selfs in sy vroegste skryfwerk nie gehou het aan die beperkinge van die tradisionele gemoedelik-lokaal realisme nie en reeds vroeg “gewaagde” onderwerpe soos drank en sekspraatjies uitgebeeld het. Die vroeë Kroegtoneel en Die bul wat nie wou sterf nie toon woordelikse ooreenkomste met tonele in Die mugu en IsisIsisIsis onderskeidelik, terwyl stukke soos ’n Dag in Berg-en-Dal en die 1972-voordrag oor Koffiefontein die wêreld van sy onmiddellike omgewing oproep. Hierdie bundel bevat ook die korter prosatekste wat opgeneem is in bundels soos Windroos, Herinnering se wei, Son op die land en Wynland. Tussengebied bevat sy lesings en artikels oor die literatuur en die taak van die skrywer en hierdie bundel word in 1981 bekroon met die Perskorprys.

Eerbewyse en toekennings

Toekennings

Leroux ontvang die volgende toekennings:

• Hertzogprys vir Prosa vir Sewe dae by die Silbersteins, 1964
• Hertzogprys vir Prosa vir Magersfontein, O Magersfontein!, 1979 en CNA Literêre Toekenning
• CNA Literêre Toekenning vir Een vir Azazel
• Perskor-prys vir Tussengebied, 1981

Eerbewyse

Hy ontvang eredoktorsgrade van die Universiteit van Natal in Pietermaritzburg (D.Litt. honoris causa) op 6 Mei 1978, die Universiteit van die Oranje-Vrystaat in 1985 en die Universiteit van Stellenbosch in 1987. Op 13 Oktober 1980 ontvang hy tydens die viering van Grey-Kollege se 125e herdenking ’n eretoekenning van hierdie skool. Per geleentheid van sy sestigste verjaarsdag in 1982 word twee huldigingsbundels aan hom oorhandig, Beeld van waarheid onder redaksie van A.P. Grové (waarin verskeie literators artikels skryf) en Die oog van die son onder redaksie van Charles Malan (waarin resensies en artikels oor Leroux se romans en aspekte daarvan gebundel word). Charles Malan en H.P. van Coller stel in 1983 die Bronnegids: Etienne Leroux saam om studie en navorsing oor sy werk te vergemaklik. In 1983 word erelidmaatskap van die Afrikaanse Skrywerskring aan hom toegeken. Met sy 65ste verjaarsdag in 1987 word ’n seminaardag deur die departemente van Afrikaans en Nederlands van die Vrystaatse en Potchefstroomse Universiteite in samewerking met die Etienne Leroux-navorsingsprojek van die Universiteit van die Vrystaat aangebied. In hierdie jaar versorg Charles Malan en H.P. van Coller ook die huldigingsbundel Vanweë die onbewuste, waartoe literatore essays oor sy werk lewer.

Sy werke word in onder andere Engels, Nederlands, Frans en Noors vertaal. Van die jare sewentig af word verskeie M.A.-verhandelings en doktorale proefskrifte aan Leroux se werk gewy. H.P. van Coller behaal sy doktorsgraad aan die Randse Afrikaanse Universiteit met Etienne Leroux as siklusbouer, terwyl Charles Malan ook oor sy werk promoveer en met Misterie van die alchemis die mees omvangryke werk oor Leroux se oeuvre publiseer. Selfs kreatiewe werke word aan hom en sy boeke gewy, soos Pieter Fourie se drama Gert Garries – ’n Baaisiekel babelas (na aanleiding van die karakter uit Magersfontein, O Magersfontein!) en die drama Slaghuis van Willem Anker, wat gebaseer is op motiewe en karakters uit Leroux se werk.

Die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie maak ’n dokumentêre program oor sy lewe wat in 1990 onder die titel ’n Man soos Stephen op televisie gebeeldsaai word. Tydskrif vir Letterkunde wy hulle November 1990-uitgawe aan sy werk. Digters soos Johann de Lange (Etienne Leroux 1922–1989) en Phil du Plessis (Brief in rook) bring in gedigte hulde aan hom en Ingrid Winterbach beskryf in hoofstuk 17 van Die boek van toeval en toeverlaat die optog van die stakende munisipale werkers wat terugslaan op sy werk in tonele soos die optog aan die slot van Hilaria en die boek Na’va.

In Julie 2003 reël die Departement Afrikaans-Nederlands van die Universiteit van die Vrystaat ’n Leroux-dag as deel van die Volksblad-Kunstefees, waar Pieter Fourie die hoofspreker is en Elize Botha, Hein Viljoen, Jaco Fouché, Ingrid Winterbach en sy dogter Cherié ook referate lewer. Hierdie referate word later uitgegee deur Stilet. Sy werk word ook in die buiteland hoog aangeslaan en Penguin bundel in 1972 die drie romans in die Silberstein-trilogie onder die titel To a dubious salvation in hulle Modern Classics reeks. Hy ontvang in 2009 postuum ’n Suid-Afrikaanse Letterkundetoekenning, geborg deur die Departement van Kuns en Kultuur, vir sy lewensbydrae tot die Suid-Afrikaanse letterkunde.

Publikasies

Werke uit sy pen sluit in:

Jaar	Publikasies
1955	Die eerste lewe van Colet
1957	Hilaria
1959	Die mugu
1962	Sewe dae by die Silbersteins
1964	Een vir Azazel
1966	Die derde oog
1967	18-44
1969	IsisIsisIsis
1972	Na'va
1976	Magersfontein, O Magersfontein!
	Tussenspel
	Tussengebied
1982	Onse Hymie
1984	Die Silberstein-trilogie (Sewe dae by die Silbersteins; Een vir Azazel; Die derde oog)
1986	Die eerste siklus (Die eerste lewe van Colet; Hilaria; Die mugu)
1990	Die suiwerste Hugenoot is Jan Schoeman
2008	Die 18-44 trilogie (18-44; IsisIsisIsis; Na’va)

Bronne

Boeke

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk Derde hersiene  uitgawe Tweede druk Elsiesrivier 1964
• Antonissen, Rob. Kern en tooi. Nasou Beperk Eerste uitgawe Eerste druk Elsiesrivier 1963
• Antonissen, Rob. Spitsberaad. Nasou Beperk Elsiesrivier Eerste uitgawe Eerste druk 1966
• Antonissen, Rob. Verkenning en kritiek. H.A.U.M. Pretoria Eerste uitgawe Eerste druk 1979
• Aucamp, Hennie. Kort voor lank. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe, Tweede druk 1980
• Beukes, W.D. (red.) Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990. Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe eerste druk 1992
• Botha Elize. Etienne Leroux as sosiale kommentator. in Afrikaanse Skrywerskring. Die skrywer en die gemeenskap. Referate gelewer tydens die sesde vyfjaarlikse landswye skrywerskongres gehou te  Pretoria op 25 en 26 Maart 1976
• Botha, Elize. Prosakroniek. Tafelberg Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1987
• Botha, Elize. Etienne Leroux (1922–1989). in Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Brink, André P. Aspekte van die nuwe prosa. Academica Pretoria en Kaapstad Eerste uitgawe Derde druk 1972
• Brink, André P. Vertelkunde. Academica Pretoria en Kaapstad Eerste uitgawe 1987
• Britz, E.C.; Kannemeyer, J.C. en Pheiffer, R.H. (reds.) Skanse teen de tyd. Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad 1978
• Cloete, T.T. (red.) Die Afrikaanse literatuur sedert sestig. Nasou Beperk Eerste uitgawe 1980
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• De Vries, Abraham H. Kortom. Academica Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe 1983
• De Vries, Abraham H. Kortom 2. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1989
• De Wilde, Talitta. Die mugu. Academica. Pretoria en Kaapstad Eerste uitgawe 1988
• Du Plessis, P.G. Etienne Leroux. in Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Grobler, Hilda. Bolder. Blokboeke 57 Academica Pretoria en Kaapstad Eerste uitgawe 1988
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Johl, Johann. Leroux-ABC. Sikelela-Uitgewers Krugersdorp Tweede uitgawe 1988
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Academica, Pretoria, Kaapstad en  Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. Ontsyferde stene. Inset-Uitgewers Stellenbosch Eerste uitgawe Eerste druk 1996
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Leroux, Etienne. Jeugmomente. in Herinnering se wei. Perskor-uitgewery Johannesburg Tweede uitgawe Eerste druk 1977
• Lindenberg, E. Onsydige toets. Academica Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1965
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica Pretoria en Kaapstad Vierde  uitgawe Eerste druk 1973
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse  letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Smuts, J.P. Burgerband. Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe 1985
• Smuts, J.P. Karakterisering in die Afrikaanse roman. Hollandsch Afrikaansche Uitgevers Maatschappij  Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1975
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. Tussenkoms. HAUM Pretoria Eerste uitgawe Eerste druk 1990

Tydskrifte en koerante

• Anoniem. Dood van Leroux ‘slag vir letterkunde’. Die Burger, 3 Januarie 1990
• Appèlraad vir Publikasies. Die tweede beslissing oor ‘Magersfontein, O Magersfontein!’ Standpunte. Nuwe reeks 148, Augustus 1980
• Appèlraad vir Publikasies. Die tweede beslissing oor ‘Magersfontein, O Magersfontein!’ II. Standpunte. Nuwe reeks 149, Oktober 1980
• Barnard, Chris. ’n Kraai vlieg laggend met lang hale die aand in… Insig, Februarie 1990
• Botha, Elize. Het literatore nie te veel lesers vervreem nie? Insig, Februarie 1990
• Botha, Elize. Moraliteit en die roman of: weer eens na Welgevonden. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 28, no. 4, November 1990
• Botha, Elize. Die man met duisend gesigte: Woorde vir 25 Julie 1990. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 28 no. 4, November 1990
• Botha, Elize en Human, Koos. ’n Man genoem Stephen. Insig, Desember 1999
• Botha, M.C. In gesprek met Etienne Leroux. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 22 no. 1, Februarie 1984
• Brink, André P. Rooistefaans: Gremlin en Guru. Standpunte. Nuwe reeks 159, Junie 1982
• Brink, André P. En waar staan sy boeke in 1987? Rapport, 21 Junie 1987
• Buning, Tj. Die Derde Oog: ’n Poging tot insig en begrip. Standpunte. Nuwe reeks 69, Februarie 1967
• Cloete, Henry. Leroux se plaas onder die hamer. Rapport, 6 Desember 2009
• Cloete, T.T. Die hipertrofie van die ego in Leroux se ‘Isis’. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 14 no. 2, Mei 1976
• Departement van Inligting. Die beslissing oor ‘Magersfontein, O Magersfontein! Standpunte. Nuwe reeks 133, Februarie 1978
• Du Plessis, P.G. Die Derde Oog: Tot sover Jung. Standpunte. Nuwe reeks 69, Februarie 1967
• Du Plooy, Heilna. Die narratologiese struktuur van ’18-44’ van Etienne Leroux. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 20 no. 4, November 1982
• Engelbrecht, Theunis. Gedagtig aan pa Stephen. Plus, 13 Junie 2002
• Engelbrecht, Theunis. O, Magersfontein – gaan hy wéér verbied word? Rapport, 19 Oktober 2003
• Engelbrecht, Theunis. ’n (im)morele boek? Plus, 19 Junie 2002
• Ester, Hans. Die groteske wêreld van ‘Een vir Azazel’. Standpunte. Nuwe reeks 109, Oktober 1973
• Ester, H. Stephanus Petrus Daniel le Roux. Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, 1990–1991. Leiden 1992
• Fourie, Pieter. Die Leroux van Koffiefontein. Insig, Mei 2002
• Hough, Barrie. Silbersteins word ’n musical! Rapport, 23 Augustus 1987
• Human, Koos. Greene en Leroux. Insig, Mei 1991
• Jackson, C.J. Juliana Doepels – profetes of terroris? Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 26 no. 1, Februarie 1988
• Jacobs, Frances. Die ridder word ’n mugu. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 28 no. 4, November 1990
• Johl, Johann. Die rol van die dialektiek in Etienne Leroux se ’18-44’ of Deur die oog van die Kosak. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 20 no. 1, Maart 1980
• Johl, Johann. Tentatiewe omtrekke van ’n teks-ideologie: ‘Die suiwerste Hugenoot is Jan Schoeman’. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 28 no. 4, November 1990
• Kannemeyer, J.C. Leroux se ‘duiwels op straat’ had die teoloë toe só verniet op hol… Insig, Desember 1992 / Januarie 1993
• Kannemeyer, J.C. Op spoor van die jong Etienne Leroux. By, 12 Mei 2007
• Kannemeyer, J.C. Etienne Leroux en Graham Greene: ’n eerste ontmoeting. By, 26 April 2008
• Kannemeyer, J.C. Graham Greene besoek Suid-Afrika. By, 3 Mei 2008
• Kannemeyer, J.C. Stephen word toe oornag ‘Die Skrywer’. Beeld, 5 Mei 2008
• Kannemeyer, J.C. Die professor en die snoeiskêr. By, 17 September 2011
• Koen, Renske. Die ek-verteller in Etienne Leroux se ’18-44’ en 'IsisIsisIsis’. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 14 no. 2, Mei 1976
• Kotzee, André Sestig jare vir ’n Sestiger. Rapport, 13 Junie 1982
• Kruger, Joan. Terg en verneuk, sê Leroux. Die Transvaler, 18 Mei 1981
• Kühn, Willie. Jy moenie speel nie, maar bedoel om dood te maak. Insig, Februarie 1990
• Leroux, Etienne. Die gevaarlike inhoud van die woord. Rapport, 6 November 1977
• Leroux, Etienne. Hoekom skryf ’n skrywer oor Magersfontein en hoekom Magersfontein, O Magersfontein? Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 18 no. 1, Februarie 1980
• Leroux, Etienne. My dans met God. Insig, Augustus 1987
• Leroux, Etienne. Ons is die Ape van God…Rapport, 9 Oktober 1988
• Malan, Charles. Die interaksie van enkele dieptestrukture in ‘Sewe dae by die Silbersteins’. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 15 no. 3, Augustus 1977
• Malan, Charles. Rede by die oorhandiging van die Perskorprys aan Etienne Leroux vir ‘Tussengebied’ op 16 Mei 1981. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 19 no. 3, Augustus 1981
• Malan, Charles. Vir ’n nawekie beskikbaar: Etienne Leroux / Stephen le Roux, op Janee, Koffiefontein, Vrystaat. Standpunte. Nuwe reeks 159, Junie 1982
• Malan, Charles. Die self en sy maskers – Etienne Leroux se ‘Tussengebied’ en ‘Tussenspel’. Standpunte. Nuwe reeks 159, Junie 1982
• Malan, Charles. Wankelende Walkures en Flankerende Fiskale: die kreatiewe gebruik van eiename deur Etienne Leroux. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 20 no. 4, November 1982
• Malan, Charles en Van Coller, H.P. (Reds.) Bronnegids: Etienne Leroux. Academica Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe 1983
• Malan, Charles. Bebaarde eendstert en die spoke, mites en moegoes. Insig, Februarie 1990
• Malan, Charles. ’Terwyl transformasie plaasvind, gaan ek gatskeer’ – ’n gesprek met Etienne Leroux. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 28 no. 4, November 1990
• Meij, Koos. Die tema van ‘Die mugu’. Klasgids. Jaargang 1 no. 4, Mei 1966
• Muller, Piet. So het die Afrikaner sy grootste skrywer verguis. Insig, Februarie 1990
• Penfold, Grg en De Kock, Leon. To a dubious critical salvation: Etienne Leroux and the canons of South African English criticism. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 52 no. 1 Herfs 2015
• Potgieter, André. Dankie vir persprys en R3 000. Die Transvaler, 11 Maart 1981
• Potgieter, André. Leroux: ’n Sestiger word sestig. Die Transvaler, 14 Junie 1982
• Roos, Henriette. Etienne Leroux (S.P.D. le Roux – 13 Junie 1922) – Bestekopname, 1977. Tydskrif vir  Letterkunde. Jaargang 28 no. 4, November 1990
• Sampson, Lin. ’n Waarskynlike vriendskap. By, 23 Februarie 2013
• Slabber, Coenie. ’n Profeet is dood. Rapport, 7 Januarie 1990
• Smith, Francois. ‘Sewe dae’ word ’n opera. Beeld, 4 Februarie 2005
• Smuts, J.P. Die verwysingsveld in ‘Die derde oog’ van Etienne Leroux. Tydskrif vir Letterkunde.  Nuwe reeks 14 no. 2, Mei 1976
• Smuts, J.P. Heildronk ingestel op Etienne Leroux by die toekenning van ’n eredoktorsgraad aan hom deur die Universiteit van Stellenbosch op 10 Desember 1987. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 26  no. 2, Mei 1988
• Smuts, J.P. Etienne Leroux – die pad na die onsienlike. Die Burger, 3 Januarie 1990
• Smuts, J.P. Die enkeling is deel van die groep. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 28 no. 4, November 1990
• Snyman, N.J. Die polemiek rondom ‘Sewe dae by die Silbersteins‘. Tydskrif vir Letterkunde.  Jaargang 28 no. 4, November 1990
• Steenberg, D.H. Rondom die verteller in ‘Magersfontein, O Magersfontein’. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 18 no. 1, Februarie 1980
• Theron, Anita. Die derde siklus van Etienne Leroux. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 15 no. 3, Augustus 1977
• Van Coller, H.P. ’n Jaar om Etienne Leroux opnuut te ontdek. Rapport, 13 Junie 1982
• Van Coller, H.P. Die sikliese bouprinsipe in die werk van Etienne Leroux – ’n Evaluering. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 20 no. 4, November 1982
• Van Coller, H.P. Op soek na die verlore tyd. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 28 no. 4, November 1990
• Van Coller, H.P. Magersfontein: die dokumente. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 28 no. 4, November 1990
• Van Coller, H.P. Om Leroux werklik te ken. By, 20 September 2008
• Van der Merwe, Kirby. Meneer Malan, ek is nié my pa nie. By, 14 April 2012
• Van der Walt, P.D. Etienne Leroux se belangrikste prestasie? Standpunte. Nuwe reeks 78, Augustus  1968
• Van Deventer, Susanne. Aantekeninge oor ‘Magersfontein, O Magersfontein!’ as satire op  filmvervaardigers en ’n parodie op die film- en TV Draaiboek. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 15 no. 3, Augustus 1977
• Van Rensburg, F.I.J. Etienne Leroux as siklusbouer. Standpunte. Nuwe reeks 102, Augustus 1972
• Van Rooyen, Kobus. Die verbod op ‘Magersfontein’ en die regsgevolge. Insig, Februarie 1990
• Venter, Joe en Olivier, Fanie. Afrikaanse skrywers word vereer. Rapport, 8 September 1985
• Venter, L.S. Die religieuse motief in ‘Die derde oog. Standpunte. Nuwe reeks 105, Februarie 1973
• Weideman, George. Leroux se Boereverneukery – Enkele gedagtes oor ‘Onse Hymie’ as parodie. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 21 no. 2, Mei 1983

Internet

• Kannemeyer, J.C. Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2009/07/07/RY/2/PDNews002-StoryB.html
• Smuts, J.P. Die Burger: http://m24arg02.naspers.com/argief/berigte/dieburger/1990/01/03/4/4.html^{[dooie skakel]}
• DELPhi – Die Digitale Etienne le Roux Projek
• Librairie Compagnie Artikel Geargiveer 7 September 2005 op Wayback Machine (In Frans)
• Boekwurm artikel oor Etienne Leroux
• M.A. Tesis oor Leroux: Barendse, Joan-Mari Universiteit van Stellenbosch: https://scholar.sun.ac.za/handle/10019.1/1878