Iwija
Iwija (kastilla aru: Oveja) ñuñuri, iwija millk'itxa kisuwa lurañaxa. Iwijasti uta uywaraki.
Iwija aycha kanka sumawa. Iwijanakaxa ch'ixa samiri t'awranipxatawa. Iwija ch'ankata sawuta ikiñana aski junt'uchasixa.
KUNJAMASA IWIJAXA
Qalltawi
Criollo iwijanakaxa español jaqinakana yaqhachawi maranakanwa khaysa Peru markata apantanipxatayna ukhamaraki aka criollo iwijanakaxa islas del archipiélago de Chiloé uksana yaqhachata uñjasipxarakitayna. Uñacht’ayasirakiwa alta heterocigosidad ukhamaraki alta endogamia kuñalaykutixa walja jisk’a tamanakawa aka jach’a tamanxa utjaraki, kipkarakiwa walja kasta uñacha kipka kasta jatha uñaqta.
chiqpachapuni uywa uywañtuqita
kuna pachati jaqixa jupataki aski uywa uywaña qalltkixa uka kipkarakiwa uywana k’umara jakañapataki llakiñsa qalltaraki. jichhurunakanaxa uywa awatirinakatakixa jisk’a laq’u usunakawa maya jawq’antawina ukhamaraki jawq’antawikiskiwa, ukhamakipansa uywa mirarayaña tuqinxa kasta thakhinakawa uñstaski, ukhamarakiwa machjayïri kasta qullanaka pachparaki jaxu qulla wakiyatanakawa uka jisk’a laq’unaka tukjañatakixa apnaqata sasawa saraki.
Patapampanakana jilpacha utjatapa
Jupanakaxa sarakiwa, pachana jani walt’äwipaxa juyphi, chhijhhi, waña pacha ukhama utjipana yapuchawinakaxa jilpacha jani utjkiti ukhamäkipanwa uywa uywañaxa utji ukhamanwa wila masinakaxa amuyasipxi uka uywañanakaxa.
Qullasuyu markana uwija uywata
Qullasuyu markanxa uwijaxa 10 millones ukja uywarakiwa uywasiraki. Uywa yäparu awatiña uraqinakaxa jisk’thapiyatawa yaqha uywa awatirinaka utjipana sasawa yatxatirixa qhanañchi
Thaya uraqina uywa awatïri markachirinaka
Thaya uraqinxa aknïri ajalla jach’a suyunakanwa Oruro, Potosí, La Paz y Cochabamba, uraqisa, uywa manq’asa utji ukhamaraki 6.614.358 ukkha uwija uywarakiwa mirayata. Akasti 86.72% ukja uwijarakiwa markasana utjatapa uñacht’ayi. Ch’uqi yapu suyu markanxa 32.25%, Oruro ukanxa 20.09%, Potosí ukansti 18.52% ukhamaraki Cochabamba suyunxa 15.86% ukhawa sapa markana.
Iwijanaka
Iwijanakaxa usuxata uñakipawinxa yaqhakasta uñacht’ayi, janiwa usunakanakxa jani ukasti jisk’a laq’unakampisa jank’akirakiwa piykatayasipxaspa. Aka uywanakaxa kamillu lap’a usutaki ukhamaraki janchi manqhi usunakatakisa wali llajllapxiwa taqi jakawipana, qalluki ukjata ankutkama ukhamaraki qachunakaxa niya qalluchaña jak’aki ukjanaka ukawa wakisi sumpacha qhanañchaña sasawa
Kunjamas iwijaxa
Iwijaxa mä ñunuri uywawa, kayupanakaxa silluru tukuyi. Mä k’anuri uywawa, kunatixa pusiru jaljatawa.
Iwijanakana janchipaxa t’arwaniwa, ukhamaraki yakhipa kasta iwijanakaxa janiwa t’arwanikarakiti sasispawa karakul ukhamaraki awasi uka iwijanakawa jani tharwanikiti.
Kunatakisa iwijaxa (wakiskiri)
Iwijatja millk’iwa (ch’awasi), ukhamaraki aycha, liph’ichi ukhamaraki th’arwa. Ukhamaraki millk’itxa lurasispawa qisu ukhamaraki chiqakiwa millki masispa.
Manq’apa
Iwijaxa mä uywa chhixi manqiri uywawa manqiriwa layulayu alfalfa ukakasta pastunaka kunatixa kasta kasta uywanakawa taqi kasta pastunaka manqi wakanakasti jachha pastunakakiwa manqaphi iwijanakasti jiskha pastunakakirakiwa manqaphi.
Kunjamasa iwijaxa mirantawayi
Iwijanakaxa pxisqa pxaxsiwa walqixa mä wawanispawa ukhamaraki payaspawa mä maranxa pä kutiwa wawachaspa diciembre pxaxsina ukhamaraki marzo pxaxsina.
Qachu iwijaxa wawaparu ñuñuyiwa kimsa pxaxsi uka pachanwa iwija wawaja ñuñu thaqaqti
Iwijana kasta uñtanakapa
Iwija uywawinxa ina iwijakisa ukawa uñtapatjamxa qunt’ayata uñacht’ayañataki, ukhamarakiwa Churra jani ukaxa manchega uka kasta iwijata jutirimpiwa sumaptayata ukasti janq’u janchini jaqinakaxa purinipkatayna uka pachawa Bolivia markaru apanipxatayna. Aka tama uywanakaxa, phisqa pataka maranakata aksaru thaya samanani uraqina qamasinxa, aka kasta nuraqinakanxa jakawipxa wali suma jichuntawi jikxatapxaraki, ukhamarakiwa qalluchañansa miratataraki, ukihamarakiwa pisi ch’amañchïri ina jichhunaka quranaka manq’asinsa aychapxa suma lik’intayi sasawa saraki.
Kasta iwijanaka
Taqi kasta iwijanakawa utji aka pachanxa millki churayirinaka ukhamaraki aycha churayirinaka ukatxa tharwa jilayirinaka ukhamawa utji
Sunituqina ukhamaraki qhirwatuqinsa walja jaqinakawa uwija apnaqawita uñacht’ayata, ukasti maya aski thakhiwa jupanakana jakawipanxa kunatti (t’arwa, aycha, millk’i ukhamaraki lip’ichi) ukanakawa qullqi katuqasiña churi, juk’ampisa manq’awipanakarusa phuqañcharaki.
Kapsuña
Iwija tamana jani walt’äwinaka jani utjañapatakixa urqunakaruxa kaparxañawa ukhamana aycha churirinakaxa utjañapataki, jani walt’awixa jisk’pacha kapsutaxa janirakiwa makhi jiltkiti, maya tuqitxa manso iwijanakarakiwa tukuwayxi mayninakaxa kikipakïxapxiwa.
T’awra yawiña
Yawirata t’arwanakaxa kunaymana p’itañanakatakiwa wakiyatäxi ukhamaraki aljañanakasa utjarakiwa. Pacajes Suyunxa sapa marawa sapa iwijanakata mä libra ukja yawirapxi ukhamraki jila.
