Саці (звычай)

Са́ці (хіндзі: सती प्रथा) — звычай спалення ўдоў падчас крэмацыі мужа-нябожчыка, распаўсюджаны ў мінулым сярод некаторых груп індуістаў.

Паходжанне

Першую пісьмовую ўзгадку пра звычай жанчын паўночнага захаду Індыі скончваць жыццё самагубствам пасля смерці мужа пакінуў Арыстабул, удзельнік паходу Аляксандра Македонскага. Страбон лічыў, што звычай з’явіўся з-за пераадолення імкнення жанчын атруціць мужа, каб зысці да юнака. Практыка самаспалення ўдоў з вышэйшых колаў грамадства зафіксавана ў раннесярэднявечных тэкстах паўднёвай Індыі. Упершыню падрабязнае апісанне саці як публічнага дзеяння з’явілася дзякуючы арабскаму падарожніку Ібн Батуце.

Еўрапейскія даследчыкі XIX — пачатку XX стст., якія болей арыентаваліся на еўрапейскую і арабскую гістарыяграфію, палічылі, што звычай саці быў прынесены ў Індыю звонку не раней за другую палову 1 тысячагоддзя да н. э., магчыма заваёўнікамі з Цэнтральнай Азіі. На самой справе, ускосныя ўзгадкі пра забойства жонак пасля смерці мужа сустракаюцца ў такіх старажытных індыйскіх творах, як «Веды» і «Махабхарата». У «Пуранах» апавядаецца пра багіню Саці, што спаліла сябе, каб абараніць гонар свайго мужа Шывы. Ад яе імя паходзіць назва звычаю, а таксама найменне жанчын, якія такім чынам загінулі.

Відавочна, звычай саці спярша не быў агульнапрынятым, паколькі «Рыгведа» паведамляе і пра іншы лёс удоў. Аднак пашырэнне саці сярод розных колаў індуісцкага грамадства адбывалася з развіццём індуізма як асобнай рэлігіі. Акрамя Паўднёвай Азіі, практыка самаспалення жанчын існавала на Балі. Гэтаму садзейнічала вера індуістаў у тое, што замужняя жанчына — частка свайго мужа, а таксама тое, што саці дазваляе жанчынам дасягнуць рэлігійнага ачышчэння.

Практыка

Вядома, што звычай саці практыкаваўся на тэрыторыі ўсяго паўвострава Індастан, на астравах Балі і Ламбок. Дакладны падлік выпадкаў не існаваў, аднак большасць зафіксаваных спаленняў жанчын пасля смерці мужа прыходзіцца на паўночную Індыю, прычым вядомыя ахвяры звычайна паходзілі з высакародных сем’яў. Гэта спарадзіла сцверджанне, што саці першапачаткова быў характэрны для кшатрыяў і толькі бліжэй да нашага часу распаўсюдзіўся сярод іншых каст. Аднак існуе і іншае тлумачэнне: спробы дакладнай фіксацыі саці да забароны гэтага звычаю ў 1829 г. прадпрымаліся толькі адзінкамі яго праціўнікаў. Яны дзейнічалі менавіта на поўначы Індыі і фіксавалі толькі найбольш вядомыя выпадкі. Так, у 1823 г. былі занатаваны 575 спаленняў удоў, прычым 41 % з іх здарыўся ў сем’ях брахманаў і 51 % — у сем’ях шудр. Такім чынам, саці практыкавала меньшасць індуісцкіх сем’яў, але звычай ахопліваў усе колы грамадства.

Звычай саці прадугледжваў дабраахвотную ахвяру з боку ўдавы. Тым не меней, вядомы сведчанні сацыяльнага ціску з боку сваякоў, а таксама выпадкі, калі прысутныя не давалі жанчыне магчымасці выйсці з вогнішча пасля пачатку рытуала. Ад смерці да крэмацыі мужа праходзіла не болей за суткі, таму ў ахвяр было мала часу для прыняцця рацыянальнага рашэння. Ход саці залежаў ад мясцовых звычаяў пахавання. У некаторых выпадках жывыя ўдовы ўзыходзілі або клаліся ў вогнішча падчас крэмацыі, у іншых для саці будаваліся спецыяльныя хаціны (Карамандэльскі бераг) або рыліся яміны. На Балі і Ламбоке жывымі спальвалі толькі высакародных жонак, астатніх забівалі да пачатку крэмацыі.

Лічылася, што напярэдадні спалення ахвяры саці ўваходзілі ў стан саці-врата. Ён быў пераходным паміж станамі жыцця і смерці. Саці-врата палягчаў пакуты, а таксама даваў жанчыне звышнатуральныя здольнасці прадказваць будучыню, бласлаўляць бяздетных і г. д. У гонар жанчын, што загінулі падчас саці, усталёўваліся мемарыяльныя камяні. У нашы дні яны з’яўляюцца важнымі культурнымі артэфактамі.

Забарона

Звычай саці неадназначна ўспрымаўся з боку саміх індуістаў. У яго былі як прыхільнікі, так і праціўнікі. Найбольш старажытны мемарыяльны камень, прысвечаны саці, знойдзены на тэрыторыі Непала (V ст.), але ён апавядае пра спробу мясцовага князя пераканаць маці не губіць сваё жыццё пасля смерці мужа. Супраць саці выступалі прыхільнікі шактызму. Яны прыраўновалі саці да звычайнага самазабойства і лічылі яго грахом.

Першыя спробы спыніць або абмежаваць практыку саці былі зроблены мусульманскімі валадарамі Індыі ў XV — XVIII стст. Аўрангазеб канчаткова забараніў гэты звычай на тэрыторыі імперыі Вялікіх Маголаў. У выніку саці там сталі рэдкасцю, але цалкам не зніклі. Саці таксама былі забаронены ў партугальскіх, французскіх і галандскіх калоніях Паўднёвай і Паўднёва-Усходняй Азіі. Аднак на землях, падначаленых Дацкай і Брытанскай Ост-Індскім кампаніям, супраць саці выступалі толькі асобныя чыноўнікі, а адміністрацыі імкнуліся не ўмешвацца ў рэлігійныя традыцыі. У выніку праціўнікі саці канстатавалі, што толькі ў прэзідэнцтве Калькута колькасць спальвання ўдоў падвоілася з 1815 года да 1818 года.

Галоўнымі барацьбітамі са звычаям саці ў Брытанскай Ост-Індыі сталі пратэстанцкі місіянер Уільям Керы^[en] і індуісцкія рэфарматары Свамінараян^[en] і Рам Мохан Рой. Апошні быў моцна уражаны смерцю ад саці сваёй сваячніцы. З 1815 года яны пачалі сістэматычна фіксаваць факты саці, а таксама публікаваць працы, накіраваныя супраць гэтага звычаю. 4 снежня 1829 года саці былі забаронены на землях Брытанскай Ост-Індскай кампаніі. Аднак забарона была пераўтворана ў норму толькі ў 1832 годзе пасля таго, як брытанскі суд адхіліў шматлікія пратэсты прыхільнікаў саці. На тэрыторыях аўтаномных княстваў саці пад ціскам брытанскіх улад былі забаронены на працягу XIX ст.

Нягледзячы на тое, што саці сталі пазазаконнымі дзеяннямі, яны працягвалі здзяйсняцца. Так, у 1943—1987 гадах адбылося 28 афіцыйна прызнаных самаспальванняў удоў. У 1987 годзе ў Індыі быў прыняты асобны закон пра прадухіленне саці. Ён пашырыў крымінальную адказнасць на ўсіх прысутных на саці, зрабіў больш жорсткім пакаранне (у тым ліку ўвёў смяротную кару), забараніў іншыя формы самазабойства ўдоў падчас пахавання мужа, прапаганду або апраўданне саці.

Гл. таксама

Спасылкі