Колония

Колониаль Биләмәләр картаһы. Е. Вилькин төҙөгән һәм һыҙған. («Колонии», «Военная энциклопедия Сытина» мәҡәләһенән. 1913 йыл)

Коло́ния (лат. colōnia «торама») — сит ил дәүләте (мегаполис) хакимлығы аҫтындағы бойондороҡло биләмә, айырым режим нигеҙендә идара ителә бойондороҡһоҙ сәйәси һәм иҡтисади власы булмай. Йыш ҡына колониаль режим граждандарына мегаполис граждандары хоҡуҡтары менән сағыштырырлыҡ хоҡуҡтар бирелмәй. Шул уҡ ваҡытта метрополия граждандары колониаль биләмәләрҙә төп халыҡҡа ҡарағанда власть һәм өҫтөнлөктәр менән файҙалана. Колонияларҙың барлыҡҡа килеүе империалистик дәүләттәрҙең (мегаполистарҙың) йоғонтоһон киңәйтеү өсөн төп ҡорал булып тора.

Тасуирламаһы

Колониялар булдырыуҙың мотивтары күп: тәбиғәт ресурстарын контролдә тотоуҙан алып мәғрифәтселек-экспансионистик маҡсаттарға тиклем.

Традицион колония, ғәҙәттә, метрополиянан һәм урындағы элитанан кешеләр ҡатламы менән идара ителә, ә рәсми тел булып колонизаторҙар теле һәм һирәк осраҡта ғына колонияның төп халҡы теле тора.

Колония халҡын төрлө яҙмыш — ҡоллоҡҡа тоталь дусар итеү (Ирекле Конго дәүләте), дискриминация (Британия Һиндостаны, Япония Кореяһы) йәки метрополия халҡы менән хоҡуҡтарҙы тигеҙләү (Франция Гвианаһы) көтә.

Ерле халыҡтарҙың колониализмға ҡаршы көрәше һәм был идеяның метрополия халҡының иғтибары кәмеүе Икенсе донъя һуғышынан һуң элекке колониаль империяларҙың тарҡалыуына килтерә. Колонияларҙың тарҡалыуының иң юғары нөктәһе 1960 йылдарға тура килә. Дөрөҫ, ҡайһы бер осраҡтарҙа ул яңы азат ителгән дәүләттәрҙе иҡтисади иҙеүҙең юҡҡа сығыуына килтермәй, һуңғылары иҡтисади яҡтан иҙелеүен дауам итә, уларҙың сәйәси бойондороҡһоҙлоғо ҡайһы берҙә формаль характерҙа ғына була (ҡарағыҙ неоколониализм (неоколониализм)).

Митрополияларҙың колониялар алыу маҡсаттары

Иҡтисад, сауҙа

• Тәбиғәт һәм кеше байлыҡтарын файҙаланыу, ҡайһы бер осраҡтарҙа — уникаль, һирәк ресурстарға (шул иҫәптән транзитҡа) хужа булыу, донъя сауҙаһын монополиялаштырыуға ынтылыу;
• Сауҙа юлдарын, һатыу баҙарҙарын оптималләштереү, уңайһыҙ сит мәҙәни илдәрҙе бөтөрөү;
• Сауҙа хәүефһеҙлеген тәьмин итеүгә өлгәшеү, уны оператив көстәр менән тәьмин итеү;
• Хоҡуҡи ҡырҙы унификациялау, империя хоҡуҡи стандарттарын формалаштырыу, берҙәм һәм аңлайышлы сауҙа мәҙәниәтен формалаштырыу юлы менән сауҙаны иң яҡшы хоҡуҡи яҡлау;

Социаль өлкә, социаль балансты оптималләштереү

• Криминаль йүнәлештәге пассионар социаль ҡатламдар көсөн ҡулланыу өсөн тап килгән маҡсаттар табыу;
• метрополияла уларҙың йәмғиәткә төшкән өлөшөн кәметеү, ҡайһы берҙә — тотҡондарҙы, йәберләнгәндәрҙе, үҙ-үҙенә урын таба алмағандарҙы, йәмғиәттә барлыҡҡа килгән йолалар, ғөрөф-ғәҙәттәр менән ҡәнәғәтһеҙлек белдергәндәрҙе табыу;
• колониялар менән идара итеү, колониаль хакимиәт — идарасылар өсөн яҡшы мәктәп, ә урындағы әһәмиәтле конфликттарҙы хәл иткәндә көс ҡулланыу — империя ҡораллы көстәрен тейешле тонуста тотоу ысулы;
• империя ихтыяждары өсөн лайыҡлы профессиональ һәм тәжрибәле гражданлыҡ һәм хәрби бюрократия мәктәбен ойоштороу, чиновниктарҙың яңы быуынын һынап ҡарау, хәрби, сәйәси-иҡтисади, мәҙәни элитаны яңыртыу;
• метрополия халҡы менән сағыштырғанда хоҡуҡһыҙ, арзан йәки бөтөнләй бушлай эш көсө, шул иҫәптән уға ихтыяж ҙур булған урынға экспортлау һәм/йәки уны мегаполисҡа «бысраҡ», абруйлы булмаған, әммә социаль әһәмиәткә эйә булған эштәргә импортлау.
• Яңы граждан һәм хәрби технологияларҙы, алымдарҙы, ноу-хауҙы, тактикаларҙы һынау, үҙендә етештерелгән зарарлы ҡалдыҡтарҙы экспортлау, хәүефле хәрби, ғилми, сәнәғәт, тәбиғи һынауҙар, эшмәкәрлек үткәреү мөмкинлеге, сөнки уның һөҙөмтәләре метрополия халҡының именлегенә, һаулығына, ғүмеренә хәүеф менән янар ине. Ҡайһы бер осраҡтарҙа бындай хәлде империяның һәм донъяның йәмәғәтселегенән йәшерен һаҡлауҙың уңайлы ысулы.

Тышҡы сәйәсәт, цивилизациялы экспансия

• Геостратегик ҡыҙыҡһыныуҙар, ҡораллы көстәрҙең мобиллегенә ирешеү өсөн донъяның төп нөктәләрендә терәк пункттар системаһын булдырыу;
• Ғәскәрҙәрҙең, флоттарҙың хәрәкәтен, сауҙа юлдарын, башҡа колониаль империяларҙың халҡының күсенеүен контролдә тотоу, һуңғыларының тейешле төбәккә үтеп инеүенә юл ҡуймау, уларҙың ролен, донъя статусын кәметеү;
• Империя абруйын уйлау, халыҡ-ара килешеүҙәр төҙөгәндә, донъя яҙмыштары тураһында артабанғы ҡарарҙарҙа ҙурыраҡ геосәйәси көскә эйә булыу;
• Цивилизация, мәҙәни, тел экспансияһы — метрополияла, колонияларҙа һәм башҡа донъяла эш итеүсе властың абруйын, легитимлығын нығытыу ярҙамында. Империя цивилизация стандарттарының дөйөм донъя стандарттарына әүерелеүе.

Колонияларҙың билдәләре

• Сәйәси бойондороҡлолоҡ, үҙенсәлекле хоҡуҡи статус, ҡағиҙә булараҡ, метрополияның тулы хоҡуҡлы провинциялары статусынан насар яҡҡа айырыла;
• Географик айырымлыҡ һәм күп осраҡта мегаполистан алыҫ булыу;
• Тәбиғәт байлыҡтарын иҡтисади файҙаланыу, аборигендарҙың мегаполис файҙаһына хеҙмәт итеүе, был йыш ҡына иҡтисади үҫештең әкренәйеүенә, колонияның бөлгөнлөккә төшөүенә килтерә;
• Күп осраҡта — аборигендарҙың күбеһенең метрополияла йәшәүселәрҙән этник, дини, мәҙәни йәки башҡа төрлө айырылыуы йыш ҡына метрополия халҡына үҙен айырым, бойондороҡһоҙ берләшмә тип һанарға нигеҙ бирә;
• Тарихи фактор:
  • метрополия биләмәләрен баҫып алыу, оккупация;
  • Метрополия тарафынан колонияны үҙ аллы хоҡуҡи статустан мәхрүм итеү:
    • урындағы властарға метрополия файҙаһына колония биләмәһендә протекторат, вассаллыҡ, «ҡуртым», концессия, опека, һатып алыу йәки уларҙың үҙаллылығының тулылығын сикләү тураһында тиң булмаған, тиңһеҙ килешеүҙәрҙәрҙең башҡа формаларын тағыу юлы менән,
    • хәрби көстәр индереү юлы менән йәки колонияла власҡа бойондороҡло марионетка режимын индереү ысулы менән,
    • биләмәне аннексиялау, метрополия тарафынан үҙенең колониаль хакимиәтен булдырыу юлы менән,
    • метрополиянан колониялар менән туранан-тура идара итеү юлы менән;
  • Колонияға метрополиянан күп кенә халыҡты күсереү, улар тарафынан урындағы власть органдары, сәйәси-иҡтисади, мәҙәни элита булдырыу;
  • Митрополияның өсөнсө илдәр менән дәүләт-ара килешеүҙәре булыуы, колония яҙмышы тураһында килешеүҙәр төҙөү.
• Йыш ҡына (бигерәк тә XX быуаттың һуңғы сирегенә тиклем) метрополия халҡы менән сағыштырғанда аборигендарҙың гражданлыҡ хоҡуҡтарын ҡыҫыу, аборигендарға сит мәҙәниәт, дин, тел, ғөрөф-ғәҙәттәр индереү, урындағы мәҙәниәтте һанға һуҡмау, хатта раса, ҡатлам йәки башҡа сегрегацияға тиклем, апартеид, ерҙән ҡыуыу, йәшәүҙән мәхрүм итеү, геноцидҡа тиклем;
• Күп осраҡта — колонияла йәшәүселәрҙең күбеһенең үҙ хәлен үҙгәртергә, яҡшыртырға ынтылышы.
  • Аныҡ һәм даими милли-азатлыҡ хәрәкәтенең булыуы — ерле халыҡтың үҙ яҙмышын үҙ аллы хәл итеү маҡсатында суверенитетты тергеҙергә ынтылышы (географик, этник, дини һәм/йәки мәҙәни яҡтан адекват ил менән берләшеү);
  • Метрополия яғынан бындай сараларҙы көс ҡулланып баҫтырыу саралары;
  • Ҡайһы берҙә был колонияға географик, этник, дини һәм/йәки мәҙәни яҡтан адекват илдең оҙайлы территориаль дәғүәләре лә була.

Колониялар типтары

Колониализм тарихында идара итеү, күсеп ултырыу һәм хужалыҡ үҫеше тибы буйынса колонияларҙың өс төп төрө айырыла:

• Күскенселек колониялары
• Сеймал колониялары (йәки файҙаланылған колониялар)
• Милләт-ара ҡатнаш (күскенселек-сеймал колониялары)

Бынан тыш, хәҙерге донъя баҙарында төп ресурсы булып арзан эшсе көсө (Ҡытай, Һиндостан, Көньяҡ-Көнсығыш Азия илдәре, башҡа территориялар) торған өсөнсө донъя илдәре ҡайһы берҙә «сәнәғәт колониялары» тип һанала.

Тарихы

Колониализм — XVI—XX быуаттарҙа үҫешкән (мегаполис) илдәр төркөмөнөң донъяның башҡа илдәре өҫтөнән хакимлыҡ итеү системаһы. Колониаль сәйәсәт — ул, ҡағиҙә булараҡ, иҡтисади яҡтан насар үҫешкән, башлыса сит милләтле халыҡтарҙы, илдәрҙе һәм территорияларҙы баҫып алыу һәм йыш ҡына хәрби, сәйәси һәм иҡтисади алымдар менән файҙаланыу сәйәсәте.

Колониализм өсөн тәүшарттар Бөйөк географик асыштар дәүерендә, атап әйткәндә, XV быуатта, португал диңгеҙсеһе Васко да Гама Һиндостанға юл асҡанда һәм Христофор Колумб Америка ярҙарына барып еткәндә барлыҡҡа килә. Яңы Донъяла тәүге колонияларҙы испандар нигеҙ һала. Америка индейҙарының дәүләттәрен талау Европа банк системаһының үҫешенә, фәнгә финанс бүлемдәренең үҫеүенә һәм сәнәғәттең үҫешенә этәргес көс бирә, был, үҙ сиратында, яңы сеймал ресурстарын талап итә.

Капитал тупланған тәүге осорҙағы колониаль сәйәсәткә буйһондоролған биләмәләр менән сауҙа итеүҙә монополия урынлаштырыуға, тотош илдәрҙе баҫып алыуға һәм талауға, урындағы халыҡты файҙаланыуҙың йыртҡыс феодаль һәм ҡол биләүселек формаларын ҡулланыуға йәки урынлаштырылыуға ынтылыш хас. Ҡоллоҡҡа эләккән илдәрҙә колониаль сәйәсәт етештереүсе көстәрҙең юҡҡа сығыуына сәбәпсе була, был илдәрҙең иҡтисади һәм сәйәси үҫешен тотҡарлай, киң биләмәләрҙе талауға һәм бөтә халыҡтарҙы юҡ итеүгә килтерә.

Мануфактуранан ҙур фабрика-завод сәнәғәтенә күскән һайын колониялар ауыл хужалығы үҫешенең монокультур йүнәлешле аграр һәм сеймал ҡушымталарына, сәнәғәт продукцияһын һатыу баҙарҙарына һәм метрополияларҙың үҫеп килеүсе капиталистик сәнәғәте өсөн сеймал сығанаҡтарына әйләнә. Эксплуатациялауҙың яңы алымдарының киңәйәүе, урындағы халыҡтар өҫтөнән хакимлыҡ итеүҙе нығытырлыҡ махсус колониаль идара итеү органдарын ойоштороу кәрәклеге, шулай уҡ метрополияларҙа буржуазияның төрлө ҡатламдарының ярышыуы колониаль сауҙа компанияларын юҡ итеүгә һәм яулап алынған илдәрҙе һәм биләмәләрҙе метрополияларҙың дәүләт идаралығына күсеүенә килтерә.

Колониаль хакимлыҡ йә «доминион» (колонияның вице-король, генерал-капитан йәки генерал-губернатор аша туранан-тура идара итеүе) йә «протекторат» рәүешендә сағыла. Колонистар урындағы халыҡҡа тулыһынса бәйле булмаған общиналар барлыҡҡа килтергән, улар төрлө ҡатлам кешеләренән, шул иҫәптән енәйәтселәрҙән һәм авантюрасыларҙан тупланған. Шулай уҡ дини общиналар (Яңы Англия пуритандары һәм Ҡырағай Көнбайыш мормондары) киң таралған була.

Хәҙерге осор

«Колиция» төшөнсәһе кире төҫмөрлө булғанлыҡтан, хәҙер ул рәсми документтарҙа ҡулланылмай. Хәҙерге үҙ аллы булмаған биләмәләр ғәҙәттә «бойондороҡло биләмә» төшөнсәһе менән берләштерелә. Шул уҡ ваҡытта, үҙидаралыҡ булыу-булмауына булыуға һәм башҡа башҡа сәбәптәргә ҡарап, бындай биләмәләрҙең рәсми статустары үҙгәрә — «диңгеҙ аръяғы департаменттары» һәм «диңгеҙ аръяғы общиналары (биләмәләре)» (Франция), «короллек ерҙәре» һәм «диңгеҙ аръяғы биләмәләре» (Бөйөк Британия), «инкорпорацияланмаған биләмәләр» (АҠШ) һ.б. Үҙидаралығы максималь булған бойондороҡло биләмә — «ассоциацияланған дәүләт».

Нигеҙҙә бойондороҡло биләмәнең төп халҡы бөгөн, метрополия иле халҡы кеүек үк, гражданлыҡ хоҡуҡтарына эйә. Күп кенә колонияларҙа иҡтисади хәл бойондороҡһоҙ дәүләткә әйләнгән күрше биләмәләргә ҡарағанда яҡшыраҡ. Бындай колонияларға миҫал булып Француз Гвианаһы йәки Пуэрто-Рико тора. Икенсе яҡтан, колонияның исеме һәм гражданлыҡ хоҡуҡтарын тигеҙләү уның колониаль держава составына ингән тигәнде аңлатмай. Икенсе яҡтан, колонияның исемен үҙгәртеү һәм гражданлыҡ хоҡуҡтарын тигеҙләү уның колониаль державаның бер өлөшө булып китеүен аңлатмай. Асылда, колонияларҙың күбеһе элеккесә колония булып ҡала (ҡара: неоколониализм): тәбиғи байлыҡтар сығарыла, халыҡтың уртаса килеме мегаполис халҡы килеменән күпкә түбән, локаль элита башлыса колониялаштырыусы илдән килгән чиновниктарҙан һәм идарасыларҙан тора, шулай уҡ рәсми тел булып теге йәки был колониаль держава теле ҡала.

Әҙәбиәт

• Колонии // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4 томах. — СПб., 1907—1909.
• Колонизация // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Колония // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
• Словарь Ушакова. Колония
• [ Колония] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә

Һылтанмалар

• Универсаль энциклопедия KM.ru // mega.km.ru
• Non-Self-Governing Territories Listed by the United Nations General Assembly in 2002 // un.org
• Non-Self-Governing Territories Listed by the United Nations General Assembly in 2012 // un.org