Schduagert

Schduagert [ˈʃd̥uɐ̯g̊ərt], ao Schduagord [ˈʃd̥uɐ̯g̊ord̥], isch d Haobdsdadd vom Bundesland Bada-Wirddabärg ond mid (2017) äbbes ibor 608.000 Aewohner ao dem sae graesda Sdadd. Dor Ballungsraom Sduagord håd ibor 2,6 Mio Aewonor ond ghaerd zo de wirdschafdlich sdergsde Zendra en Deidschland, mid viile wäldweid fiirende Firma, edd blos en dor Audo-Indusdri. Ao kuldurell had Sduagord a hervorragende Bedeidong. D Endwigglung vo dor Sdadd isch edd emmor oefach, weil s Zendrum vo Sduagord em-a Daalkessl leid. Därzeid boomd am maesda där Bereich vo dor Sdadd, där må uff dor Fildor leid, mid dor Fildor-Messe ond mid saem graosa Flughafabereich, båede an dor Audobã A 8 gläaga. Em Rãma vo Sduagord 21 wird dor ganze Nah- ond Fernvorkehr därzeid nui gordned.

Wappa	Deitschlandkart
	48.7755555555569.1827777777778245
Basisdata
Dialekt:	Alemannisch
Hauptvariante:	Schwäbisch
Bundesland:	Bade-Wirttebärg
Regierongsbezirk:	Schduagert
Heh:	245 m i. NHN
Fläch:	207,4 km²
Eiwohner:	632.865 (31. Dez. 2022)
Bevelkerongsdicht:	3052 Eiwohner je km²
Boschtloetzahle:	70173–70619
Vorwahl:	0711
Kfz-Kennzoeche:	S
Gmoedsschlissel:	08 1 11 000
Stadtgliderong:	23 Stadtbezirk mit 151 Stadtdoil
Adress vo dr Stadtverwaltong:	Marktplatz 1 70173 Stuttgart
Webpräsenz:	www.stuttgart.de
Oberbirgermoeschter:	Frank Nopper (CDU)
Lag vo dr Stadt Schduagert en Bada-Wirttabärg
Karte

Dialäkt: Schwäbisch

Schwäbisch en Sduagord

"Wer ein echtes Schwäbisch hören will, sollte einen großen Bogen um Stuttgart machen", so schreibd dor Eduard Huber. Sduagord isch zwar uff dor oena Seid d greesda Sdadd em schwäbischa Språchraom, felld abor uff dor andora Seid fir a guads Schwäbisch fasd ganz aus.

Em ganza 19. Jårhondord ond no en dor 1. Hälfde vom 20. Jårhondord isch s Sduagordor "Honoratiora-Schwäbisch" on wichdichor Begriff gwäa. Dees moend, dass dia Leid, dia må sich zor Bildungs-, Wirdschafds- ond Vorwaldongs-Elite zeeld hend, a bsondora Form vo Schwäbisch gsbrocha hend. So hend-se z. B. d Endrundung vom ü zom i ond vom ö zom e rigggängich gmachd, oder se hend hochdeidsche Werdor an dor Sdell vo schwäbische vorwended. Se hend also z. B. "a Sdüggle Kuacha" besdellt sdadd "a Sdiggle Kuacha", odor a "Brödle" fir-s Väsbor sdadd on "Wegga". Ao dees "nedd" sdadd "edd" gåd uffs Honratiora-Schwäbisch zrugg ond isch koe ächdes Schwäbisch.. S Honoratiora-Schwäbisch gild abor heid als ausgsdorba.

D gegawärdicha Siduazio isch so, dass de maesde Sduagordor gar koene Schwåba mee send. Nåch-em Zwåeda Wäldgriag send viile andore Deidsche, haobdsächlich Flichdleng, nåch Sduagord komma. Ond seid de 1990-or Jår håd sich dor Auslendorzuazug nommål enorm vorgresored. Vo de Gesamd-Aewonor hend enzwischa 42,2% on Migrations-Hendorgrund, vo de ondor 18-Järiche sogar 58,2%.. Dees isch fir-s Schwäbische edd obedengd ferdorlich. Am besda kã-mor sich no en de Vorord vo Sduagord bei de eldore Leid uff Schwäbisch vorsdendicha. Abor sonsd isch d Omgangssbråch en Sduagord scho ausgsbrocha sdarg vorhochdeidschifizerd.

D Geografii ond s Klima

Des urschprengliche Schduagert (de heitig Kernschdadt) leit schee neigschnugglet ens Dal vom (heit verdohlda) Näsabach und seina Zuaflüss. Des Dal effnet sich zom heitige Schdadtdoel Bad Cannschdatt am Nägger. D Heiser send bis nuf a d Heng vom Dalkessel baut, so dass-mer vo deet an wonderscheena Iberblick hot iber dui ganza Schdadt. Midda em Schdadtgebiat ond a de Heng am Rand wuud au no schdellaweis Wei abaut.

Blick ibr da Dalkessel mit-em Fernsehdurm em Hendergrond

D'hegschde Schdell isch d Berhardsheeh en dr Näh vom Schdadtdoel Vaihenga, wo durch d Uffschiddong vo Abfäll vom Bau vo dr Audoboh entschdande isch, mid 549 Meder iber NN, d'diefschd Schdell isch am Nägger en Mihlhausa mid 207 Meder iber NN, deet, wo dr Fluss us-em Schdadtgebiat nausfluißt.

S Glima isch feichdmäßigd mid warme Sommer. De durchschniddlich Lufdtembradur leit bei 9,4 °C.

D Fleche vo dr Schdadt leit bei 207,36 Quadradkilomeder.

D nägschdglägene greeßre Schdädd send Frankfurt am Main (150 km nerdlich), Mincha (190 km eschdlich), Mailand (370 km siadlich) ond Paris (500 km weschdlich).

A bissle Gschicht

Em heitiga Ortsdoel Bad Cannschtatt hot's au scho vor dr Remerzeit a Siidlong gäa. Fir a kurza Zeit isch deet a reemischs Reiterkaschtell agleggt gwäa.

Schduagert selber isch vermuatlich om 950 n. Chr. vom schwäbischa Herzog Liutolf als a Gschdiat („Stuotengarten = Stutengarten“) agleit worra. Drom hot d Schdadt au a Ressle em Wabba. Dui Siidlong beim Gschdiat isch zo de badischa Markgrafe komma und vo selle 1219 zo-ra Schtadt erhoba worra. Um 1251 isch d Schdadt als Mitgift an de wirdabergische Grafa iiberganga ond hot sich schbätr zor Residenzschdadt vo Wirdaberg entwicklet.

Nôch 1495 hend sich z Schduagert ondr de Herzeg vo Wirdaberg (bis 1805) oft schleachde ond guade Zeida d Hend gäa. So hot’s oinrseits 1524/25 an graußa Bauraufschdand gäa, wo zo-ma Kriag ausgwachsa ischt, ond au dr 30-jährige Kriag vo 1618/48 hot d Eiwohner arg leida lau. Hot Schduagert drvoo noh rond 9.000 Eiwohner gheet, send’s am End vom Kriag bloß noh rond 4.500 gwäa. Zwischadure hot’s abr au emmr wiidr môl a Bliadezeit gäa, wo sich durch a graußa Bautädigkeit auszoichnet hot. Vo 1724 bis 1734 hot Schduagert sein Stadus als Hauptstadt vom Herzogtum Wirdaberg vrlaura; en sellra Zeit hot dr Herzog Eberhard Ludwig d Residenz nôch Ludwigsburg vorlegt ghet.

Vo 1803 bis 1805 ischt Schduagert d Hauptschdadt vom Kurfirschdatom Wirdaberg ond vo 1806 bis 1918 vom Kenigreich Wirdaberg gwäa. Hauptsächlich ondrem Wilhelm I. (1816 bis 1864) isch s kuldurelle Leaba so richdig ufbliaht. Dô drnôch bis zor Johrhondrtwende hot d Induschtrii emmr meh an Boda gwonna. Drom send au emmr meh Leit en dui Stadt zoga. 1810 hot Stuegert rond 21.000 Eiwohner ghet, 100 Johr schbätr send’s scho 286.000 gwäa. Em Zwoeda Weltkriag ischt Ennaschdadt durch viir Fliagerôgriff Ende Juli ond Midde Septembr 1944 granadamäßig heegmacht worra. Dia Bomba hend fascht älle hischdorische Gebeide vrnichdet. Bloß a baar wenige vo-nen send nôch-em Kriag reschdauriirt odr en ihrer urschbrenglicha Form wiidr ufbaut worra.

Nôch dr Grendong vom Bundesland Bade-Wirdaberg 1952 isch Schduagert dr Regierongssitz vo deam Bondesland worra.

Eigmoindonga

• 1836: Berg
• 1860: Häslach, Gablaberg ond Oschdheim
• 1901: Gaisburg
• 1905: Cannschdatt, Ondrtirkheim ond Wanga
• 1908: Degerloch
• 1922: Botnang, Kaldadal, Hedlfenga, Obrtirkheim ond dr Rot- ond Schwarzwildpark
• 1929: Hofa
• 1931: Zuffahausa ond Rodaberg
• 1933: Feierbach, Weilemdorf, Mihlhausa ond Zazahausa
• 1936: Heumada, Rohr, Sillabuach ond Uhlbach
• 1942: Birkach, Riidaberg, Mairenga, Sonnaberg, Fasanahof, Pliinenga, Hohaheim, Schdammheim, Vaihenga, Bisnau ond d Solidiid

D Bolidig

Schduagert isch mit-em Sitz vom Landdag, vo dr Landesregierong ond vo an Haufa Landesbeherda s bolidische Zendrom vom Land.

Gmeinderot

Ergebnis vo dr Kommunalwahl am 25. Mai 2014:

Partei	Prozent		Sitz
CDU	28,3 %	+4,0	17 Sitz	+2
Greane	24 %	−1,3	14 Sitz	−2
SPD	14,3 %	−2,7	9 Sitz	−1
Freie Wähler	7,1 %	−3,2	4 Sitz	−2
FDP	5,9 %	−5,0	4 Sitz	−3
SÖS	5,4 %	+0,8	3 Sitz	±0
AfD	4,7 %	+4,7	3 Sitz	+3
Die Linke	4,5 %	±0,0	3 Sitz	+1
Pirate	2 %	+2,0	1 Sitz	+1
STAdTISTEN	1,7 %	+1,7	1 Sitz	+1
Studentische Liste - junges Stuttgart (StudL)	1,2 %	+1,2	1 Sitz	+1
REP	0,7 %	−1,8	0 Sitz	−1

Stadtobrhaibtr seit 1800

• 1799 bis 1804: Christian Heinrich von Günzler (* 1758; † 1842)
• 1805 bis 1811: Gottfried Eberhard Hoffmann
• 1811 bis 1813: Karl Eberhard von Wächter (* 1758; † 1829)
• 1813 bis 1819: Karl Friedrich von Dizinger (* 1774; † 1842)
• 1820 bis 1833: Willibald Feuerlein (* 1781; † 1850)
• 1833 bis 1861: Georg Gottlob von Gutbrod (* 1791; † 1861)
• 1862 bis 1872: Heinrich von Sick (* 1822; † 1881)
• 1872 bis 1892: Theophil Friedrich von Hack (* 1843; † 1911)
• 1893 bis 1899: Emil von Rümelin (* 1846; † 1899)
• 1899 bis 1911: Heinrich von Gauß (* 1858; † 1921)
• 1911 bis 1933: Karl Lautenschlager (* 1868; † 1952)
• 1933 bis 1945: Karl Strölin (* 1890; † 1963), NSDAP
• 1945 bis 1974: Arnulf Klett (* 1905; † 1974), pardeilos
• 1974 bis 1996: Manfred Rommel (* 1928; † 2013), CDU
• 1997 bis 2012: Wolfgang Schuster (* 1949), CDU
• 2013 bis 2021: Fritz Kuhn (* 1955), Gräane
• vo 2021 ôô: Frank Nopper (* 1961), CDU

D Kuldur on d Sähnswirdigkaeda

De Schlossblatz on des neie Schloss im Zentrom

Schduagert hod viile Musea ond archidegdonische Bauwerg z bieda.

D Musea

Dr Eigang vo dr Nuia Schdaatsgalerii

S Kunschdmuseum vo dr Schdadd am Schlossplatz

S nuie Mercedes-Benz Museum z Ondrtirkheim

S nuie Porsche Museum em Schdadtdoil Zuffahausa

S Schdaatliche Museum fir Naturkunde em Schloss Rosaschtoi

• D Schdaadsgalerii a dr Konrad-Adenauer-Strôß, wo em Land Bada-Wirdaberg gheert, bestoht us-ma alda ond ama nuia Doil. Dr alde Doil schdammt us-em Johr 1843. Dô dren send d Werk vo de eldre Kinschtler wia zom Beischbiil vom Rembrandt, Peter Paul Rubens, Jerg Ratgeb, Hans Holbein ond em Lucas Cranach ausgschdellt. De nui Staatsgalerie ischt 1984 drzuakomma. Archidekt ischt dr James Sterling us Schoddland gwäa. E deam nuia Doil kô mr an Haufa Gemälde vo Kinschtler us-em 20. Johrhondert ôgugga, z. B. vom Oskar Schlemmer, vom Pablo Picasso ond vom Claude Monet.
• S Konschdmuseum, wo em Besitz vo dr Schdadd ischt, geit’s erscht seit-em Johr 2005. S schdoht direkt an dr Keenigstrôß am Rand vom Schlossplatz. Entworfa hend’s dia Berliner Archidekda Hascher ond Jehle. Dô dren fend mr hauptsächlich moderne Plaschdiga ond Bilder. De bekanndeschde Môler, wo d Werk drvo ausgschdellt send, send dr Otto Dix, dr Willi Baumeister, dr Adolf Hölzl ond d Rebecca Horn.
• Et weit weg vo deam Bauwerk stôht s Konschdgebeide am Schlossplatz 2, wo dr Konschdverae Schduegert sei Galerii dren hot.
• S Linda-Museum am Hegelplatz hot a graußa Sammlong fir Entressenda vo dr Velkerkunde. S gheert em Land Bada-Wirdaberg ond zehlt zo de greeschde Musea vo dera Art en Eiropa. De oinzlne Abdeilonga send fir d Bereich Afrika, Orient, Siidasia, Oschtasia, Siidsee, Nordamerika ond Siidamerika.
• S Schdaadliche Museum fir Nadurkunde vordoilt sich uf zwoi Gebeide, wo sich em Rosaschdoe-Park befendet: De greescht Sammlong kô mr em Leewador-Museum ond da Rescht em Schloss Rosaschdoe ôgugga.
• S Hegel-Museum isch em Geburdshaus vom deitscha Philosopha Georg Wilhelm Friedrich Hegel en dr Eberhardstrôß ondrbrôcht. Seller isch deet am 27. Auguscht 1770 uf d Welt komma. Ôôgugga kô-mr de vrschiidene Staziona vo deam seim Lebensweg. Drzua erfehrt mr au noh, wia s Leaba en dr dômôliga Zeit z Schduagert ausgsäha hot.
• S Landesmuseum Wirdaberg isch em Alda Schloss ondrbrôcht. Au des Bauwerk grenzt an da Schlossplatz ôô. Dô dren kô mr ondr andrem da wirdabergischa Kronschatz ond sonscht noh an Haufa Sacha vo dr Schdoezeit bis zor Gegawart ôôgugga. A Außaschdell vo deam Museum befendet sich em Fruchtkaschda neaba dr Stiftskirch, wo mr Musiginschtrument aus viir Johrhondrt besichdiga kô.
• S Mercedes-Benz-Museum em Schdadtdoel Ondrtirkheim zuiht vo älle Schduagardr Musea de meischde Bsuachr ôô. Der schbegdakuläre neie Bau hot em Johr 2006 s alde Mercedes-Benz-Museum, wo sein Platz em Werksgelände gheet hot, aagleest. Zeigt wuud d Gschicht vom Audomobil aus 120 Johr.
• Au s nuie Porsche-Museum em Schdadtdoel Zuffahausa – ereffnet am 21. Januar 2009 – ischt a Audo-Museum. Au der Bau weist a zemlich schbegdakulära Archidegdur auf, gschdaldet vom Wiiner Archidegdur-Biro Delugan Meissl. D Firma Porsche präsendiirt deet uf rond 5.600 qm Ausschdellongsfleche rond 80 Fahrzeig ond drzua noh an Haufa kloenere Sacha.
• S Museum Straßenbahnwelt em Schdadtdoel Bad Cannschdatt hot em Johr 2009 s alde Strôßabôhmuseum, wo en Zuffahausa gwäa ischt, aagleest. Uf-ra Ausschdellongsfleche vo 2.500 qm wuud em ehemaliga Schdrôßabôh-Depot, wo enzwischa ondr Denkmalschutz schdôht, d Gschicht vo de Strôßa ond Ibrlandbahna us dr Region Schduagert präsendiirt.
• Au mit-ma Freilichtmuseum kô Schduagert ufwarda: Em Schdeddischa Lapidarium en dr siidlicha Ennaschdadt an dr Mörikestrôß send älle sehenswerde Ibrrescht vo dr Schdadd emma wondrscheena Renaissance-Garda ausgschdellt.
• Schduagert ischt oene vo de greeschde Gmoenda vo Deitschland, wo mehrere Weiôbaugebiet hot. Drom derf au a Weibaumuseum et fehla. Sell fend mr en dr Alda Keldr em Schdadtdoel Uhlbach. Deet wuud d Gschicht vom Weibau aus 2.000 Johr präsendiirt.
• S Fuierwehr-Museum em-a alda Fabrikgebeide em Schdadtdoel Minschdr zeigt d Gschicht vo dr Fuierwehr z Schduegert aus de ledschde 100 Johr uf-ra Fleche vo 2.500 qm. An Doel vo selle 25 Fuierwehr-Audos schdandet au uf dr Freifleche rom.
• S Schweinemuseum em Jugendschdiilbau vom alda Schduegerder Schlachthof zeigt an graußa Sau-Haufa – ibr 40.000 Ausschdellongsstickla – vo Schbarschweinla, Glicksseila ond andre Renglschwanzviicher aus Konscht ond Kitsch. Dui Eirichdong bezeichnet sich selbr als s greeschde Museum vo sellra Art weltweit.
• S Deitsche Landwirtschaftsmuseum em Schdadtdoel Hohaheim zeigt auf-ra Fleche vo 5.700 qm d Gschicht vo dr Landwirtschaft en Deitschland. Betriiba wuud des Museum vo dr Universidet Hohaheim, wo friher amôl a landwirtschaftlicha Hochschual gwäa ischt.
• S Haus der Geschichte hot sein Platz zwischa dr Nuia Schdaadsgalerii ond dr Musikhochschual. Des Landesmuseum zeigt an Stroefzug durch d Gschicht vo Bada ond Wirdaberg vo dr Zeit vom Napoleon bis zor Gegawart.
• Ganz en dr Näh vom Hehapark Killesberg – em Feierbacher Weag 46 – schdoht s Theodor-Heuss-Haus, wo dr erschde deitsche Bundespräsident nôch-em End vo seira Amtszeit bis zo seim Dood gwohnt hot. Des Museum gheert ara Schdifdong ond ischt em Johr 2002 vom dômôliga Bundespräsidenda Johannes Rau eigweiht worra. S Wohnzemmer, s Arbeitszemmer ond s Esszemmer send mit lauder originale Mebl ond Gegaschdend vom Heuss rekonschtruiirt worra. Drzua geit’s noh a Ausschdellong mit Ton- ond Filmdokument, wo s Leaba ond s Werk vo sellem Môô zeiget.

D Archidegdur

Schlesser

S Alde Schloss vom Schillerplatz aus gseha

S Palm'sche Schloss em Schdadtdoel Mihlhausa

• S Nuie Schloss ischt ab 1748 nôch de Plee vom Leopold Retti als herzoglicha Residenz baut ond 1807 vom Nikolaus Thouret vollendet worra. Heit isch dô dren s Kuldusminischderiom ondrbrocht. De bsondrs feschdliche Sääl en deam Barockbau werret vo dr Landesregirong zom Repräsendiira gnutzt. Em Zwoeda Weltkriag isch des Schloss arg beschädigt ond vo 1958 bis 1964 wiidr ufbaut worra.
• Et weit weg drvoo schdoht s Alde Schloss, wo uf-na Wasserburg us-em 13. Johrhondert zruckgoht. Baut worra isch’s 1553 bis 1578. Heit isch dô dren s Wirdabergische Landesmuseum ondrbrôcht. Dr môlerische Arkadahof vom Schloss wuud reglmäßig fir kuldurelle Vorôschaldonga gnutzt, z. B. fir d Ereffnong vom jährlicha Weihnachtsmarkt.
• S Schloss Solitude am weschdlicha Schdadtrand ischt vo 1763 bis 1767 em Uftrag vom Herzog Karl Eugen vo Wirdaberg als Jagdschloss ond zom Repräsendiira baut worra. Hauptbaumoischtr isch dr Philippe de la Guêpière gwäa. Uf dr Siidseid send deam Schloss d Kavaliirsbauda vôrglagret, wo zor Zeit vom Karl Eugen deam sei Milidärakademii (d Hohe Karlsschual) ihrn Sitz ghet hot. Dr berihmdeschde Schialer vo sellra Akademii isch dr jonge Schiller gwäa.
• S Schloss Hohaheim am Rand vom gleichnamiga Schdadtdoel uf de Filder ischt 1785 bis 1791 an dr Schdell vo-ra middlalderlicha Wasserburg baut worra. Au vo sellem Rokokoschloss isch dr Karl Eugen vo Wirdaberg dr Bauherr gwäa. Heitzodag wuud des Schloss vo dr Uni Hohaheim gnutzt.
• S Schloss Rosenstein hot en de Johr 1824 bis 1830 dr Keenich Wilhelm I. vo Wirdaberg durch sein Hofarchidekda Giovanni Salucci im klassizischdischa Schdiil baua lassa. Heit ischt en deam Bauwerk s Schdaadliche Museum fir Naturkunde ondrbrocht. Dromrom ischt au noh a graußa Park-Olag gschaffa worra, nemlich dr Rosensteinpark.
• Au s Bäraschlessle em Rot- ond Schwarzwildpark hot em Herzog Karl Eugen friher als Jagdschloss deant. Vorglicha mit-em Schloss Solitude fellt’s abr arg bescheida aus. Heit hot’s dô dren a Wirtschaft mit Selbschdbediinong, wo s ganz Johr offa hot.
• S Palm’sche Schloss em Schdadtdoel Mihlhausa hot sein Nama vo-ra Familie Palm, wo des Owesa 1728 kauft hot. Domols hot’s an sellem Platz bloß a Fundament vo-ma middlalderlicha Ridderguat gheet. Dr Freiherr Jonathan von Palm hot deet em Johr 1813 fir sei Familie a Schlessle em Schdiil vom Klassizismus baua lassa. Heit ischt en deam Gebeide s Bezirksamt Mihlhausa ondrbrocht.

A baar vo de Kircha

D Tirm vo dr Schdifdskirch

D Leonhardskirch em Schdadt-Zentrom

• D Schdifdskirch am Schillerplatz mit ihre zwoe oogleiche Dirm isch d Hauptkirch vo dr Evangelischa Landeskirch vo Wirdaberg. Der schbädgodische Bau ischt 1327 bis 1347 entschdanda. Drenna send ondr andrem em Chordoel au d Grabdenkmäler vo de wirdabergische Grafa.
• D Domkirch St. Eberhard an dr Keenigstrôß isch Konkathedral vom Bischtum Rottaburg-Stuegert.
• A schbätgodischer Bau ischt au d evangelisch Leonhardskirch am Leonhardsplatz. Baut worra isch-se vo 1463 bis 1474. Bsondrs hervorheba muaß-mr des Chorgschdial us-em 15. Johrhondert.
• Us dr gleicha Zeit schdammt au d Hoschbidalkirch en dr Bichsastrôß (1471 bis 1493). Sehenswert dô dren ischt hauptsächlich dui Kreizigongsgrubb em Chor, wo vom Heilbronner Bildhauer H. Seyffer gschdaldet worra ischt.
• Deitlich elder wia dia Kircha em Zentrom vo Schduagert isch d evangelisch Veitskirch em Schdadtdoel Mihlhausa. Dui ischt vo 1380 bis 1390 baut ond seither kaum vrendret worra.
• Uf-em Wirdaberg, wo friher môl sellem gleichnamiga Lendle da Nama gäa hot, thront d Grabkabell, a klassizischdischer Bau, wo dr Keenich Wilhelm I. als Mausoleom fir sei friah vrschdorbena Frau Katharina, ara Schweschtr vom russischa Zara, hot baua lau. Wia dr Keenich selbr s Zeitliche gsegnet ghet hot, hot’r dô dren au sei ledschda Ruah gfonda. Archidekt isch dr Italiener Giovanni Salucci gwäa.
• Vo selle viile moderne Kircha, wo’s d Schduagert nadirlich au hot, sei schdellvrtretend d Kreizkirch vom Schdadtdoel Hedlfenga erwehnt. Se schdammt us-em Johr 1929 ond ischt oes vo de ganz wenig Beischbiil fir an Sakralbau vo dr Bauhaus-Archidekdur. Dr Kinschtler Paul Trüdinger hot sich dô drmit selbr a Denkmal gsetzt.
• Ganz en dr Näh vom Ondrtirkheimer Bôhhof stôht d Evangelisch Schdadtkirch, wo so om 1660 rom baut worra ischt. Wia mr dui gega Ende vo de 1960ger Johr grendlich renoviirt hot, send Fresga us-em 17. Johrhondert freiglegt worra, wo em Jesus seine zwelf Aposchtl zeiget. Als Kontrascht zo dera alda Konscht geit’s ao noh was Moderns: d Josefgschicht us-em Alda Teschdament als Bildrziklus en Linolschnidd, gschaffa vom schwäbischa Môler ond Grafiker HAP Grieshaber.
• S Gospel Forum en Feuerbach isch a großes freikirchlichs Gemeindezentrum.

Dirm

Dr Dagbladd-Durm em Johr 2006

Dr Killesbergdurm

• S wichdigschde Wahrzoeche vo dr Schdadt isch dr 217 Meder haue Fernsehdurm uf-em Hoha Bopser. Egal, vo weelra Richdong mr uf Schduagert zuafährt, sellan Durm kô mr scho vo weidem seha. Vo de Aussichtsplattforma aus hot mr bei-ma scheena Wedder an tolla Blick, wo weit ens Land nei gôht.
• A guada Aussicht uf d Schduagerter Ennaschdadt hot mr vom Bôhhofsdurm am End vo dr Keenichschdrôß aus. Er ischt 56 Meder hau ond – wia dr ganz Hauptbôhhof – vom Archidekda Paul Bonatz plant worra.
• Mit-em 61 Meder haua Dagbladd-Durm en dr Eberhardstrôß kô Schduagert glei mit-ma Suberladiv ufwarda: Seller Bau isch s erschde Hochhaus vo Deitschland gwäa, wo aus Schdahlsichtbedoo baut worra ischt. Mancha Quella behaupdet sogar, dass’r s erschde Hochhaus en dera Art vo dr ganza Welt gwäa sei soll. Besichdiga kô-mr dean Durm leidr et.
• Dr Killesbergdurm em Hehapark Killesberg hett eigentlich scho zo dr Indrnazionala Gardabauausschdellong (IGA) 1993 baut werra solla, abr dômôls isch dr Schdadt s Geld ausganga. Vrwirklicht worra isch des Projekt erscht acht Johr schbätr vom Schduagerter Vorscheenerongsvorei. Eigweiht worra isch der 42 Meder haue Durm mit seine viir Pladdforma am 17. Juli 2001.
• Dr Schelladurm an dr Weberstrôß schdammt us-em Johr 1564. Er isch a Ibrbleibsl vo dr alda Schdadtmauer. Schbädr hot-ma a dreischdockigs Haus dranôbaut, wo em 19. Johrhondert Leit dren gwohnt hend. Em Zwoeda Weltkriag ischt der Bau bis uf da massiva Schdomba vo de Bomba heegmacht worra, abr Ende dr 70er Johr wiidr ufbaut worra. Heit ischt deet dren a Wirtschäftle ondrbrôcht, d Weinstube Schellenturm.
• Dr Bismarckdurm e dr Nähe vom Killesberg ischt 1904 zom Ôdenka an da Reichskanzler Otto von Bismarck baut worra. Finanziirt worra isch’r vo dr Schdudendaschaft vo dr dômôliga Technischa Hochschual Schduagert. Archidekt isch dr Wilhelm Kreis gwäa.
• Uf dr hegschda Schdell vom Schdadtdoel Bad Cannschdatt hot 1891 dr Vorscheenerongsvorei Cannschdatt da 25 Meter haua Burholzhofdurm e dr Form vo-ma reemischa Kaschdelldurm baua lau. Ganz droba hot dr Gottlieb Daimler a Durmschduub finanziirt. Nuffschdeiga kô mr uf dean Durm bloß, wenn droba a Fahn ghisst ischt.

Sonschdige

S Dobblhaus vom Le Corbusier ond em Pierre Jeanneret

S Roihahaus vom Mart Stam

• Vo dr Archidekdur her dui mit Abschdand bedeidenschde Wohnôlag isch d Weißahofsiidlong uf-em Killesberg. Deet hot em Johr 1927 dr Deitsche Werkbund d Ausschdellong Die Wohnung vrôschdaldet. Älle Archidekda, wo dômôls indrnazional Rang ond Nama ghet hend, send beteiligt gwäa, z. B. dr Mies van der Rohe, dr Le Corbusier, dr Jacobus Johannes Pieter Oud, dr Victor Bourgeois, dr Walter Gropius, dr Hans Scharoun ond dr Mart Stam. Au wenn em Zwoeda Weltkriag a baar vo selle Heiser a Opfer vo de Bomba worra send, isch dui Ôlag emmr noh beeidruckend. Em Haus vom Le Corbusier ischt a klois Museum ondrbrôcht, wo d Gschicht vo dera Siidlong zeigt.
• Et weit weg drvoo befendet sich d Kochahofsiidlong, s krasse Gegastick zor Weißahofsiidlong. Ondr dr Leidong vom konservadiva Archidekda Paul Schmitthenner hend d Nazis deet 1933 25 Heiser us Holz ufschdella lau, wo als tipisch „deitsch“ bezeichnet worra send. Deutsches Holz für Hausbau und Wohnung hot dui Modellsiidlong ghoißa.
• Zom Rahmaprogramm vo dr IGA 1993 hot em Norda vo dr Schdadt au dui Ausschdellong Expo Wohnen 2000 gheert. 13 Archidekda us 11 Lender hend rond 100 Wohnonga mit farbige Fassada ond zom Doel gwagde Forma gschaffa. Dô drmit hend-se a Zukonftsvisioo zeigt, wia s moderne Wohna en-ra Großschdadt em 21. Johrhondert ausseha kennt.
• Am Berliner Platz schdôht s grauß Konzerthaus, wo vo 1955 bis 1956 baut worra ischt on vo de Schduagerter da bescheidena Nama Liederhalle kriagt hot. Dô dren geit’s abr et bloß Konzert; s fendet au jedes Johr a baar greeßre Bäll drenna schdadd, z. B. dr Landespresseball.
• A Turischda-Addrakzioo ischt ao d Markthalle ondrhalb vom Schillerplatz, wo 1912 em Jugendschdiil baut worra ischt. Dô dren siht’s a bissle aus wia uf-ma oriendalischa Basaar. An rond 50 Marktschdend kô-mr älle megliche Fisch, Gwirz, Floesch, Obst, Gmias ond endrnazionale Delikadessa kaufa.

Andre Sähnswirdigkaeda

• Zwischa dr Liederhall ond em Linda-Museum leit dr Hobbalau-Friidhof, wo 1626 ôglegt worra ischt ond heit ondr Denkmalschutz schdôht. Deet wuud jetzt neamr meh vorgraba. Zom Ôgugga lohnet sich dia scheene alde Beem ond d Greber vom Hauff, vom Schwab ond vom Schubart.
• Z Cannschdatt schließlich fend-mr dui Sähnswirdigkaed, wo jedas Johr am meischda Bsuachr ôlockt: d „Wilhelma“. So hoeßt dr Zoo vo Schduagert. Des ischt abr et bloß a Park fir dia rond 8.000 Viicher, sondern dr oezich zoologisch-bodanischa Garda vo ganz Deitschland.

Orkeschtr

• S Radio-Sinfonieorchester (RSO) Stuttgart ischt ois vo deane drei Orkeschtr, wo zom Sidweschtrundfunk (SWR) gheeret. Sei Repertoire setzt sich aus Werk vo dr klassischa Musik zamma, en dr Regel vo dr Romantik bis zor Moderne. Älle Konzert wend uffzoichnet ond em Radio gsendet.

• S Staatsorchester Stuttgart ischt en erschdr Linie s Orkeschtr vom Schduagerter Opernhaus ond schbiilt bei de Uffihronga vo de Opra ond vom Ballett. A baar Môl em Jôhr geit des Orkeschtr abr au Sinfoniikonzert en dr Schduagerter Liederhalle. Dr Träger vom Orkeschtr isch s Land Bada-Wirdaberg. Grendet wôrra isch der Klangkörper scho 1589, au wenn’r selbigs Môl noh Württembergische Hofkapelle ghoißa hôt.

• D Stuttgarter Philharmoniker send a schdeddischs Orkeschtr, wo’s seit 1924 geit. S Repertoira gôht en de gleich Richdong wia beim RSO. Hin ond wiidr wirket d Philharmoniker abr au bei Uffihronga vo Opra em Opernhaus mit.

D SWR Big Band bei dr Abschlussvorôschdaldong zor Bundesgardaschau 2011 en Koblenz

• S Stuttgarter Kammerorchester ischt oiner vo de jengschde Klangkerper en dera Schdadd. Grindet wôrra isch-es 1945, also glei nôch-em Zwoida Weltkriag, vom Karl Münchinger.

• Reladiv nei (1965) ischt au s Bach-Collegium Stuttgart, wo d Gächinger Kantorei bei ihre Konzert begleidet ond wia dui vom Helmuth Rilling grindet wôrra ischt, wenn au elf Jôhr schbäter.

• A ganz andra Musikrichdong vrtridd – wia scho dr Nama sait – d SWR Big Band. Grindet wôrra isch dui 1951 vom Erwin Lehn (1919 bis 2010) ondrem Nama Südfunk-Tanzorchester. Neaba-m Jazz macht dui Grubbe abr au gehobena Danz- ond Ondrhaldongsmusik.

• Außer selle Profi-Orkeschtr geit’s z Schduagert abr au – wia en fascht jedra Schdadd – noh an Haufa Amadeer-Musizirende, wo meischdens emma Vorei zammagschlossa send.

Theater

S Opernhaus em Schlossgarda

S Schauschbiilhaus em Schlossgarda

• D Wirdabergische Schdaatstheater em Obra Schlossgarda vrdoelet sich uf drei Bihna:
  • Dô drvo isch s Opernhaus, wo Ôfang vom 20. Johrhondert vom Archidegda Max Littmann baut worra ischt, am schenschda. Ufgfihrt wend deet Opra vo alde ond zeitgnessische Kombonischda en moderne Inszeniironga vo indrnazional bekannde Regisseur. Bisher ischt dui Eirichdong sechsmôl vo dr Zeitschrift „Opernwelt“ mit-em Titl „Opernhaus des Jahres“ auszeichnet worra. En sellem Gebeide hot au s Schduagerter Ballett sein feschda Schbiilplatz. So zemlich en jedra Säsoo geit’s oe odr mehrere Uruffihronga vo jonge Choreografa.
  • Glei neabam Opernhaus schdôht s Schauschbiilhaus, wo sich hauptsächlich em gsellschaftskridischa Theater vorschriiba hot. Der moderne Bau ischt 1962 eigweiht worra.
  • S Kammertheater hôt sein Platz seit 1983 em Bau vo dr Nuia Schdaatsgalerii uf dr andra Seit vo dr Konrad-Adenauer-Strôß.
• Zo de Schduagerter Schauschbiilbihna gheeret zwoe Heiser:
  • D Komeedie em Marquardt en dr Bolzstrôß pfleagt a ghobenes Bulvartheater ond brengt ao jedes Johr wenigschdens oemôl a Schdick em schwäbischa Dialekt raus, oft sogar als Uruffihrong.
  • S Alde Schauschbiilhaus en dr Kloina Keenichschdrôß hot neaba Klassiker au moderne Theaterschdick ond manchmôl ao a Musical em Programm.
• Em Schduagerter Weschda beim Feiersee hot seit 1998 s Theater der Altstadt sei Bleibe, wo meischdens moderne Schdickla schbiilt, manchmôl ao mit Musig ond em schwäbischa Dialekt.
• Et bloß Theater, sondern ao Jazz, Rock, Pop, Ballett, Klassik ond Kabarett kô-mr em Theaterhaus em Norda vo dr Schdadt en dr Siemensschdrôß erleaba. Deet machet ao an Haufa Kinschtler Schdazioo, wo grad uf Turnee send.
• S Friedrichsbau-Varieté ischt nôch deam Gebeide benannt, wo friher des Varieté-Theater drenna gwäa ischt. Seit Februar 2015 hôt dui Eirichdong abr an nuia Standort: uff-em Pragsaddl en dr Siemensstrôß 15. Sein alda Nama hôt's abr beibhalda, au wenn des Varieté jetzt nemme em Friedrichsbau ondrbrôcht ischt.
• S Renitenztheater e dr Bixaschdrôß pfleagt neabem litrarischa ond polidischa Kabarett ao noh Traveschdii ond a ôschbruchsvolla Ondrhaldong.

Grauße Feschdivideeda, wo en jedam Johr schdaddfendet

Weilauba uf-em Marktblatz

S Cannschdaddr Volksfescht

• Ende April/Ôfang Mai fendet emmr uf-em Cannschtaddr Wasa s Frialengsfescht schdadd. Dô geit’s – wia beim Volksfescht em Herbscht – a baar Biirzelt ond an Haufa Fahrgschäft, bloß a Nommr kloener. Drfiir dauret des Fescht lenger, nemlich guad drei Wocha.
• Em Juli gaschdiirt midda en dr Schdadd – uf-em Karlsblatz – dr Hamburger Fischmarkt. Des ischt a graußa Hocketse, wo d Hamburger Fischhendler kulinarische Schbezialideeda vo ihrer Hoemet serviiret. Nadiirlich geit’s au ebbes zom Drenka.
• Emmr zwoe Wocha vôr d Sommrferia ôfanget fendet am Samschdich uf-em Killesberg s Lichdrfescht schdadd. En dr Werbong hoeßt’s, des wär d Nacht der 100.000 Lichter. Dr Heheponkt ischt a riisigs Feierwerk, wenn’s ganz naacht ischt. Falls-es a sellem Dag regna sott, vorschiabt sich des Fescht om oe Woch.
• Ôfang Auguscht fendet rond om da Theadrsee s Sommerfescht schdadd. Des isch ebbes fir de ghoobene Ôschbrich: Dô wend ema Haufa weiße Partyzelt edle Wei, Schampanjer ond Meeresfriicht serviirt, ond entschbrechend send au d Preis.
• Glei a baar Wocha schbätr – Ende Auguscht/Ôfang Sebdembr – fendet uf-em Marktblatz ond uf-em Schillerblatz ond uf sellem Schdrôßadoel, wo dia zwoe mitnandr vorbendet – zwelf Däg lang s Schduagerter Weidorf schdadd. Dô wemmlet’s no so vo Lauba, wo-mr edle Wirdaberger Wei schlotza ond Schbezialideeda us dr Schwäbischa Kuche wia zom Beischbiil Saure Kuddla, Mauldascha, Saure Kardofflrädla ond Soeda mit Lensa ond Schbätzla essa kôô.
• Meischdens en dr ledschda Sebdembrwoch fangt uf-em Wasa s Cannschdaddr Volksfescht ôô, wo 16 Däg lang dauret. Nôch-em Minchner Oktobrfescht isch dees s graischde Fescht vo ganz Deitschland, wo emmr a baar Milliona Besuacher aufweisa kôô.
• Am Donnrschdag vôr-em erschda Advent schdardet dr Schduagerter Weihnachtsmarkt ond gôht bis zom 23. Dezembr. Dô drbei handlet sich’s om oen vo de graischde Weihnachsmärkt vo ganz Eiropa. D Budena send uf-em Marktblatz, en dr Hirschschtrôß ond uf-em Schillerblatz ufgschdellt.

Sduagord 21

Gugg ao ondor → Haobdardiggl: Sduagord 21

Alde ond nuie Sdreggena fir Sduagord 21

"Sduagord 21" isch a Eisabã-Projäggd, mid demm älle Schinavorbendunga en Sduagord ond saenor Umgebung grundlegend nui gordned ond zomm Dåel nui ãglegd wärded. Dor Kern isch, dass dor seidhäriche Haobdbãhof vomm-a ebaärdicha Kobfbãhof zomm-a ondordischa Durchgangsbãhof ombaud wird. Quer zom heidicha Glåesvorlaof mid sächzäa Kobfglåes wärded em Boda drenn zsẽmagnomma achd Durchgangsglåes baud. Semdliche Schinazulaef miased deswäaga nui gordned wärda. Lokwäggsl brauchd-s nemme, ond älle Ziig kenned viil schnällor weidorfara. Deswäaga kommd-mor mid dor Hälfde vo de bishäriche Glåes aus.

S seidhäriche Eisabã-Bedribswärg em Glåesvorfäld vom Haobdbãhof felld komblädd wägg. Uff demm Blatz soll on ganzor nuior Sdadddåel endsdanda. Vomm Vorkaof vo de Flechenna dord vorhoffd-mor sich a Midfinanzirung vo de Gsamdkosda.

Zomm ganza Projäggd ghaerd organisch dorzua d ICE-Nuibausdregge Wendleng - Ulm. Dor Wäag vomm nuia Haobdbãhof bis Wendleng gåd nå nemme durchs Näggordaal, sondorn ibor d Fildor, må en demm Zsẽmahang on ICE-Flugfhafabãhof baud wird. (On S-Bã-Flughafabãhof isch bereids då.) Dor Vordåel isch a diräggda Vorbendung vom Flughafa mid dor zendrala bada-wirddabärgischa Schinasdregge Karlsrua - Sduagord - Ulm.

Wäaga saene enorme ond laofend haechore Kosda isch dees ganze Brojäggd emmor no sdarg omsdridda, ao wenn on Bausdobb so guad wia nemme drenn isch.

D Wirdschafd

Schduagert isch dr Haobdsitz vo mährere große Induschdrii-Ondernehma mit Schwerponkt em Bereich Audomobil ond Maschenabau wia em Daimler, em Bosch, em Porsche ond em Mahle ond s hod Deidschland-Niiderlassonga vo viile indernationale Induschdrii-Ondernehma wia d IBM ond Hewlett-Packard.

Med 408 ha Wengert isch Sturgert d sextgreschte Waibaugmaind em wirttebergische Waibaugebiat. Hauptsächlich werd Trollinger uf 37% vo de Waibaufläche abaut. A gringere Roll spillt de Riesling met 18% und de Lemberger met 9% vo de Fläche.

Kulinarische Schbezialideeda

Gaisburger Marsch

• Gaisburger Marsch, a nahrhafts Eintopfgericht aus kochdem Ochsafloisch, Schbäzla, Kardoffla ond Floischbriah, s erscht Môl uff da Disch komma e-ma Wirtshaus em heidiga Schduegerter Schdadtdoel Gaisburg. D Gschicht vo deam Essa ond a Rezept fendet mr em Ardikel ibr d Schwäbischa Kiche.
• Schduegerter Hutzelbrot. Des ischt a leicht siaßer Loeb Brot, wo en da Doeg an Haufa trocknede Fricht ond Gwirz neikomma send ond wo hauptsächlich en dr Advents- ond Weihnachtszeit bacha wuud. Liderarisch vorewicht hôt des Brot dr Eduard Mörike en seim Kunscht-Märle Das Stuttgarter Hutzelmännlein.
• Schduegerter Rossbolla. Des send Pralina aus Schoklad mit-ra Fillong aus Nugat ond Vanill-Crem. Da Nama hôt dui Schleckerei dô drvoo, dass-se – mit a bissle Fandasii – wia kloene Rossbolla (= Pferde-Epfel) aussehet.

Schduagert en dr Litradur

Dass ibr so a graußa Schdadd wia Schduagert an Haufa Fachlitradur geit, vrschdôht sich vo selbr. Mit sellem Begriff send zom Beischbiil soddiche Werk gmoint, wo sich mit dr Gschicht vo dr Schdadd, seira Wirtschaft, dr Landschaft, de Sehenswirdichkeida ond so weidr befasset. A kloina Auswahl dô drvoo ischt em Abschnidd Litradur uffgfihrt. Mit sellra Schdadd befasset sich abr au etliche Werk vom Bereich dr Epik, dr Dramatik ond dr Lyrik. Lueg do drzua da Ardikl Schduagert en dr schöngeischdiga Litradur.

Leit

Bekannde Leit, wo z Schduegert uff d Welt komma send ond soddiche, wo en sellra Schdadt ebbes Bsonders gschafft hend, send em Ardikel Liste von Persönlichkeiten der Stadt Stuttgart uffgfihrt.

Litradur

• Otto Borst: Stuttgart – Die Geschichte der Stadt, Konrad Theiss Verlag, Schduagert ond Aala 1973, ISBN 3-8062-0114-5
• Gottfried Bauer: Straßenbahnen in Stuttgart, GeraMond Verlag, Mincha 2003, ISBN 3-7654-7188-7
• Susanne M. K. Baur, Doris Schöpke-Bielefeld: Stuttgart – Die Stadt und ihre Stäffele, Scribo Verlag, Steinenbronn 2012, ISBN 978-3-937310-24-4
• Jörg Kurz: Die Gänsheide – Geschichte und Kultur (D Gensheide ischt a Schdadtdoil em Oschda vo Schduegert), Verlag im Ziegelhaus, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-925440-16-8
• Elisabeth Kabatek: Gebrauchsanweisung für Stuttgart, Piper Verlag GmbH, München 2012, ISBN 978-3-492-27614-6
• Uwe Bogen und Thomas Wagner: STUTTGART – Eine Stadt verändert ihr Gesicht, Sutton Verlag, Erfurt 2012, ISBN 978-3-9540009-8-2
• Andrea Jenewein, Frank Rothfuß: Stuttgart – Kesseltreiben und Höhenrausch, Gmeiner Verlag GmbH, Meßkirch 2013, ISBN 978-3-8392-1471-8
• Claus-Peter Hutter: Maultaschen und Motoren – Stuttgart und das Neckarland in den 50er und 60er Jahren, Emons Verlag, Köln 2014, ISBN 978-3-95451-403-8
• Adrienne Braun: Mittendrin und außen vor: STUTTGARTS stille Ecken, Südverlag Konstanz, Konstanz 2014, ISBN 978-3-87800-054-9
• Tina Krehan: Stuttgart wimmelt, a Bilderbuach fir Kender, a sognannts Wimmelbuach, Silberburg-Verlag GmbH, Diibenga 2014, ISBN 978-3-8425-1309-9

Weblink

 Commons: Schduagert – Sammlig vo Multimediadateie

• Zuffahausa
• Feierbach
• Dägerloch