Biarn

	Biarn; Bearn
	Comarca de Occitania
	; Midi d'Osal
Capital	Pau
Entidat; •País; •Departamento	Comarca; Occitania; Pireneus Atlanticos
Población; •Total	; 350.000 hab.
Chentilicio	Biarnés/a
	; Biarn en Francia

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O Biarn (en occitán Bearn [beˈaɾ] u Biarn [ˈbjaɾ]) ye un país occitán. Historicament ha estau ligato en primeras a o reino d'Aragón y dimpués a o ducau de Gasconya, y estió, entre os reinatos de Gaston Fèbus y d'Henrique de Borbón, un país sobirán aintro d'o Reino de Navarra (dende 1512 nomás chunto a la Baixa Navarra). D'atra man o Biarn tamién estió una antiga provincia historica francesa integrata en o Reino de Francia en 1620; antis d'ista calendata, l'occitan d'o Biarn (o biarnés) yera a sola luenga administrativa d'o Reino de Navarra, pero perdió iste estatus debant d'o francés dimpués d'a Revolución Francesa.

Actualment a suya capital d'o país ye Pau (dende 1270, antis estioron capitals Morlans y Ortès).

O Biarn fa parti administrativament, chunto con Ultrapuertos, Labort y Sola (istos tres zagueros formando o País Basco francés), d'o departamento d'os Pireneus Atlanticos (64), ocupando as tres cinquenas partis d'o suyo territorio. Amás fa parti d'a rechión de Gascunya y d'o Baix Ador. O suyo chentilicio ye biarnés -esa.

Historia

A zona estió poblata por os ibers (u basco-aquitanos que heban preso parte de la cultura iberica) en o sieglo V aC as tribus iberas de Biarn yeran clamatas Venarni.

Os romanos plegoron en 51 aC. Os nuclios de población que existiban en Biarn yeran Iluro y Beneharnum que fuoron convertitas en ciudaz romanas. Dimpués de fer parte d'a provincia d'Aquitania en o sieglo III se va creyar a de Novempopulania

Bénéharnum (Lescar) y Iluro (Aulorón) quedoron libres de presencia romana a fins d'o sieglo III u o sieglo IV y as mugas defensivas s'establioron en o río Ador

En o sieglo V o país fue invadito por os pueblos barbaros, especialment por os visigodos en 412. Gubernoron dica o 507. Biarn fació parte d'o reino d'os Francos pero mas tardi fue ocupato por os bascons dentrando asinas a fer parte d'a Wasconia (d'a on Gasconia = Gascunya). En o sieglo IX o país fue allerato por os normandos. En iste mesmo sieglo se creyó o Bizcondau de Biarn que estió independient y tenió moneda propia.

O bizcondau encluyó o bizcondau d'Aulorón (por matrimonio) y o bizcondau d'Orte por conquista. As vals d'Osal, Aspa y Baretons yeran parti d'o bizcondau. Cal destacar os Fueros atorgatos por Gastón IV (Fuero cheneral, y Fueros particulars). En 1290 s'unió con o condau de Foix. O 1362 Gastón Febus ganó a batalla de Launac contra o conte d'Armanyac. O 1442 a batalla de Mespleda remató a Guerra d'os cient anyos y un exercito francés espulló Biarn. O 1485 Biarn pasó a los Labrit de Navarra. O 1522 os espanyols, en luita contra Henrique II de Navarra, invadioron Biarn. O 1569 se producioron luitas de caracter relichioso en o Biarn. En 1589 Henrique de Navarra, rei de Francia, incluyó Biarn en a corona francesa fendo-se l'anexión formal por edicto d'o 20 d'octubre de 1620. En 1790 o Biarn se convertió en o departamento de Baixos Pireneus que en 1970 paso a estar Pireneus Atlanticos.

Cheografía

Mugas

O Biarn muga a l'ueste con Sola y Ultrapuertos, a o norte con as Landas y l'Armanyac, a l'este con Bigorra y a o sud con Aragón.

Fisionomía

En dentrando a o Biarn por o nord-este, se i troban:

Una serie de sierras orientats norte-sud: as comarcas d'o Montanerés, o Vic Vilh y o Sovèstre trescruzatas por os chicoz afluyents de l'Ador: Gabàs, Lui de França y Lui de Bearn.
a val d'a Gave de Pau (Ortès, Artics, Pau, Nai) que representa a zona mas poblata.
a zona d'Entre Dus Gaves (Juranson).
a val deu Gave d'Aulorón (Aulorón, Navarrencs, Sauvatèrra de Biarn).
as tres vals d'o Pireneu biarnés (Alto Biarn):
- a Val d'Osal (Portalet, 1794 m) dominata por o Midi d'Osal, vecina d'a val de Tena.
- a Val d'Aspa (Somport, 1632 m) que s'ubre enta a val de l'Aragón.
- a Val de Varetons que s'ubre enta a val navarra de Roncal.
- se podría adhibir a val de l'Ozom que desemboca enta a Bigorra, via Ferrièras, Arbeòst y o puerto de Solòr.

Os Pireneu biarnés va, d'ueste enta l'este, dende o pico d'Ania (2504 m) enta o pico de Palas (2974 m) que ye o punto mas altero d'o departamento.

Clima

Existe una diferencia de cuasi 3.000 m d'altaria entre a zona d'a montanya y a plana, y ye por ixo que se i pueden trobar climas bien diferents. En a plana o clima ye muitismo mas suau, ya que ye posible mesmo trobar nevazos en a montanya en os meses de verano y d'atra man muitas vegadas puet estar que mientres en a plana se troba boira preta en as tucas bi haiga sol.