Estáu Llibre del Congu

← Asociación Internacional del Congo [[Estado de Tippu Tip (es) |←]] [[Estado de Tippu Tip (es) Estáu Llibre del Congu (de 1r xunetu 1885 a 2 abril 1908) →
estáu desapaecíu
Alministración
Capital	Vivi (en) (de 1885 a 1886) Boma (de 1886 a 1908)
Forma de gobiernu	Monarquía absoluta
Sovereign of the Congo Free State (en)	Leopoldu II de Bélxica (dende 1r xunetu 1885)
Llingües oficiales	francés
Xeografía
Coordenaes	5°51′17″S 13°03′24″E
Superficie	2345410 km²
Demografía
Economía
Moneda	Francu congolés y franco belga (es)

L'Estáu Llibre del Congo o Estáu Independiente del Congo (en francés: État Indépendant du Congo) foi una antigua unión personal colonial africanu, gobernáu pol rei Leopoldu II de Bélxica, que les sos fronteres coinciden cola actual República Democrática d'El Congu. El Congu foi alministráu pol rei Leopoldu II ente 1885 y 1908, añu en que'l territoriu foi cedíu a Bélxica.

Mientres el periodu en que foi alministráu por Leopoldu II, el territoriu foi oxetu d'una esplotación sistemática ya indiscriminada de los sos recursos naturales (especialmente'l marfil y el cauchu), na que s'utilizó puramente mano d'obra indíxena en condiciones d'esclavitú. Pa caltener el so control sobre la población nativa, l'alministración colonial instauró un réxime de terror, nel que fueron frecuentes los asesinatos en masa y les mutilaciones. Por cuenta de esto y otros factores rellacionaos, hubo un elevadísimo númberu de víctimes mortales: anque ye imposible realizar cálculos exactos, la mayoría de los autores menten cifres d'ente cinco y diez millones de muertos.^{[ensin referencies]}

A partir de 1900, la prensa europea y d'Estaos Xuníos empezó a informar alrodiu de les dramátiques condiciones en que vivía la población nativa del territoriu. Les maniobres diplomátiques y la presión de la opinión pública consiguieron que'l rei belga arrenunciara al so dominiu personal sobre'l Congo, que pasó a convertise nuna colonia de Bélxica, sol nome de Congo Belga.

Historia

Antecedentes

Mapa históricu del Reinu del Congo (esistente mientres los ss. XV, XVI y XVII), y asitiáu na rexón del estuariu del ríu Congo.

En 1482, el navegante portugués Diogo Cão afayó la desaguada del ríu Congu. Tres años dempués, en 1485, remontó'l ríu hasta l'actual ciudá de Matadi. Los portugueses, qu'establecieron un granible contautu col reinu del Congo, convirtieron la rexón n'unu de los centros del comerciu d'esclavos. Sicasí, por cuenta de les presiones de los países abolicionistes, a mediaos del sieglu XIX el tráficu d'esclavos con destín a Brasil y al Caribe quedó atayáu. Tres l'abolición de tratar siguió na rexón el llamáu legitimate trade ("comerciu llexítimu") de productos como'l aceite y les pebíes de palma, el marfil y el cauchu. Na zona de la desaguada del Congo establecieren les sos bases cases comerciales de distintos países europeos (Francia, Portugal, Inglaterra y Países Baxos, principalmente). Anque les empreses comerciales más prósperes yeren les d'ingleses y neerlandeses, el dominiu políticu del territoriu correspondía a los portugueses —descubridores de la zona, y a los que correspondía teóricamente la soberanía de tol territoriu ente Cabinda y Moçamedes— y franceses, establecíos en Gabón.

La rexón oriental del Congo taba apoderada por comerciantes musulmanes de llingua suaḥili procedentes de Zanzíbar que s'abastecíen d'esclavos na zona. El más poderosu d'estos comerciantes foi Tippu Tip, soberanu d'un reinu xunto al ríu Lualaba. Teóricamente, acabar col comerciu d'esclavos n'África Central sería unu de los oxetivos de los colonizadores europeos.

La creación del Estáu Llibre

Leopoldu II de Bélxica

Leopoldu II de Bélxica.

Bélxica, un estáu recién que s'independizara de los Países Baxos en 1830, yera na segunda metá del sieglu XIX unu de los países más desenvueltos d'Europa, que la so prosperidá basar más na industria que nel comerciu. Escarecía de colonies, y l'opinión pública yera fuertemente anticolonialista.

Sicasí, el rei de Bélxica, Leopoldu II, nun yera de la mesma opinión que los sos compatriotes. Dende antes d'aportar al tronu amosara un gran interés pola empresa colonial. El so modelu yera la esplotación holandesa de Java, a la que consideraba "una perenal mina d'oru". El rei centró la so atención primero n'Oriente, pero llueu se convenció de que nun esistía n'Asia nengún llugar disponible que-y dexara faer realidá los sos falambaldres proyeutos.

Leopoldu, rei dende 1865, empezó a interesase per África en 1873, pero los sos planes empezaron a concretase en 1875. N'agostu d'esi añu, el monarca asistió en París al congresu de l'Asociación Xeográfica francesa, lo cual dio-y la idea de celebrar la so propia conferencia en Bruxeles. Al añu siguiente, el 12 de setiembre, inauguró nel palaciu real de Bruxeles la xunta que sería conocida como Conferencia Xeográfica de Bruxeles, a la qu'asistieron xeógrafos y esploradores de les principales naciones europees.

Nel discursu col qu'inauguró'l congresu, Leopoldu plantegó la necesidá de civilizar África Central. Pa ello, decidió crease bases d'operaciones tantu nel este —en Zanzíbar— como nel oeste —la desaguada del ríu Congo —; estableciéronse les posibles rutes pa la esploración del interior del continente; y decidió crease una asociación internacional, l'Asociación Internacional Africana (Association Internationale Africaine, AIA), que coordinaría les aiciones de los distintos comités nacionales.

La AIA constituyóse'l 14 de setiembre de 1876, con sede en Bruxeles y so la presidencia de Leopoldu II. L'asociación yera, n'apariencia, puramente filantrópica. El comité executivu de l'asociación formar, amás del propiu Leopoldu, un alemán (Gustav Nachtigal), un inglés (Sir Barthe Frere) y un francés (Quatregages). Los comités nacionales, sicasí, nun tuvieron demasiao ésitu, sacante en Francia, onde'l so presidente yera Ferdinand de Lesseps, el constructor de la canal de Suez.

La esploración del Congo

Desque en 1482 Diogo Cão afayara la desaguada del ríu Congu (al qu'él denominó, basándose nes pallabres de los sos informantes nativos, ríu Zaire), apenes se fixeren intentos d'esplorar el ríu. Cão llegó namái hasta l'altor de l'actual Matadi. Sieglos dempués, en 1816, la espedición del capitán de la marina británica James Tuckey fracasó nel intentu de remontar el ríu, lo cual retrajo mientres décades a los europeos d'esta empresa.

Sicasí, coles mesmes que Leopoldu perfilaba los sos planes en Bruxeles, tuvieron llugar trés viaxes que contribuyiríen conducentemente a la conocencia de la rexón que'l monarca belga habíase propuestu "civilizar":

Henry Morton Stanley.

• L'inglés Verney Lovett Cameron llegó en 1873 a Nyangwe, a veres del ríu Lualaba, partiendo del llagu Tanganika. El potentáu esclavista de Zanzíbar Tippu Tip negar a emprestar ayuda a la espedición, magar lo cual Cameron siguió viaxe hasta Benguela, na mariña atlántica, a onde llegó n'ochobre de 1875. Tornó a Europa n'abril de 1876 y entrevistóse con Leopoldu II el mes siguiente. Ye bien posible que la idea de convocar la Conferencia Xeográfica de Bruxeles tuviera rellación coles informaciones que Cameron suministró al monarca, según les cualos África Central yera un mediu favorable pa l'actividá europea, que la so población taba yá relativamente avanzada y onde yera posible la navegación con barcos de vapor al traviés de la rede fluvial. Sicasí, Cameron nun afayó nenguna vía facedera d'accesu al interior dende la mariña.

• Henry Morton Stanley, mundialmente famosu desque en payares de 1871 alcontró a David Livingstone, entamara en 1873 un nuevu viaxe, por encargu de los periódicos New York Herald y Daily Telegraph, pa travesar de mariña a costa África Central. El viaxe, que duró cuasi trés años, concluyó'l 9 d'agostu de 1877. Stanley fixo un importante descubrimientu: demostró que'l ríu Congo yera, a partir de Stanley Pool (actual Pool Malebo), una eficaz vía d'accesu al interior d'África Central. La intención de Stanley yera proponer la colonización del Congo al gobiernu británicu, pero la so propuesta foi tornada. Leopoldu II, sicasí, amosó por ella un gran interés, y contrató de momentu al esplorador angloestauxunidense.

• L'italianu nacionalizáu francés Savorgnan de Brazza entamó'l 13 de payares de 1875 un viaxe, por encargu del gobiernu francés, remontando'l ríu Ogooué. Brazza afayó otra vía d'accesu al Congo dende la colonia francesa de Gabón, y llogró espertar l'interés de Francia por colonizar la rexón.

La empresa comercial

En 1878, Stanley espunxo'l so plan a Leopoldu de Bélxica. P'abrir al comerciu européu la rexón del Congo, proponía construyir una llinia de ferrocarril que dexara refugar la parte non navegable del cursu del ríu (les tabayones Livingstone), y abrir nel cursu altu, onde'l Congo volvía ser navegable, asentamientos comerciales. Leopoldu dio la so aprobación al proyeutu. Pa llograr los fondos entró en negociaciones cola compañía neerlandesa Afrikaansche Handels-Vereeniging (AHV, Asociación Comercial Africana), la empresa comercial más importante de la rexón de la desaguada del Congo, con 44 factoríes na zona, y un capital de 24.000.000 florinos, una cantidá elevadísima pa la dómina.

Resultáu d'estes negociaciones foi la fundación, el 24 de payares de 1878, en Bruxeles, del Comité d'Estudios del Altu-Congo (CEHC), una "société en participation" con un capital social d'un millón de francos, que los sos principales suscriptores yeren el mesmu Leopoldu, con más de la cuarta parte del capital (260.000 francos), y la AHV, con 130.000. Anque la finalidá del Comité, según definíase nos sos estatutos, yera principalmente filantrópica y científica, falábase yá abiertamente de fomentar el comerciu y la industria na zona. L'oxetivu del Comité yera, primero, financiar una nueva espedición de Stanley pa determinar les posibilidaes de la zona; si tales posibilidaes yeren favorables, proyeutábase construyir la llinia de ferrocarril y empecipiar l'actividá comercial.

Stanley partió a África en xineru de 1879. Desembarcó primero en Zanzíbar pa reclutar el personal de la espedición, y depués siguió viaxe escontra'l Congo per vía marítima, al traviés de la canal de Suez. Mientres Stanley realizaba esti viaxe, asocedió daqué inesperáu: la AHV fixo suspensión de pagos; de los sos dos xerentes, unu suicidárase, y el paradoriu del otru yera desconocíu. Leopoldu, sicasí, non se arredró, sinón que vio nesti sucesu la oportunidá de tomar por completu les riendes de la empresa. Fixo una ufierta a los demás accionistes del Comité, quien aceptaron ensin duldar, y convirtióse nel únicu propietariu de la sociedá, que terminaría per sumir un añu dempués. P'amazcarar los sos propios intereses, Leopoldu fundó l'Asociación Internacional del Congo, que'l so nome taba pensáu pa inducir al públicu a tracamundiu cola filantrópica Asociación Internacional Africana.

Stanley llegó a la desaguada del Congo'l 14 d'agostu de 1879. Leopoldu encargáralu roblar alcuerdos colos principales xefes tribales de la rexón del Congo, pa encontar el so poder políticu na rexón. El so plan yera arrexuntar a toles tribus de la zona nuna unidá política, que concebía como una "Federación republicana de negros llibres" —con un presidente nomáu por él mesmu— pa facilitar les sos actividaes comerciales.

A partir de 1880 Stanley robló dellos trataos con xefes llocales. Nun principiu, nos convenios nun se mentaba la cesión de la soberanía; tratábase namái de llograr un monopoliu comercial. Pero cuando, en 1882, l'esplorador Brazza fixo públicos en París los trataos que roblara con dellos xefes de la vera izquierda del ríu, y qu'implicaben la cesión de la soberanía a Francia, Leopoldu modificó la so estratexa. Nos siguientes documentos que robló Stanley colos xefes llocales, estos trespasaben los sos derechos sobre los sos territorios a l'Asociación Internacional del Congo "pa la meyora de la civilización y del comerciu" Dende xineru de 1884, Leopoldu empezó a referise al conxuntu de los territorios que la so soberanía reclamaba como "Estáu Llibre del Congo". Yá namái precisaba que les potencies occidentales reconocieren la so soberanía.

Reconocencia internacional

Gerson von Bleichröder, quien intervendría en favor de Leopoldu pa esaniciar les torgues d'Alemaña al so proyeutu colonial.

Los axentes de Leopoldu trabayaron intensamente pa llograr la reconocencia internacional de los sos derechos sobre'l nuevu territoriu. Leopoldu xugó a xeitu la baza de la so fama como rei filántropu, y dexó que se produxera un preséu equívocu ente l'antigua y altruista Asociación Internacional Africana, y l'actual Asociación Internacional del Congo.

Gracies a les xestiones de Henry Shelton Stanford, antiguu embaxador estauxunidense en Bélxica qu'agora trabayaba pa Leopoldu, Estaos Xuníos foi'l primer país que reconoció los derechos del rei Leopoldu II sobre'l Congo'l 22 d'abril de 1884.

Más difícil foi llograr la reconocencia per parte de les potencies coloniales, especialmente Francia y el Reinu Xuníu, que, a diferencia d'Estaos Xuníos, teníen intereses na zona. Sicasí, Leopoldu supo aprovechar l'enfrentamientu ente dambos países pa salise cola suya. El Reinu Xuníu caltenía un vieyu contenciosu con Portugal pela zona de la desaguada del Congo. Sicasí, cuando, en 1882, tres les esploraciones de Brazza, Francia reclamó la propiedá de la rexón al oeste del ríu, la estratexa del Reinu Xuníu camudó y aceptó reconocer la soberanía de Portugal sobre'l territoriu ente los 8º y los 5º 12' de latitud sur, d'Ambriz a Pointe Noire, territoriu que tomaba la rexón de la desaguada del Congo. El tratáu anglolusitano roblóse'l 26 de febreru de 1884. Sicasí, por cuenta de la fama de proteicionistes que teníen los portugueses, amenó amplia repulsa, tantu nel restu de los países d'Europa como nel mesmu Reinu Xuníu. Tarrecíase que los portugueses torgaren el llibre comerciu na zona. La situación foi hábilmente aprovechada por Leopoldu, quien anunció que'l so Estáu Llibre gociaría de completa llibertá de comerciu, ganándose asina'l favor de la opinión pública europea.

Pa llograr la reconocencia de Francia, Leopoldu estableció, n'abril de 1884, un derechu de preferencia (Droit de préference) sobre'l Congo en beneficiu del país galu. Esto quería dicir que, en casu de que l'Asociación Internacional del Congo tuviera d'arrenunciar a les sos posesiones, éstes pasaríen a ser alministraes per Francia. Como resultancia, Leopoldu llogró'l sofitu tantu de Francia, qu'esperaba salir beneficiada al llargu plazu, como de Portugal, a quien nun interesaba'l fracasu de la AIC pos beneficiaría a Francia, el so principal rival na zona.

Un rival inesperáu surdió na persona del canciller alemán Bismarck, decidíu a que la recién nacida Alemaña tomara parte na carrera colonial. Bismarck resabiaba de les pretendidamente filantrópiques intenciones de Leopoldu. Sicasí, el rei de Bélxica tenía un importante aliáu nes altes esferes alemanes: Gerson von Bleichröder, el principal banqueru de Bismarck. Gracies a les xestiones de Bleichröder, Bismarck aportó a reconocer les pretensiones de Leopoldu, solicitando namái garantíes sobre la llibertá de comerciu.

Conferencia de Berlín

Precisábase, sicasí, que toles potencies europees llegaren a un alcuerdu alrodiu de la cuestión del Congo. Bismarck pretendía que'l Congo quedara so control internacional, y la AIC de Leopoldu paecía-y la meyor garantía de que la zona diba tar abierta al llibre comerciu. Con esti fin, convocó a una conferencia internacional, conocida como la Conferencia de Berlín, a la que fueron convocaes tanto les principales potencies coloniales (Reinu Xuníu, Francia, Alemaña y Portugal), como otros países que los sos intereses n'África yeren muncho más llindaos (Países Baxos, Bélxica, España y Estaos Xuníos). El restu de les potencies europees fueron tamién convidaes, col fin de "asegurar el consentimientu xeneral a les resoluciones de la conferencia", según rezaba la carta d'invitación unviada por Bismarck.

La conferencia inauguró'l 15 de payares de 1884. L'Asociación Internacional del Congo de Leopoldu nun foi convocada, yá que nun yera un estáu, pero Leopoldu cuntó con dellos aliaos na xunta. Los dos representantes de Bélxica —unu de los cualos desempeñó'l cargu de secretariu de la xunta— yeren subordinaos sos. Amás, cuntaba con aliaos na representación británica (el conseyeru llegal sir Travers Twiss) y na estauxunidense (el delegáu Henry Shelton Stanford —el mesmu que llograra qu'Estaos Xuníos reconociera los derechos de Leopoldu sobre'l Congo— y el mesmu Henry Morton Stanley, qu'actuó como asesor téunicu de la representación d'Estaos Xuníos).

Mapa qu'asitia l'Estáu Llibre del Congo en 1890.

Na conferencia, clausurada'l 26 de febreru de 1885, Leopoldu llogró la reconocencia de la so soberanía sobre l'Estáu Llibre, que les sos fronteres trazara, con ayuda de Stanley, n'agostu del añu anterior. La zona costera cercana a la desaguada del Congo quedó partida ente Francia, la AIC y Portugal. Leopoldu llogró'l puertu de Matadi, el so puntu de partida pa la esploración y colonización del interior. Mientres el desenvolvimientu de la Conferencia, la AIC había alloriáu roblando alcuerdos polos qu'otros países comprometer a reconocer la so soberanía sobre l'Estáu Llibre del Congo. Alemaña reconoció les fronteres el 8 de payares de 1884. Más tarde roblaron l'alcuerdu Francia, el 5 de febreru y Portugal, el 15 del mesmu mes. Inglaterra nun reconoció'l nuevu estáu hasta'l 1 de setiembre de 1885.

Primeramente, l'Estáu Llibre del Congo nun incluyía la provincia de Katanga. Nun figuraba nel mapa que foi aprobáu por Bismarck. Sicasí, Leopoldu incluyir dempués, como contrapartida por vencer a Francia la rexón de "Niari-Kwilu", nel Baxu Congo. El nuevu mapa foi aceptáu ensin problemes pol restu de les potencies, colo cual l'estáu, que la so estraordinaria riqueza minera yera entá desconocida, pasó a formar parte de la propiedá privada de Leopoldu de Bélxica, a despecho de les posteriores pretensiones d'imperialistes británicos como Cecil Rhodes o Harry Johnston. En 1887, inclusive, Leopoldu intentó infructuosamente ampliar les sos fronteres escontra'l Nilu. Financió una fracasada espedición comandada por Stanley, al envís de rescatar a Emín Bajá, gobernador nomáu poles autoridaes britániques del estáu de Equatoria, na zona más meridional de Sudán. El gobernador atopar so asediu polos rebeldes del Mahdi. Emín Bajá (qu'en realidá se llamaba Edward Schnitzer y yera alemán) refugó les propuestes pa ponese a les órdenes de Leopoldu, y los intentos expansionistas del soberanu saldar con un sonáu fracasu.

La esplotación del Estáu Llibre

L'alministración del territoriu

Ver tamién: Conferencia de Berlín

Tres la Conferencia de Berlín, el rei Leopoldu convertir nel únicu propietariu d'un territoriu que tenía 80 vegaes la estensión de Bélxica. El 1 d'agostu de 1885 nació oficialmente l'Estáu Llibre del Congo (État Indépendant du Congo). Leopoldu asumió'l títulu de "rei soberanu" del nuevu estáu cola aprobación del Parllamentu belga.

Ente qu'en Bélxica Leopoldu yera un monarca constitucional, nel Congo tenía tolos poderes d'un rei absolutu. El gobiernu central del territoriu establecer en Bruxeles, con un gabinete formáu por trés departamentos: Interior (Maximilien Strauch), Esteriores (Edmond Vaneetvelde) y Finances (Hubert Vanneuss).

La xestión del territoriu llevar a cabu dende Bruxeles. Sicasí, establecióse la capital alministrativa del Congo na ciudá portuaria de Boma, el puntu del que partíen les esportaciones. En Boma moraba'l gobernador xeneral del Congo, representante direutu del rei (Leopoldu nun viaxó enxamás a África). L'estáu estremar en catorce distritos, que de la mesma s'estremaben en zones. Les zones estremar en sectores, y cada sector constaba de dellos campamentos. De l'autoridá del gobernador xeneral dependíen los comisionados, nomaos direutamente pol rei, y encargaos de l'alministración de los distintos distritos. Estos funcionarios actuaben como un amiestu d'alministradores coloniales y axentes comerciales: la so única misión yera consiguir tol marfil y el cauchu que-yos fuera posible col menor gastu.

Primeramente esistía un sistema de primes que dexaba a los funcionarios doblar el so salariu si consiguíen l'abondu marfil o cauchu. Col tiempu, esti sistema foi sustituyíu pola llamada allocation de retraite, pola cual una gran parte del pagu realizábase a la fin del serviciu, y namái a aquellos axentes que la so xestión l'estáu consideraba abondo satisfactoria.

A empiezos de los años 1890 el númberu total de funcionarios europeos yera de 175. La mayoría yeren belgues, pero dalgunos veníen de otros llugares d'Europa, especialmente de los países escandinavos. La mortalidá ente los funcionarios blancos del Congo foi bien elevada: aproximao un terciu morrieron n'África mientres el desempeñu de les sos funciones.

L'Estáu Llibre tenía tamién la so bandera: la mesma que llevaren l'Asociación Internacional Africana y l'Asociación Internacional del Congo. una estrella dorada sobre fondu azul. Irónicamente, esta estrella simbolizaba los beneficios que la civilización habría de llevar al África Central.

Marfil y cauchu

L'Aldea nativa esfarrapada pa construyir una carretera que comunicara con una esplotación cauchera.

Cuando l'Estáu Llibre foi reconocíu poles potencies europees, en 1885, una de les primeres midíes de Leopoldu foi declarar propiedá del estáu tou la "tierra vacante". Esto ye, toles tierres ensin cultivar, nes que se topaben los principales productos de valor: el marfil y el cauchu.

El territoriu del Estáu Llibre quedó estremáu en dos zones: la zona de llibre comerciu (en redol a un terciu del territoriu total), na cual les empreses europees podíen llograr por concesión del estáu'l monopoliu nel comerciu d'una determinada mercancía mientres un periodu de 10 ó 15 años; y el domaine quité (dominiu priváu), esplotáu direutamente polos funcionarios de l'alministración. Más palantre, en 1893, en plena puxanza del cauchu, Leopoldu, deseosu d'amontar los sos beneficios, creó, por cuenta de la zona de llibre comerciu, una nueva demarcación, el llamáu domaine de la Couronne (dominiu de la Corona), d'unos 250.000 quilómetros cuadraos. Los beneficios xeneraos nesti nuevu dominiu nun correspondíen al estáu, sinón al propiu monarca.

Les empreses que llograron les principales concesiones monopolísticas fueron la Sociedá d'Amberes de Comerciu del Congo (Société Anversoise du Commerce au Congo) y la Compañía Anglu-Belga del Cauchu y la Esploración (Anglo-Belgian India Rubber and Exploration Company). Leopoldu tenía una importante participación nos dos compañíes, direutamente o per mediu de testaferros. L'otru gran capitalista detrás d'estes empreses yera'l banqueru Alex de Browne de Tiège, posesor de 1.100 de les 3.400 aiciones de la Sociedá d'Amberes, y de 1.000 de les 2.000 de la Compañía Anglu-Belga. De Browne yera amás unu de los principales acreedores del rei, qu'en 1894 debía-y más de dos millones de francos belgues.

Los axentes coloniales nel Congo llevaron a cabu un sistemáticu saquéu de los recursos naturales del territoriu. Acabaron coles maneres de producción propios de les sociedaes indíxenes, especialmente cola agricultura, enllantando un modelu económicu basáu puramente na caza y na recueya. Cazábense elefantes pa llograr marfil y sangrábense les enredaderes del xéneru Landolphia pa llograr cauchu. Pa la realización d'estes xeres utilizóse siempres a los nativos como mano d'obra esclava. En teoría, pagábase-yos pol marfil o'l cauchu que consiguíen; el preciu, sicasí, yera afitáu por estáu y taba bien per debaxo del valor real de la mercancía. Forzar a trabayar a los nativos por aciu procedimientos represivos qu'incluyíen tomar de rehenes o les espediciones punitives contra los poblaos que nun cumplíen les mires de los alministradores coloniales.

Nun primer momentu, el productu más buscáu pol so valor nos mercaos internacionales foi'l marfil. Sicasí, el descubrimientu de les numberoses aplicaciones industriales del cauchu tuvo de resultes una demanda creciente d'esti productu, especialmente dende empiezos de la década de 1890, que multiplicó los beneficios de Leopoldu y de los sos socios. Hasta 1896 la economía del Estáu Llibre foi deficitaria, y Leopoldu tuvo que solicitar dellos préstamos al Parllamentu belga pa sufragar los sos cuantiosas inversiones. En contrapartida por estos préstamu, Leopoldu alcordó mandar l'Estáu Llibre a Bélxica nel so testamentu. Dempués de 1896, sicasí, gracies a la puxanza internacional del cauchu, el Congo convertir nuna perenal fonte d'ingresos, que les sos verdaderes cifres desconócense. El mesmu Leopoldu ocupóse curioso de despintales. Sábese que la Anglo-Belgian, por casu, llogró nel añu 1897 unos beneficios del cauchu del 700 %. Leopoldu convertir n'unu de los homes más ricos d'Europa, con un patrimoniu cuasi imposible de calcular. Empecipió delles construcciones privaes en Bélxica y adquirió numberoses propiedaes inmobiliaries na Costa Azul. Según fontes citaes por Forbath, nel momentu de la so muerte (1909) la fortuna de Leopoldu xubía a 80 millones de dólares de la dómina.

El ferrocarril Matadi-Léopoldville

Ente Léopoldville y el puertu de Matadi, les mercancíes teníen de ser tresportaes por porteadores africanos, por causa de la infranquiable barrera pal tráficu fluvial que suponíen les tabayones Livingstone. Los porteadores morríen en gran númberu, y el tresporte yera lentu (llevaba unos trés selmanes) ya ineficaz, polo que decidió llevase a cabu la construcción d'una llinia de ferrocarril. El 31 de xunetu de 1887 fundáronse la Compagnie du Congo pour le Commerce et l'Industrie (CCCI) y la Compagnie du Chemin de Fer du Congo (CCFC). Los trabayos, dirixíos por Albert Thys, empezaron en 1890 y remataron en 1898. Calcúlase que les obres causaron la muerte de 1.932 seres humanos (1.800 negros y 132 blancos), pero la cifra de víctimes africanes ta con toa probabilidá bien per debaxo de la realidá.

La Force Publique

Artículu principal: Force Publique

Dende principios de la década de 1880, ante la falta de población belga en disposición de treslladase y l'oposición de los partíos constitucionalistas, Leopoldu contratara a mercenarios europeos pa sirvir a los sos intereses nel Congo. En 1888 quedaron entamaos nun exércitu priváu denomináu Force Publique ("Fuercia Público"), que llegó a convertise na fuercia militar más importante d'África Central. A finales de sieglu constaba d'unos 19.000 homes. Tolos oficiales yeren blancos y tolos soldaos rasos, negros, contrataos a encomalo y obligaos a sirvir na Force Publique por un mínimu de siete años. Los reclutes yeren dacuando mercaos a los xefes de les sos tribus; n'otres ocasiones yeren a cencielles secuestraos. Tamién se destinaba con frecuencia al serviciu nel exércitu a los esclavos "lliberaos" n'enfrentamientos colos mercaderes d'esclavos qu'operaben na zona.

La Force Publique actuaba coles mesmes como exércitu d'ocupación y como policía al serviciu de les empreses comerciales. Tuvo De faer frente a delles sulevaciones de pueblos indíxenes, que fueron reprimíes con inusitado xabacismu. Los mesmos soldaos de la Force Publique, na so mayoría reclutados a encomalo, remontar en delles ocasiones. En 1895 un motín na base militar de Luluabourg tuvo de resultes l'apaición d'una guerrilla rebalba que tuvo activa hasta 1908, y que se cobró les vides de dellos cientos de soldaos de la Force Publique, incluyendo quince oficiales blancos. Otra rebelión, empecipiada en 1897 nel nordeste del territoriu, siguía activa en 1900.

Ente 1891 y 1894 la Force Publique llibró una guerra contra'l poderosu comerciante d'esclavos Tippu Tip, procedente de Zanzíbar, pol control de la zona oriental del Estáu Llibre, que se denominó "guerra contra los árabes". Gracies a la superioridá del so armamentu, l'exércitu de Leopoldu foi capaz d'imponese, y acabó col dominiu de los esclavistes. El conflictu cobró les vides d'un eleváu númberu de nativos, que constituyíen la práutica totalidá de los efeutivos de los exércitos engarraos. La victoria foi presentada n'Europa como un trunfu na llucha contra la esclavitú, anque les condiciones de vida impuestes a los nativos nel Estáu Llibre yeren de cutiu peores que la esclavitú. La "Force Publique" foi considerada un preséu del control políticu, el primer exemplu na historia moderna de preseos d'estermín étnicu, utilizáu pola alministración colonial pal enfrentamientu ente les diverses etnies y grupos sociales del Congo, xeneralmente contra'l grupu mayoritariu kongo, favoreciendo'l so debilitamientu y control demográficu.

La represión

Castigu a un nativu col chicotte.

L'alministración colonial emplegó sistemáticamente la violencia pa obligar a trabayar a la población nativa. Na práutica, l'Estáu Llibre del Congo funcionó como un xigantescu campu de concentración. Anque un sistema similar enllantárase yá pa forzar a los nativos a abastece-yos d'otros productos, la situación apinóse cuando'l cauchu convertir nel principal oxetu de la cobicia de los alministradores coloniales. El procedimientu habitual consistía en tomar rehenes, cuasi siempres muyeres y neños, que namái podíen ser rescataos por aciu la entrega de determinaes cantidaes de cauchu. Los rehenes morríen con frecuencia de inanición o por causa de los malos tratos recibíos.

Como castigu por non cumplir les mires na recueya del cauchu yeren frecuentes los asesinatos masivos per parte de la Force Publique. Como prueba de qu'estos asesinatos llevárense a cabu, los soldaos de la Force Publique toyíen una mano a los cadabres. N'otres ocasiones cortábase-yos la cabeza, o, pa demostrar que los asesinaos yeren varones, los xenitales. Les manes yeren afumaes y apurríes a los xefes de puestu como prueba de que la Force Publique fixera'l so trabayu.

N'ocasiones, los soldaos nun mataben a los nativos, sinón que namái-yos toyíen la mano derecha, y emplegaben les bales pa cazar. Delles fotografíes de la dómina documentan estes mutilaciones.

Amás de les matances, emplegábense asiduamente castigos físicos contra la población nativa. El preséu d'usu más estendíu yera la llamada chicotte, una especie de llátigu qu'esgañaba les carnes del reu. Les primeres noticies del so usu remontar a 1888. Esti castigu aplicábase inclusive a neños, y yeren frecuentes les muertes pol so emplegu. L'usu de la chicotte perduró mientres l'alministración belga del Congo y nun foi abolíu hasta 1959, en víspores de la independencia.

La Ilesia católica sofitó inequívocamente el réxime colonial. Fueron establecíes delles colonies infantiles rexíes por sacerdotes católicos, destinaes presuntamente a güérfanos (na práutica, tratar de neños traíos a encomalo pola Force Publique tres les sos incursiones nes aldegues; munchos d'ellos yeren realmente güérfanos, pero pola mor del exércitu colonial). L'oxetu d'estes colonies yera formar súbditos fieles, y munchos de los neños ellí educaos yeren destinaos a engrosar les files de la Force Publique. Nes colonies, utilizábense frecuentemente castigos físicos, incluyida la chicotte, y la mortalidá yera bien elevada.

Les voces crítiques

George W. Williams

La primer voz que s'alzó contra los escesos de l'alministración de Leopoldu foi la del estauxunidense de raza negra George W. Williams. Williams, autor d'un llibru tituláu Historia de la raza negra n'América, yera un conocíu defensor de los derechos de los negros d'Estaos Xuníos. Atraíu pola fama de rei filántropu de que gociaba Leopoldu, Williams creyó que nel Congo los negros d'Estaos Xuníos podríen topar meyores condiciones de vida que nel so propiu país. En 1890, magar les torgues que lu punxo Leopoldu, viaxó al Congo, onde pasó seis meses, percorriendo'l ríu dende la so desaguada hasta les tabayones Stanley.

La resultancia del so periplu pol Congo foi una Carta abierta. al rei de los belgues, un panfletu que foi publicáu'l mesmu añu 1890 y llargamente distribuyíu n'Europa y Estaos Xuníos. Nesi documentu, Williams denunciaba los métodos de l'alministración colonial. Según reveló Williams, los unviaos de Leopoldu adquirieren la so tierra a los nativos por aciu engaños, aplicaben castigos indiscriminaos ya inclusive mataben nativos por deporte. Williams denunciaba inclusive a Leopoldu, que l'añu anterior convocara en Bruxeles una Conferencia Antiesclavista. como tratante d'esclavos.

Tres la Carta abierta, Williams redactó un nuevu documentu, empobináu al presidente de los Estaos Xuníos, Benjamin Harrison, tituláu Un informe sobre l'Estáu y el País del Congo pal presidente de la República de los Estaos Xuníos d'América. nel que repitía les sos acusaciones y encamentaba al presidente a poner fin a la situación.

Les acusaciones de Williams causaron un escándalu n'Europa. Sicasí, Leopoldu entamó rápido una campaña pa desacreditar al disidente, aprovechando qu'ésti s'atribuyó'l rangu militar de coronel, que nunca algamara en realidá. Pa refutar les acusaciones de Williams, los principales funcionarios del Estáu Llibre publicaron un informe qu'amosaba un panorama bien distintu. Dellos testigos afirmaron que Williams mentía, y que'l so opúsculo nun yera más que parte d'una campaña orquestada por intereses económicos enemigos de la esistencia del Estáu Llibre.

Afortunadamente pa Leopoldu, George W. Williams finó n'agostu de 1891. L'ecu del escándalu foi sumiendo, y el rei pudo siguir realizando los sos "negocios" ante la indiferencia del restu del mundu.

Joseph Conrad

En 1890, l'escritor polacu Joseph Conrad remontó'l ríu Congu dende'l llagu Stanley a les tabayones de Stanley como segundu oficial d'un vapor. Frutu d'esta esperiencia foi una de les noveles curties más conocíes del sieglu XX, El corazón de les tiniebles, publicada en 1902. Anque la novela nun tien como intención principal criticar la situación nel Congo, ufierta un cuadru bastante verídicu de los atropellos llevaos a cabu polos funcionarios blancos encargaos de la recueya del marfil y el cauchu. El siniestru personaxe de Kurtz pudo tar basáu en dalgún de los funcionarios que Conrad conoció nel so viaxe pol Congo.

Con posterioridá a la publicación de la so obra, Conrad amosó la so adhesión al movimientu pa la reforma del Congo nuna carta empobinada a Roger Casement, fechada'l 21 d'avientu de 1903. La carta publicar en 1904 nun llibru d'Edmund Dene Morel, King Leopold's Rule in Africa, y nella ponse n'evidencia la oposición frontera de Conrad al réxime establecíu nel Congo, nel que, según les sos pallabres, "la crueldá sistemática escontra los negros ye la base de l'alministración".

Morel y Casement: l'Asociación pa la Reforma del Congo

Nos últimos años de la década de 1890, Edmund Dene Morel, representante en Bélxica de la compañía naviera con sede en Liverpool Elder Dempster, que los sos barcos faíen la ruta del Congo, afayó que, en cuantes que los navíos procedentes del Estáu Llibre llegaben atarraquitaos de mercancíes, los que partíen de Bélxica apenes tresportaben oxetos de valor y sí, sicasí, una gran cantidá d'armes. Ensin viaxar nunca al Congo, Morel dedució cuál yera la situación: en pallabres sos, "namái unos trabayos forzaos continuos y apavoriantes podíen esplicar beneficios tan inauditos". Al intentar espublizar el so descubrimientu, topetó cola censura. En 1901 abandonó'l so trabayu y decidió dedicase a esplicar al mundu la situación del Congo, pa lo cual fundó la so propia publicación, el West African Mail.

Col tiempu, Morel atoparía un pervalible aliáu na persona del cónsul británicu nel Estáu Llibre, Roger Casement. En 1903, a requerimientu del so gobiernu, Casement realizó un viaxe de seis meses pel interior del Congo p'afayar qué había de ciertu nos rumores cada vez más estendíos sobre les otomíes que se taben llevando a cabu por parte de l'alministración del monarca belga. L'informe de Casement publicar en 1904, a pesar de les presiones de Leopoldu pa evitalo. L'informe constataba que se taben llevando a cabo crimen tarrecibles, ya incluyía les declaraciones de dellos testigos.

En 1904, Morel y Casement fundaron l'Asociación pa la Reforma del Congo, consagrada a espublizar, tanto al traviés de la prensa como por aciu conferencies, la situación nel territoriu africanu. L'asociación ganó llueu numberosos adeptos tantu n'Estaos Xuníos como n'Inglaterra, y cuntó cola collaboración de destacaos intelectuales. Mark Twain escribió un panfletu irónicu que tituló El soliloquiu del rei Leopoldu. Arthur Conan Doyle, el creador de Sherlock Holmes, participó tamién viviegamente na campaña, compareciendo en delles conferencies xunto a Morel, y publicando el llibru El crime del Congo. L'Asociación permaneció activa hasta dempués de la cesión del Congo a Bélxica y nun s'eslleió sinón en 1913.

Los misioneros protestantes

Los misioneros protestantes xugaron un papel fundamental na divulgación de les otomíes cometíes nel Congo. Procedíen, na so mayoría, de los Estaos Xuníos, el Reinu Xuníu y Suecia. Un misioneru baptista suecu, Y. V. Sjöblom, publicó na prensa del so país una contundente denuncia de la esplotación de los nativos.

En 1908 el misioneru presbiterianu estauxunidense de raza negra William Sheppard foi demandáu por libelo cuando publicó, nun boletín destináu al públicu norteamericanu, un artículu denunciando la represión colonial. Defendíu, a instancies de Morel, pol abogáu y políticu belga Émile Vandervelde, nun xuiciu que goció de l'atención de la opinión pública occidental, Sheppard foi finalmente declaráu inocente poco primero de la cesión del Congo a Bélxica.

El fin del Estáu Llibre

El territoriu del Estáu Llibre del Congo (mapa realizáu en 1914, con posterioridá a la cesión del Congo a Bélxica).

Leopoldu intentó neutralizar l'informe de Casement creando la so propia comisión d'investigación. Neutral n'apariencia, taba formada por trés xueces: un belga, un suizu y un italianu. L'italianu yera Giacomo Nisco, xuez del tribunal supremu del Estáu Llibre; según paez, Leopoldu cuntaba cola so llealtá pa influyir na opinión de los otros dos miembros de la comisión.

Sicasí, en 1905, tres dellos meses d'investigación, la comisión publicó un informe qu'acotaba los abusos que fueren denunciaos por Casement. Leopoldu, sicasí, llogró refugar l'escándalu unviando a la prensa un resume del informe que falsiaba les conclusiones del mesmu.

Leopoldu trató de contraatacar con tolos medios al so algame. Publicó dellos folletos, y mientres años pagó a dellos periódicos europeos por que secundaren los sos intereses. Sicasí, nun pudo evitar que la opinión pública de tol mundu, incluyida Bélxica, amosara una clara oposición a que caltuviera la so propiedá sobre'l territoriu africanu.

En 1906 yera yá evidente que Leopoldu tenía d'arrenunciar al so dominiu sobre'l territoriu del Congo. Mientres dos años axustó la cesión del Congo a Bélxica. Leopoldu impunxo una serie de condiciones: l'estáu belga tenía d'asumir la delda del Congo, que xubía a unos 110 millones de francos; tenía de sufragar dellos proyeutos de construcción que'l rei entamara en Bélxica, por valor de 45,5 millones de francos; y obligábase amás a pagar a Leopoldu otros 50 millones en gratitud polos "sacrificios" realizaos por él en favor del Congo. El Congu pasó oficialmente a depender de l'alministración de Bélxica'l 15 de payares de 1908.

Nun foi un mal negociu pa Leopoldu. Aquel día, la producción de cauchu nel sureste d'Asia y Suramérica fixera baxar tantu los precios que la recueya del cauchu africanu dexara de ser un negociu codalosu.

Leopoldu morrió un añu dempués, el 17 d'avientu de 1909. La cesión a Bélxica del Congo nun implicó'l final del sistema represivu qu'él instaurara nel territoriu, que s'enllargó, apenes anidiáu, mientres el periodu de l'alministración belga. Anque'l cauchu dexó de ser la principal esportación del Congo, llueu se toparon nueves riqueces naturales, especialmente en Katanga: el sistema de trabayos forzaos emplegóse, con midíes represives qu'incluyíen l'usu de la chicotte, nes mines de cobre, oru y estañu. Calcúlase que namái nes mines de cobre y les fundiciones de Katanga morrieron ente 1911 y 1918 unos 5.000 obreros nativos. La Force Publique siguió mientres l'alministración belga, con métodos de reclutamiento bien similares, y mientres la Primer Guerra Mundial sufrió numberoses baxes nos sos enfrentamientos coles tropes del África Oriental Alemana (actual Tanzania).

Les víctimes

Les cifres

Nun esiste forma d'evaluar con ciertu grau de credibilidá'l númberu de víctimes mientres la esistencia del Estáu Llibre. Les cifres namái pueden ser emponedores. El profesor Jan Vansina, de la Universidá de Wisconsin, antropólogu y etnógrafu qu'estudió con detenimiento la población de la zona, afirmó qu'ente 1880 y 1920 la población del Congo amenorgóse «a lo menos a la metá».

Según Jim Zwick, cuando Stanley llegó per primer vegada a la cuenca del Congo comprobó que les zones riberanes taben densamente poblaes, y calculó la población total nunos cuarenta millones d'habitantes. Paez una cifra bien esaxerada. Los cálculos d'otros viaxeros de la dómina bazcuyen ente los 20 y los 30 millones d'habitantes. Forbath da la cifra de 15 000 000.

El primer censu foi realizáu en 1911, tres el final del Estáu Llibre. Anque nun se fixo públicu, ye conocíu al traviés de fontes diplomátiques britániques. Según esti censu, en 1911, tres venti años de matances y d'indiscrimináu saquéu, la población del Congo yera de namái 8 500 000 persones. Zwick considera qu'una cifra de 10 000 000 de víctimes mortales mientres el dominiu de Leopoldu puede averase abondo a la realidá. Esta cifra coincide cola qu'apurre Adam Hochschild. Forbath, sicasí, considera más afecha a la realidá la de 5 000 000 de muertos.

Sicasí'l elevadísimo númberu de víctimes, dende un puntu de vista téunicu-xurídicu nun ye posible falar de xenocidiu, yá que nun esistió voluntá d'esterminar un determináu grupu étnicu. Hai, sicasí, quien empleguen el términu pa referise a les masacres que tuvieron llugar nel Estáu Llibre, ya inclusive se presentó una moción, el 26 de mayu de 2006, nel Parllamentu británicu, por que les matances del Congo fueren tipificadas como xenocidiu y pa solicitar al gobiernu belga que pidiera esculpes públiques al pueblu congolés.

Les causes

Namái una parte, imposible de cuantificar con exactitú, del númberu total de víctimes deber a los asesinatos masivos llevaos a cabu pola alministración colonial. Sicasí, estos asesinatos fueron abondo frecuentes. Solíen producise cuando un determináu pobláu nun apurría la cuota de cauchu axustada. Hochschild. cita dellos exemplos d'asesinatos en masa documentaos al traviés de la prensa de la dómina, de los testimonios de los misioneros o de los mesmos diarios o correspondencia de los oficiales blancos de la Force Publique encargaos de llevar a cabu les execuciones.

La represión llevada a cabu pola Force Publique tenía amás otros efeutos. Ente los rehenes (xeneralmente muyeres y neños) reteníos pa forzar el trabayu de los homes de los poblaos esistía una mortalidá bien elevada, por cuenta de les penoses condiciones del so confinamientu. Otros munchos indíxenes finaron de inanición por cuenta de que los soldaos amburaben los cultivos que los sirvíen como mediu de subsistencia, o al abandonalos ellos mesmos pa escapar a la represión.

A la mortalidá provocada por estes causes hai que xunir la causada poles enfermedaes, especialmente pola viruela y la enfermedá del suañu. L'efeutu d'estes enfermedaes viose ensin dulda multiplicáu poles penoses circunstancies que tuvieron qu'encarar les poblaciones natives. Amás, los movimientos de población causaos poles aiciones represives de la Force Publique facilitaron l'espardimientu d'estes epidemies.

Un últimu factor que tien de tenese en cuenta ye'l descensu de la natalidá que se produció de resultes direuta de les matances, del trabayu forzáu de gran parte de la población masculina y de les tarrecibles dificultaes que les etnies indíxenes tuvieron d'encarar.

L'olvidu

Muséu Real d'África Central, en Tervuren.

Arcu del Cincuentenariu.

En Tervuren, nes contornes de Bruxeles, atópase'l Muséu Real d'África Central, que tien una de les coleiciones d'arte y oxetos africanos más importantes del mundu. Esti muséu, sicasí, nun alluga alcordanza dalguna de les tarrecibles matances que se llevaron a cabu nel Estáu Llibre. En 2005 realizar nel muséu la esposición La mémoire du Congo, onde namái parcialmente se reconocíen los numberosos crímenes coloniales, y destacábense los aspeutos positivos de la colonización. La esposición foi duramente criticada. Tampoco esiste nengún monumentu en Bélxica que recuerde a les víctimes, nin propósitu dalgunu de llevalo a cabu. Según l'historiador Jules Marchal, «los belgues nun conocen, n'efeutu, los crímenes que tuvieron llugar nel Congo. Imaxínense que'l so sistema colonial yera'l meyor d'África. Anque lo contrario paez muncho más ciertu...».

Puede dicise, ello ye que que la única buelga en Bélxica de la dómina en que'l so monarca alministró l'Estáu Llibre atópase nes numberoses construcciones sufragaes por Leopoldu col frutu de los sos "negocios" africanos. Ente elles atopa'l llamáu Arcu del Cincuentenariu, qu'un parllamentariu de la oposición bautizó como "Arcu de les Manes Cortaes", según l'avenida de Tervuren, construyida por cuenta de la Esposición Universal de Bruxeles, en 1897, por que los belgues pudieren visitar, ente otres coses, el zoo humanu que s'instaló en Tervuren. Leopoldu desenvolvió tamién una importante actividá constructiva n'otres ciudaes belgues, como Oostende y Laeken. Nada nestos monumentos recuerda la manera en que se llogró'l dineru necesario p'alzalos.

Gran parte de los documentos relativos a l'alministración del Estáu Llibre fueron refundiaos al fueu por orde de Leopoldu en 1908, poco primero de la cesión del territoriu a Bélxica. Los que sobrevivieron tuvieron clasificaos como secretos hasta la década de 1980. El primer historiador que pudo consultar estos documentos foi'l exdiplomático belga Jules Marchal. Frutu de les sos investigaciones publicáronse dellos llibros alrodiu de la hestoria del Estáu Llibre.

Bibliografía

Bibliografía utilizada

Aspeutos xenerales

• Forbath, Peter: El ríu Congo. Descubrimientu, esploración y esplotación del ríu más dramáticu de la tierra. Turner / Fondu de Cultura Económica, 2002. ISBN 84-7506-508-2.
• Hochschild, Adam: La pantasma del rei Leopoldu. Barcelona, Península, 2002. ISBN 84-8307-430-3.
• M'Boloko, Elikia: "África Central: el tiempu de les matances", en Marc Ferro (ed.): El Llibru Negru del Colonialismu (Madrid, La Esfera de los Llibros, 2005. ISBN 84-9734-380-8); páxs. 509-531.
• Wesseling, Henri L.: Estrema y vas vencer. El repartu d'África (1880-1914). Barcelona, Península, 1999. ISBN 84-8307-194-0.

Testos contemporáneos a los fechos

• Conan Doyle, Arthur: The Crime of the Congo, Nueva York, Doubleday, Page & Company, 1909. Disponible en llinia.
• Conrad, Joseph: El corazón de les tiniebles. Edición de Fernando Galván y José Santiago Fernández Vázquez ; traducción de Araceli García Ríos ya Isabel Sánchez Araujo. Madrid, Cátedra, 2005. ISBN 84-376-2255-7.
• Twain, Mark: King Leopold's Soliloquy. Londres, T. Fisher Unwin, 1907. Disponible en llinia.

Bibliografía adicional

• Ascherson, Neal: The King Incorporated: Leopold II in the Age of Trusts. Londres, George Allen & Unwin, 1963.
• Vangroemweghe, Daniel: Du Sang sur les lianes. Bruxeles, Didier Hatier, 1986.

Filmografía

• White King, Rede Rubber, Black Death ( Peter Bate, 2003): ver referencia n'Internet Movie DataBase

Enllaces esternos

• Reforming the Heart of Darkness Reformando'l corazón de les tiniebles. El movimientu de reforma del Congo n'Inglaterra y Estaos Xuníos. Por Jim Zwick (n'inglés)
• World History at KMLA. History of the Congo Free State (n'inglés)
• La colonisation belge du Congo (en francés)
• Presafrique - Un holocauste oublié au Congo ou l'apocalypse selon Léopold II (en francés)
• Seleición de testos de la dómina (n'inglés)
• Amo y señor del Congo (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión). Artículu n'El País Selmanal, 29 de xineru de 2006, por Jorge Eduardo Benavides.
• Artículu de Mario Vargas Llosa na revista Letras Libres. Esti artículu figura como prólogu a la edición española del llibru de Adam Hochchild La pantasma del rei Leopoldu (ver bibliografía).
• One of the World's First International Humanitarian Movements: Taking A Stand Against Exploitation in the Congo, por Rebecca Fishburne (n'inglés)
• Entrevista con Adam Hochschild (en francés)
• Entrevista con Jules Marchal (en francés)
• Páxina web del Muséu Real d'África Central (en francés, neerlandés ya inglés)

• Datos: Q76048
• Multimedia: Congo Free State