Maori-mitologie
Maori-mitologie en Maori-tradisies is twee groot kategorieë waarin die mondelinge tradisies van Nieu-Seeland se Maori's verdeel kan word. Maori-mites is fantasieverhale oor die oorsprong van die waarneembare wêreld vir die pro-Europese Maori's, en dit behels dikwels gode en halfgode. Maori-tradisies bevat eerder volkslegendes, wat dikwels gaan oor historiese of halfhistoriese voorvaders. Die twee kategorieë smelt saam in whakapapa om die algehele oorsprong van die Maori's te verduidelik, asook hulle verbintenisse met die wêreld waarin hulle woon.
Die Maori's het nog nie 'n skryfstelsel ontwerp teen die tyd dat hulle in 1769 kontak met die Europeërs gemaak het nie,[1] en hulle het dus geen manier gehad om hulle geskiedenis, tradisies of mitologie aan te teken nie. Hulle het dit mondelings van geslag tot geslag oorvertel. Die drie uitdrukkingsvorme in die Maori- en Polinesiese kultuur is genealogiese voordrag, gedigte en vertellende prosa.[2]
Die rituele, gelowe en algemene wêreldsiening van die Maori's is geskoei op 'n uitgebreide mitologie wat oorgeërf is van 'n Polinesiese tuisland met die naam Hawaiki en vir hulle nuwe blyplek aangepas en ontwikkel is.[2] Benewens verskillende Polinesiese kulture wat verskillende weergawes van 'n sekere tradisie vertel, sal dieselfde storie oor 'n karakter, gebeurtenis of voorwerp baie verskillende variasies hê by elke individu wat dit oorvertel. Dit beteken daar is nooit 'n vaste of "korrekte" weergawe van 'n spesifieke verhaal nie.
Mites
[wysig | wysig bron]Mites speel in die vere verlede af en het dikwels te doen met die bonatuurlike. Hulle gee die Maori's se idees weer oor die skepping van die heelal en die oorsprong van die gode (atua) en mense. Die mitologie gee rekenskap van natuurverskynsels, die weer, sterre en maan, die visse van die see, die voëls van die woud en die woude self.[2] Baie van die kulturele gebruike van die Maori's kom uit die mites, soos die openingseremonies wat met dagbreek uitgevoer word om die koms van die lig in die wêreld te weerspieël.[3]
Die Maori's se begrip van die ontwikkeling van die heelal is in genealogiese vorm uitgedruk. Dié geslagsregisters verskyn in baie weergawes, met verskeie simboliese temas wat voortdurend herhaal word.[2] Die kosmogoniese geslagsregisters begin gewoonlik by die twee name Rangi en Papa (die lugvader en aardmoeder). Uit die huwelik tussen dié hemelse paar het die gode en uiteindelik alle lewende dinge op aarde ontstaan.[2]
Die hoofkorpus van die mitologie ontvou in drie siklusse, wat insluit die oorsprong van die wêreld, die stories van die halfgod Maui en die Tāwhaki-mites.[2]
Skepping
[wysig | wysig bron]Begin van die heelal
[wysig | wysig bron]Volgens een algemene vertelling van die skepping van die heelal was daar in die begin Te Kore (Die Niks, Leemte), wat Te Korematua (Die Ouerlose Leemte) geword het wat wou voortplant.[4] Daaruit het Te Pō (Die Nag) voortgevloei, en dit het Te Pōroa (Die Lang Nag) geword en toe Te Pōnui (Die Groot Nag). Geleidelik het Te Ao (Die Lig) ontstaan, en dit het na al die hoeke van die heelal uitgebrei en Te Aotūroa (Die Langdurige Lig) geword.[5] Volgende het Te Ata (Die Dagbreek) gekom en daaruit Te Mākū (Die Vogtigheid) en Mahoranuiatea (Wolk van die Dagbreek). Te Mākū en Mahoranuiatea het getrou en Rangi gevorm.[6]:56
Skepping van die aarde
[wysig | wysig bron]
Papa is gewoonlik Rangi se vrou, maar hulle is deur die hele Polinesië bekend, selfs al is hulle nie getroud nie.[7]:892 Die egpaar was in 'n stywe omhelsing gewikkel wat die lig uit die aarde blokkeer het.[5] Uit hulle is die kinders Haumia, Rongo, Tāwhiri, Tangaroa, Tū en Tāne gebore. Sommige tradisies noem ook onder andere Rehua, Urutengangana, Aituā, Tiki, Whiro of Ruaumoko. 'n Oorlog of geveg tussen die sibbes eindig dikwels in hulle wat die voorouers van sekere begrippe, gebruike, maniere, diere, gereedskap of plante word wat elkeen verteenwoordig. Tāne het byvoorbeeld Tāne Mahuta, die vader van die voëls en die woud, geword[5] en Tū het Tūmatauenga, die vader van die mens en sy bedrywighede soos oorlog, geword.
Eindelik raak die kinders gefrustreerd met die klein ruimte en hulle skei die egpaar: deur Rangi die lug in te stuur en Papa onder te los om vir hulle te sorg. Soms styg Tāne Mahuta op na die lug om Ranginui in sterre te klee; dié rou oor sy vrou elke keer dat dit reën. Net so span Papatūānuku haar in om die lug te bereik en veroorsaak aardbewings, en die mis kom uit haar sugte.
In een weergawe stem Tāwhiri "eindelik" in tot die skeiding, terwyl Whiro dit teenstaan. Tāne gee Tumatakaka en Tū opdrag om byle te kry om Rangi se arms af te kap, en die bloed wat van hom af op Papatūānuku drup, is glo waar die rooi sonsondergang vandaan kom. Dit verskil van die weergawe waarin Tāne Tū se voorstel verwerp om hulle ouers te vermoor. Daarin is Tāwhiri die broer wat die meeste ontstel word deur die idee om hulle ouers hoegenaamd te skei.
In die tradisies van Suideiland trou Rakinui met minstens drie vroue, insluitende Papatūānuku. Poharuatepō is een van sy vroue en hulle is die ouers van Aoraki.[4] In dié weergawes word die gode wat gewoonlik as Rakinui se kinders beskou word, mekaar se halfsibbes. Van hulle word selfs Rakinui se kleinseuns.
Skepping van Suideiland
[wysig | wysig bron]Aoraki en sy broers Rakiora, Rakirua en Rarakiroa vaar oor die water om Rakinui se nuwe vrou, Papatūānuku, te besoek. Toe hulle terugkeer, slaan hulle kano op 'n rif om en hulle klim bo-op sodat hulle nie verdrink nie. Hulle vries en verander in klip, en so word hulle die hoogste pieke van die Nieu-Seelandse Alpe. Daarna word hulle deur Tūterakiwhānoa ontdek, wat Kahukura se hulp inroep om die land te vorm en aan te trek.[8] So het Te Waka o Aoraki Suideiland geword.[4]
In 'n effens ander weergawe land Aoraki en sy oupa Kirikirikatata by Shag Point, waar hulle in berge verander. Kirikirikatata oorreed Aroarokaehe om daar by hulle te kom sit, terwyl haar man, Mauka Atua, 'n piek van die Ben Ohau-berge word.[9]
Oorsprong van die mens
[wysig | wysig bron]Daar is baie mitologieë wat die oorsprong van die mens beskryf. Hoewel Tūmatauenga die hoofgod is wat met die mens en sy bedrywighede verbind word, kry Tāne Mahuta soms die eer vir die skepping van die mens.[10] Tāne is die Maori-woord vir "man".[11] Soms is Tiki ook betrokke. In een storie verlaat Tāne Mahuta sy vrou Rangahore omdat sy 'n klip gebaar het.
Nog 'n legende oor die mens se oorsprong is een waarin Tāne Mahuta die eerste vrou, Hineahuone, uit die aarde skep. By haar word hy die pa van Hinetītama.[10] Tāne Mahuta steek van haar weg wie haar ouers is en het kinders by haar. Toe sy besef hy is haar pa, vlug Hinetītama na die onderwêreld en verander haar naam na Hinenuitepō. Sy word die godin van die nag, die dood en die onderwêreld,[10] waar sy die siele van hulle afstammelinge in ontvangs neem. In 'n soortgelyke storie vind Tiki die eerste vrou in 'n poel, wat hy hom verbeel deur middel van sy weerspieëling, en hy maak haar werklik deur die poel met grond te bedek. Sy raak later opgewerk toe sy 'n paling sien. Sy steek Tiki aan en dit lei tot die eerste voortplantingsdaad.[12]
Maui se wedervarings
[wysig | wysig bron]- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Maui (god).
Die son word vertraag
[wysig | wysig bron]In die dae van die ou Tamanuiterā (songod), het die son te vinnig deur die lug beweeg en kon die mens nie sy daaglikse take voltooi nie. Die nagte was lank en koud en het baie ure geduur terwyl Tamanuiterā geslaap het. Māui en sy broers het na die plek gereis waar Tamanuiterā slaap. Hulle het 'n lang tou by hulle gehad wat in sommige stories van hulle suster Hina se hare gamaak was. Die broers het 'n lus of net van die tou gemaak en Tamanuiterā vasgebind. Met 'n knuppel (patu) wat van hulle ouma Murirangawhenua se kakebeen gemaak was, het Maui die son geslaan totdat hy ingestem het om stadiger te beweeg sodat die dae langer kon wees.[13]
Noord- en Suideiland
[wysig | wysig bron]In Suid-Westland is die Ngāi Tahu-stam se Te Tauraka Waka a Maui Marae[14] genoem na die tradisie waarvolgens Maui se kano by Bruce Bay geland het toe hy in Nieu-Seeland aankom.[15]
In 'n storie wat by 'n Kāi Tahu-vrou gehoor is, gooi Maui 'n reus in die see en begrawe hom onder 'n berg by die Banks-skiereiland.[8] Die volgende winter was die reus nog onder die berg, maar in die somer het hy beweeg. Dit het veroorsaak dat die land verdeel en Akaroa-hawe gevorm het. Maui het aangehou om grond bo-op die reus te gooi, maar elke somer sou die reus beweeg en so het hy 'n meer en baai gevorm. Dit het so aangehou totdat hy nie meer kon beweeg nie.[8]
Maui se broers het hom voortdurend ontwyk en wou nie hê hy moes saam met hulle gaan hengel nie.[16] Eendag het hy in hulle kano weggekruip en saam met hulle gegaan. Toe hulle ver op die see uit was, het hy uitgekom en Murirangawhenua se kakebeen, waarvan nou 'n vishoek gemaak is, gebruik om vis te vang.[13] Omdat sy broers hom nie wou toelaat om hulle aas te gebruik nie, het hy sy neus deurboor en sy bloed as aas gebruik. Gou het Maui 'n groot vis, wat glo 'n geskenk van Murirangawhenua was, aan sy hoek gehad. Hy het dit suksesvol uit die see getrek en die kano het bo-op Mount Hikurangi vasgehaak, waar dit volgens 'n sekere tradisie steeds is.[17]:5 Maui het die vis gaan besigtig en dit deur priesters van Hawaiki laat seën in die hoop dat sy broers dit sal oppas. Die broers was egter jaloers, en hulle het die vis geslaan en oopgesny. Hulle het die berge en valleie wat Te Ika-a-Māui (Noordeiland) sou word daaruit gekerf. Te Waka a Māui (Suideiland) was die naam van Maui se kano, Te Punga a Māui (Stewart-eiland), was sy ankerklip en Te Matau-a-Māui (Cape Kidnappers) sy vishoek.[7]:284
Die mens kry vuur
[wysig | wysig bron]Een nag het Maui uit nuuskierigheid al die vure in sy dorp geblus om uit te vind waar vuur eintlik vandaan kom. Sy ma, Taranga, die dorp se stamhoof, het Maui daarna na sy ouma Mahuika, die godin van vuur, gestuur om nog vuur te kry. Sy ouma het aan hom 'n vingernael gegee, maar hy het dit geblus. Sy het aangehou om vir hom vingernaels te gee, maar hy het hulle almal geblus. Eindelik het sy ouma kwaad geword en die land en see aan die brand gesteek om Maui aan te val. Hy het hom in 'n valk verander om te ontsnap, maar die vuur het die onderkant van sy vlerke rooi geskroei. Hy het gebid dat sy voorouers Tāwhirimātea en Whaitirimatakataka reën stuur om die vuur te blus. Mahuika het haar laaste nael na Maui gegooi, maar het hom misgegooi en die bome aan die brand gesteek. Maui het die droë takke van 'n boom na sy mense teruggeneem om vir hulle te wys hoe om self vuur te maak.[18]
Hina en Tinirau
[wysig | wysig bron]Maui het Hina se man, Irawaru, in die eerste hond verander ná 'n rusie op 'n hengeluitstappie.[7]:107 Toe Hina dit uitvind, het sy in die see gespring. In plaas daarvan om te verdrink het sy na Motutapu gedryf, waar sy die vrou van hoofman Tinirau, die seun van Tangaroa, geword het. Sy het die naam Hinauri aangeneem om haar bui te weerspieël nadat Maui Irawaru verander het. By Tinirau het Hina die ma van Tūhuruhuru geword.
In 'n ander weergawe was Hina die vrou van Maui. Sy het soms 'n swempoel besoek waar Te Tunaroa, die vader van palings, haar gemolesteer het. Uit wraak het Maui Te Tunaroa se liggaam in stukke gesny en hulle op verskillende plekke gegooi, waar hulle verskillende soorte vis geword het.
Mislukte poging om die dood te oorwin
[wysig | wysig bron]Eendag is Maui saam met sy ma na die onderwêreld op soek na sy pa, Makeatutara. Dié het per ongeluk die dooprituele vir Maui verkeerd uitgevoer en so verseker dat hy sou sterf. Maui het besluit om die dood te fnuik deur sy voormoeder Hinenuitepō te trotseer. Sy metgeselle verskil van weergawe tot weergawe, maar is gewoonlik óf sy broers óf klein voëls. Om Hinenuitepō te oorwin moes Maui in die vorm van 'n wurm deur haar vagina kruip en deur haar mond uitklim. Ongelukkig het een van sy metgeselle begin lag toe hy sien hoe Maui sy taak begin. Hinenuitepō het wakker geword en Maui tussen haar bene vermorsel.
In een seldsame tradisie ruil Maui sy en sy vrou, Rohe, se gesigte teen haar wil om omdat sy mooier was as wat hy lelik was. Uit woede gaan sy na die onderwêreld, waar sy die god van die nag en die dood word. Die geeste van dié wat deur haar ryk beweeg, kon deur haar geslaan word. Maui en Rohe se kind was Rangihore, die god van klippe en rotse.
Tāwhaki-kompleks
[wysig | wysig bron]Kannibalisme en die uitwerking van tapu
[wysig | wysig bron]Whaitiri, 'n kannibalistiese godin van donder en 'n kleindogter van Maui, trou met die sterfling Kaitangata ("Eet mense") in die geloof dat hy ook, soos sy naam aandui, 'n kannibaal is. Nadat sy haar gunstelingslaaf vir hom vermoor het, is sy teleurgesteld om te ontdek hy is eintlik 'n sagte man wat gewalg is deur haar offer van vleis. Hy eet eintlik vis, maar Whaitiri word moeg van vis eet en maak dus Kaitangata se familielede dood. Toe hy van 'n hengeluitstappie terugkeer, vra sy hom om die rituele uit te voer wat gebruik word om vleis aan die gode te offer, maar hy weet nie hoe nie. Nadat sy geëet het, maak sy vishoeke van sy familielede se bene wat hy kan gebruik. Daarmee vang hy 'n paar visse. Sy eet van die vis, wat "taboe" geword het as gevolg van die hoeke, en sy raak geleidelik blind. Later word sy deur haar man beledig toe hy kommentaar oor haar vreemde aard lewer. Sy onthul dat sy die godin van donder is en keer terug na die lug.
Die lewe van Tāwhaki
[wysig | wysig bron]Whaitiri se seun, Hemā, word deur aardgeeste doodgemaak. Sy seuns, Tāwhaki en Karihi, ontsnap in die lug in waar hulle Whaitiri aantref. Sy het intussen heeltemal blind geword. Haar enigste kos is patats en taro. Sy onthul aan haar kleinseuns hoe om verder in die lug op te klim. In sommige weergawes val Karihi hom dood.
Terwyl hulle in die lug is, ontmoet Tāwhaki sy vrou, óf Tangotango óf Hinepiripiri. In die weergawe met Tangotango stry die paar en sy keer terug na die lug. In 'n ander weergawe is Tāwhaki heeltemal menslik en beledig hy sy vrou, Tangotango (dogter van Whaitiri), wat haar na die lug laat terugkeer. Om haar te vind ontmoet hy sy blinde voormoeder Matakerepō, wat hom help om hoër te klim.
Die broers slaag daain om hulle ma te red en saam keer hulle die aardgeeste in hulle huis vas. Hulle blokkeer enige moontlike bronne van lig of ontsnapping. Hulle ma verduidelik dat sonlig die aardgeeste kan doodmaak en die drie fop die aardgeeste om te glo dat dit steeds nag is; daarna steek hulle die gebou aan die brand en ruk die deur af.[19] Net twee aardgeeste, Tongahiti en Kanae, oorleef.
Tāwhaki en Hinepiripiri het 'n seun met die naam Wahieroa. Wahieroa sou trou met Matoka-rau-tāwhiri wat, terwyl sy swanger is, 'n lus vir toeivleis ontwikkel. Sy vra Wahieroa om vir haar 'n toei te vang om te eet en op sy reis deur die woud word Wahieroa deur 'n mensvreter gevang en doodgemaak.
Die lewe van Rātā
[wysig | wysig bron]Rātā, die seun van Wahieroa en Hinepiripiri, wil sy pa se dood wreek. Die manier waarop hy die mensvreter doodmaak, wissel, maar op die ou end wen hy en gebruik hy die mensvreter se bene om spiese te maak. Hy vind egter uit Wahieroa se bene is by Tāwhaki se ou vyande, die aardgeeste.
Terwyl Rātā Wahieroa se bene red, hoor hy die aardgeeste sing 'n lied genaamd Titikura. Hy maak hulle dood en gebruik die lied later om 'n geveg te wen. Skielik raak die dooies van Rātā se volk lewend en hulle maak duisende aardgeeste dood.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Puketapu, Ihakara Porutu (1966). "Creating a Written Language". In McLintock, A. H. (red.). Maori Language (in Engels). Wellington: Government Printer. p. 448. Besoek op 11 Junie 2020.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Biggs, Bruce Grandison (1966). "Myths and Traditions". In McLintock, A. H. (red.). Maori Myths and Traditions (in Engels). Wellington: Government Printer. p. 448. Besoek op 11 Junie 2020.
- ↑ Royal, Te Ahukaramū Charles (2005). "Māori creation traditions: Creation and the Māori world view". Te Ara Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 28 Junie 2020.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 "Aoraki/Mount Cook: DOC's Maori role". Department of Conservation. Besoek op 11 Junie 2020.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Royal, Te Ahukaramū Charles (2005). "Māori creation traditions: Common threads in creation stories". Te Ara Enyclopedia of New Zealand. Besoek op 11 Junie 2020.
- ↑ Shortland, Edward (1856) [1854]. Traditions and Superstitions of the New Zealanders. London: Longman, Brown, Green, Longmans & Roberts. Besoek op 12 Junie 2020.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Tregear, Edward (1891). The Maori-Polynesian comparative dictionary. Wellington: Lyon and Blair. Besoek op 13 Junie 2020.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 "Horomaka or Te Pataka o Rakaihautū — Banks Peninsula". Christchurch City Libraries. Besoek op 11 Junie 2020.
- ↑ Littlewood, Matthew (2013). "Dual names accepted in Aoraki-Mt Cook". Stuff. Besoek op 15 Junie 2020.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Royal, Te Ahukaramū Charles (2005). "First peoples in Māori tradition: Tāne, Hineahuone and Hine". Te Ara Enyclopedia of New Zealand. Besoek op 12 Junie 2020.
- ↑ Moorfield, John C. "Tāne". Māori Dictionary. Besoek op 12 Junie 2020.
- ↑ Reed, A.W. (1963). Treasury of Maori Folklore. Wellington: A.H. & A.W. Reed. p. 52.
- ↑ 13,0 13,1 Higgins, Rawinia; Meredith, Paul (2011). "Muriranga-whenua by Robyn Kahukiwa". Te Ara Enyclopedia of New Zealand. Besoek op 12 Junie 2020.
- ↑ "Te Rūnanga o Makaawhio contact page". Te Rūnanga o Makaawhio. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Junie 2020. Besoek op 13 Junie 2020.
- ↑ "Bruce Bay". Westland District Council. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Junie 2020. Besoek op 13 Junie 2020.
- ↑ Grace, Wiremu (2016). "Māui and the giant fish". Te Kete Ipurangi. Te Tāhuhu o te Mātauranga. Besoek op 19 Januarie 2019.
- ↑ Hīroa, Te Rangi (1976) [1949]. The Coming of the Maori (in Engels) (Second uitg.). Wellington: Whitcombe and Tombs. ISBN 0723304084.
- ↑ Grace, Wiremu (2016). "How Māui brought fire to the world". Te Kete Ipurangi. Te Tāhuhu o te Mātauranga. Besoek op 12 Junie 2020.
- ↑ Wikaira, Martin (2007). "Patupaiarehe and ponaturi". Te Ara Enyclopedia of New Zealand. Besoek op 28 Junie 2020.
Skakels
[wysig | wysig bron]
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
