Wigskrif
| Wigskrif | ||||
| ||||
| Wigskriftablet van die Kirkor Minassian-versameling in die Amerikaanse Kongresbiblioteek. | ||||
| Soort skryfstelsel | Logografie gebruik as ’n lettergreepskrif | |||
| Tyd gebruik | 3400 v.C. - 100 n.C. | |||
| Rigting | Links na regs | |||
| Tale | Akkadies, Eblaïties, Elamities, Hetities, Horeties, Luwiaans, Sumeries, Urarties, Oud-Persies | |||
| Stelsels | ||||
| Moederstelsels | Tydperk voor skrif
| |||
| ISO 15924 | Xsux, 020 | |||
| Unicode | Cuneiform, U+12000 tot U+123FF (Sumero-Akkadiese Wigskrif) U+12400 tot U+1247F (Nommers) | |||
| Nota | ||||
| Hierdie bladsy kan fonetiese IFA-simbole of letters uit ander alfabette bevat | ||||
| ||||
| Antieke Nabye Ooste |
|---|
 |
| Streke en state |
|
Die Levant |
| Argeologiese tydperke |
| Tale |
| Mitologie |
| Ander onderwerpe |
Wigskrif (of spykerskrif) is een van die vroegste bekende skryfstelsels. Dit is in die laat 4de millennium v.C. deur die Sumeriërs ontwikkel en is begin as 'n stelsel van piktogramme. Mettertyd is die prentvoorstellings vereenvoudig of in meer abstrakte vorm weergegee.
Wigskrif is geskryf op kleitablette, waarop simbole geteken is met 'n stomp riet wat 'n stilus of skryfstif genoem word. Die merke van die stilus was wigvormig, wat aanleiding gegee het tot die naam wigskrif.
Die Sumeriese skrif is aangepas vir die skryf van Akkadies, Eblaïties, Elamities, Hetities en Luwiaans, wat op hul beurt die Oud-Persiese en Oegaritiese alfabet geïnspireer het.
Ontwikkeling
[wysig | wysig bron]Wigvormige piktogramme is in vertikale kolomme op kleitablette gemaak met 'n skerpgemaakte rietstilus. Twee ontwikkelinge het die skryfproses versnel en vergemaklik: mense het begin skryf van links na regs in horisontale rye (wat die piktogramme effektief 90 grade kloksgewys geroteer het), en 'n nuwe wigpuntstilus is gebruik wat in die klei gedruk is om die wigvormige tekens te verkry. Deur die posisie van die tablet te verander, kon die skrywer 'n enkele werktuig gebruik om 'n verskeidenheid drukvorms te maak.
Wigskriftablette is in oonde gebak om 'n permanente rekord te verkry, of andersins kon hulle weer verwerk word. Baie van die tablette wat deur argeoloë gevind is, het behoue gebly omdat hulle gebak is toe aanvallers die geboue afgebrand het waarin hulle gestoor is soos in die Biblioteek van Assurbanipal.
Wigskrif is uitgevind deur die Soemeriërs om hul taal te skryf, maar is daarna aangeneem deur die Akkadiërs, Babiloniërs, Elamiete, Hetiete en Assiriërs om hul eie tale mee te skryf. Dit is sowat 3 000 jaar lank wyd in Mesopotamië gebruik.
Die meeste latere aanpassings van die Sumeriese wigskrif vir ander tale het minstens sommige aspekte van die Sumeriese skrif bewaar. Geskrewe Akkadies het fonetiese simbole ingesluit van die Sumeriese lettergreepversameling, benewens woordgramme wat as volkome woorde gelees is. Baie tekens van die skrif was polivalent, dit wil sê met lettergrepige sowel as woordgrepige betekenis. Toe wigskrif vir Hetities aangepas is, is 'n laag Akkadiese woordgrafiese spellings bygevoeg, met die gevolg dat die uitspraak van baie Hetitiese woorde nie meer uit woordgramme nagespeur kan word nie. Die kompleksiteit van die stelsel toon 'n ooreenkoms met klassieke Japannees, wat in 'n Chinees-ontleende skrif geskryf is; sommige van hierdie Sjinogramme is gebruik as woordgramme, ander as fonetiese karakters. Eietydse Japannese onderskei hierdie woordgramme grafies (kanji) van lettergrepige karakters (kana).
Die stelsel se kompleksiteit het 'n reeks vereenvoudigde weergawes tot gevolg gehad. Oud-Persies is geskryf in vereenvoudigde wigskrifkarakters met heelwat minder wigstrepe as die Assiriese alfabet, tesame met 'n handvol woordgramme vir dikwels herhaalde woorde soos "god" en "koning." Oegarities is geskryf deur die Oegaritiese alfabet te gebruik, wat 'n standaard-Semitiese abjad was wat in wigskrif geskryf is.
Die gebruik van Aramees het tydens die Assiriese Ryk wydverspreid geword en die Aramese alfabet het wigskrif mettertyd vervang. Die laaste bekende inskripsie in wigskrif, 'n sterrekundige teks, kom uit die jaar 75 n.C.
Ontsyfering
[wysig | wysig bron]Die lees van wigskrif was 'n verlore kuns tot 1835 toe Henry Rawlinson, 'n Britse weermagoffisier, sommige van die Behistoen-inskripsies op 'n kranslys by Behistoen in Persië ontsyfer het. Dit is gekerf tydens die bewind van Darius I van Persië (522–486 v.C.) en het bestaan uit drie identiese tekste in die amptelike tale van die Persiese Ryk: Oud-Persies, Babilonies en Elamities. Die Behistoen-inskripsie was vir die ontsyfering van wigskrif van soortgelyke belang as die Rosettasteen vir die ontsyfering van Egiptiese hiërogliewe.
Rawlinson het korrek aangeneem dat Oud-Persies 'n lettergrepige skrif was en het dit suksesvol ontsyfer. Onafhanklik van hom het die Ierse Assirioloog Edward Hincks ook bygedra tot die ontsyfering. Nadat die Persiese gedeelte vertaal is, het Rawlinson en Hincks begin om die ander tale te ontsyfer. Hul poging is aansienlik vergemaklik deur Paul Émile Botta se ontdekking van die stad Nineve in 1842. Tussen die skatte wat Botta daar ontdek het, was die oorblyfsels van die groot Biblioteek van Assurbanipal. Dié koningsargief het tienduisende gebakte kleitablette bevat waarop in wigskrif geskryf is.
Teen 1851 kon Hincks en Rawlinson 200 Babiloniese tekens lees. Gou het twee ander ontsyferaars by hulle aangesluit, die jong Duits gebore skolier Julius Oppert en die veelsydige Britse Oriëntalis William Henry Fox Talbot. In 1857 het die vier mans in Londen ontmoet en deelgeneem aan die bekende eksperiment om die akkuraatheid van hul ontsyfering te toets.
Edwin Norris, sekretaris van die Koninklike Asiatiese Vereniging, het aan elk 'n afskrif gegee van 'n inskripsie wat kort tevore ontdek is uit die regeringstermyn van die Assiriese koning Tiglat-Pileser I. 'n Jurie van kenners is aangestel om die uiteindelike vertalings te ondersoek en hul akkuraatheid na te gaan.
Die vertalings van die vier taalkenners het in alle belangrike aspekte ooreengestem. Die onervare Talbot het 'n sekere getal foute begaan en Oppert se vertaling het 'n paar twyfelagtige Engelse verse bevat weens sy onvertroudheid met Engels. Hincks en Rawlinson se weergawes was egter ongeveer identies. Die jurie het verklaar dat hulle die vertalings aanvaar en die ontsyfering van die Akkadiese wigskrif is beskou as ’n voldonge feit.
Transliterasie
[wysig | wysig bron]Wigskrif het 'n spesifieke formaat vir transliterasie. Weens die skrif se polivalensie (lettergrepige en woordgrepige betekenis) kan transliterasie inligting byvoeg wat nie in die oorspronklike teks staan nie. Die teken DINGIR kan byvoorbeeld in 'n Hetitiese teks óf die Hetitiese lettergreep an aandui óf deel wees van 'n Akkadiese frase wat die lettergreep il aandui, óf 'n Sumerogram wees wat die oorspronklike Sumeriese betekenis "die skepper" aandui. (Die Sumeriese godheid Enki wat "heer van die aarde" beteken, het volgens die Sumeriese mitologie die eerste mens gemaak.)
Lettergreepskrif
[wysig | wysig bron]Die tabelle hieronder wys die tekens wat vir eenvoudige lettergrepe gebruik is in die vorm medeklinker-klinker en klinker-medeklinker. In Sumeries kon wigskrif tussen sestien medeklinkers onderskei, wat getranslitereer word as:
b, d, g, g̃, ḫ, k, l, m, n, p, r, ř, s, š, t, z
sowel as vier klinkers:
a, e, i, u.
| -a | -e | -i | -u | |
| a 𒀀, á 𒀉 |
e 𒂊, |
i 𒄿, í=IÁ 𒐊 |
u 𒌋, | |
| b- | ba 𒁀, |
be=BAD 𒁁, |
bi 𒁉, |
bu 𒁍, |
| d- | da 𒁕, dá=TA 𒋫 |
de=DI 𒁲, dé , |
di 𒁲, dí=TÍ 𒄭 |
du 𒁺, |
| g- | ga 𒂵, gá 𒂷 |
ge=GI 𒄀, |
gi 𒄀, |
gu 𒄖, |
| ḫ- | ḫa 𒄩, |
ḫe=ḪI 𒄭, ḫé=GAN 𒃶 |
ḫi 𒄭, ḫí=GAN 𒃶 |
ḫu 𒄷 |
| k- | ka 𒅗, |
ke=KI 𒆠, ké=GI 𒄀 |
ki 𒆠, kí=GI 𒄀 |
ku 𒆪, |
| l- | la 𒆷, |
le=LI 𒇷, lé=NI 𒉌 |
li 𒇷, lí=NI 𒉌 |
lu 𒇻, lú 𒇽 |
| m- | ma 𒈠, má 𒈣 |
me 𒈨, |
mi 𒈪, |
mu 𒈬, mú=SAR 𒊬 |
| n- | na 𒈾, |
ne 𒉈, né=NI 𒉌 |
ni 𒉌, ní=IM 𒉎 |
nu 𒉡, nú=NÁ 𒈿 |
| p- | pa 𒉺, pá=BA 𒐀 |
pe=PI 𒉿, pé=BI 𒁉 |
pi 𒉿, |
pu=BU 𒁍, |
| r- | ra 𒊏, rá=DU 𒁺 |
re=RI 𒊑, ré=URU 𒌷 |
ri 𒊑, rí=URU 𒌷 |
ru 𒊒, |
| s- | sa 𒊓, |
se=SI 𒋛, sé=ZI 𒍣 |
si 𒋛, sí=ZI 𒍣 |
su 𒋢, |
| š- | ša 𒊭, |
še 𒊺, šé, |
ši=IGI 𒅆, ší=SI 𒋛 |
šu 𒋗, |
| t- | ta 𒋫, tá=DA 𒁕 |
te 𒋼, té=TÍ 𒊹 |
ti 𒋾, |
tu 𒌅, |
| z- | za 𒍝, zá=NA4 𒉌𒌓 |
ze=ZI 𒍣, zé=ZÌ 𒍢 |
zi 𒍣, |
zu 𒍪, zú=KA 𒅗 |
| a- | e- | i- | u- | |
| a 𒀀, á 𒀉 |
e 𒂊, |
i 𒄿, í=IÁ 𒐊 |
u 𒌋, | |
| -b | ab 𒀊, áb 𒀖 |
eb=IB 𒅁, éb=TUM 𒌈 |
ib 𒅁, íb=TUM 𒌈 |
ub 𒌒, úb=ŠÈ 𒂠 |
| -d | ad 𒀜, ád 𒄉 |
ed=Á 𒀉 | id=Á 𒀉, íd=A.ENGUR 𒀀𒇉 |
ud 𒌓, úd=ÁŠ 𒀾 |
| -g | ag 𒀝, ág 𒉘 |
eg=IG 𒅅, ég=E 𒂊 |
ig 𒅅, íg=E 𒂊 |
ug 𒊌 |
| -ḫ | aḫ 𒄴, áḫ=ŠEŠ 𒋀 |
eḫ=AḪ 𒄴 | iḫ=AḪ 𒄴 | uḫ=AḪ 𒄴, úḫ 𒌔 |
| -k | ak=AG 𒀝 | ek=IG 𒅅 | ik=IG 𒅅 | uk=UG 𒊌 |
| -l | al 𒀠, ál=ALAM 𒀩 |
el 𒂖, él=IL 𒅋 |
il 𒅋, íl 𒅍 |
ul 𒌌, úl=NU 𒉡 |
| -m | am 𒄠/𒂔, ám=ÁG 𒉘 |
em=IM 𒅎 | im 𒅎, ím=KAŠ4 𒁽 |
um 𒌝, úm=UD 𒌓 |
| -n | an 𒀭 | en 𒂗, én, |
in 𒅔, |
un 𒌦, |
| -p | ap=AB 𒀊 | ep=IB, ép=TUM 𒌈 |
ip=IB 𒅁, íp=TUM 𒌈 |
up=UB 𒌒, úp=ŠÈ 𒂠 |
| -r | ar 𒅈, ár=UB 𒌒 |
er=IR 𒅕 | ir 𒅕, íp=A.IGI 𒀀𒅆 |
ur 𒌨, úr 𒌫 |
| -s | as=AZ 𒊍 | es=GIŠ 𒄑, és=EŠ 𒂠 |
is=GIŠ 𒄑, ís=EŠ 𒂠 |
us=UZ, ús=UŠ 𒍑 |
| -š | aš 𒀸, áš 𒀾 |
eš 𒌍/𒐁, éš=ŠÈ 𒂠 |
iš 𒅖, íš=KASKAL 𒆜 |
uš 𒍑, |
| -t | at=AD 𒀜, át=GÍR gunû 𒄉 |
et=Á 𒀉 | it=Á 𒀉 | ut=UD 𒌓, út=ÁŠ 𒀾 |
| -z | az 𒊍 | ez=GIŠ 𒄑, éz=EŠ 𒂠 |
iz= GIŠ 𒄑, íz=IŠ 𒅖 |
uz=ŠE&HU 𒊺𒄷 |
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]- Budge, E.A. Wigskriftekste van Babiloniese tablette, en so meer in die Britse Museum Geargiveer 21 Maart 2009 op Wayback Machine Londen, Harrison and Sons, 1896.
- Die Wigskrif- Digitale Biblioteek-inisiatief. 'n Gemeenskaplike Projek van die Universiteit van Kalifornië in Los Angeles en die Max Planck-instituut vir Geskiedeniswetenskap.
- Die Wigskrifstelsel
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Wigskrif.
