Святая інквізіцыя

Аўтадафэ (1475).

Святая інквізіцыя — агульная назва шэрагу ўстаноў Рымска-каталіцкай царквы для барацьбы з ерасью.

Паходжанне тэрміна

Тэрмін «інквізіцыя» паходзіць ад лац.: inquisitio, якое азначае «даследаванне». Тэрмін быў шырока распаўсюджаны ў прававой сферы яшчэ да ўзнікнення сярэднявечных царкоўных устаноў з такой назвай, і азначаў высвятленне акалічнасцяў справы, расследаваннем, звычайна шляхам допытаў, часта з ужываннем сілы. З часам пад інквізіцыяй сталі разумець духоўныя суды над антыхрысціянскімі ерасямі.

Гісторыя стварэння

Ранняе хрысціянства і хрысціянская царква пакутавала як ад вонкавага ворага — рымскіх імператараў, так і ад унутраных разладаў, абпіраўшыхся на тэалагічныя рознагалоссі: розныя тлумачэнні святых тэкстаў, на прызнанні або непрызнанні асобных тэкстаў святымі і гэтак далей.

Адлюстраваннем адной з стадый унутранага дужання быў, мабыць, «Іерусалімскі сабор», згадваны ў раздзеле 15 Дзей святых апосталаў, а таксама мноства выпадкаў, калі апостал Павел абараняў уласнае апостальскае служэнне, пераконваў хрысціян асцерагацца ілжывых пастыраў або чаго-небудзь супярэчнага таму, што прапаведаваў ён. Аналагічныя заклікі ўтрымоўваюцца ў пасланнях Іаана і ў Пасланні да Іудэяў, а таксама ў Адкрыцці Яна Багаслова.

Пачынальна з другога стагоддзя хрысціянскія аўтарытэты (біскупы і мясцовыя сіноды), карыстаючыся вышэйпрыведзенымі крыніцамі, выкрывалі некаторых багасловаў як ератыкоў, і вызначалі дактрыну хрысціянства больш ясна, імкнучыся пазбегнуць памылак і розначытанняў. У сувязі з гэтым праваслаўю сталі супрацьпастаўляць ерась.

Адмысловы царкоўны суд каталіцкай царквы пад назвай «Інквізіцыя» быў створаны ў 1215 годзе папай Інакенціем III. У 1908 годзе пераназваная ў «Кангрэгацыю па справах веравучэння» (Sacra congregatio Romanae et universalis Inquisitionis seu Sancti Officii). Праца гэтай установы будавалася ў строгай адпаведнасці з дзейсным тады ў каталіцкіх краінах заканадаўствам.

Мэты і сродкі

Іспанскі інквізітар пад час катавання мужчыны

Асноўнай задачай інквізіцыі з'яўлялася азначэнне, ці з'яўляецца абвінавачваны вінаватым у ерасі.

З канца XV ст., калі ў Еўропе пачынаюць распаўсюджвацца паданні аб масавай прысутнасці людзей якія злучылі дамову з нячыстай сілай ведзьмаў сярод звычайнага насельніцтва, у яе кампетэнцыю пачынаюць уваходзіць працэсы аб ведзьмах.

У той жа час пераважны лік прысудаў аб ведзьмах вынеслі свецкія суды каталіцкіх і пратэстанцкіх краін у XVI і XVII ст..

Хоць інквізіцыя сапраўды пераследвала ведзьмаў, сапраўды гэтак жа паступаў і практычна любы свецкі ўрад. Да канца XVI стагоддзя рымскія інквізітары пачалі выяўляць сур'ёзныя сумневы ў большасці выпадкаў абвінавачвання ў ведаўстве.

Таксама ў кампетэнцыю інквізіцыі з 1451 года Папа Мікалай V перадаў справы аб яўрэйскіх пагромах. Інквізіцыя павінна была не толькі караць пагромшчыкаў, але і дзейнічаць прэвентыўна, папярэджваючы гвалт.

Пазасудовых распраў інквізіцыя не дапушчала. Акрамя звычайных допытаў, ужывалася, як і ў свецкіх судах таго часу, катаванне падазраванага. Разам з тым, катаванні лічыліся неэфектыўным сродкам следства і таму ўжываліся інквізіцыяй радзей, чым свецкімі трыбуналамі (толькі прыблізна ў 10% выпадкаў). Юрысты каталіцкай царквы велізарнае значэнне надавалі чыстасардэчнаму прызнанню. У тым выпадку, калі падазраваны не паміраў падчас следства, а прызнаваўся ў зробленым і раскайваўся, то матэрыялы справы перадаваліся ў суд.

Асноўныя гістарычныя этапы

Храналагічна гісторыю інквізіцыі можна падзяліць на тры этапу 1) дадамініканскі (пераследы ератыкоў да XII ст.) 2) дамініканскі (з часу Тулузскага сабора 1229 г.) 3) іспанская інквізіцыя. У 1-м перыядзе суд над ератыкамі складаў частку функцый біскупскай улады, а пераслед іх мела часовы і выпадковы характар; ва 2-м ствараюцца сталыя інквізіцыйныя трыбуналы, змешчаныя ў адмысловым вядзенні дамініканскіх манахаў; у З-м інквізіцыйная сістэма цесна звязваецца з інтэрасамі манархічнай цэнтралізацыі ў Іспаніі і дамаганнямі яе васпанаў на палітычную і рэлігійную супрэматыю ў Еўропе, перш служачы прыладай дужання супраць маўраў і яўрэяў, а потым, разам з Езуіцкім ордэнам, з'яўляючыся баявою сілаю каталіцкай рэакцыі XVI ст. супраць пратэстанцызму.

Асноўныя гістарычныя даты

У 1184 годзе Папа Луцый III і імператар Фрыдрых I Барбароса ўсталявалі строгі парадак вышуку біскупамі ератыкоў, расследаванні іх спраў біскупскімі судамі; свецкія жа ўлады абавязваліся прыводзіць у выкананне вынасіўшыхся імі смяротныя прысуды.

У перыяд з 1231 па 1235 год Папа Рыгор перадаў функцыі па пераследзе ерасяў, раней якія выконваліся біскупамі, адмысловым упаўнаважаным — інквізітарам (першапачаткова што прызначаліся з ліку дамініканцаў, а затым і францысканцаў).

У 1481 годзе ўступіў у пасаду першы Вялікі Інквізітар Іспаніі Томас Тарквемада.

У 1498 годзе памёр Тарквемада. У яго кіраванне, па самай сціплай адзнацы Х. А. Льарэнтэ, «інквізіцыя… забіла 8800 чалавек жыўцом у полымі вогнішчаў».

У 1542 годзе Папа Рымскі Павел III заснаваў Святую Рымскую і Сусветную Інквізіцыю.

У 1587 годзе, з рэформай Папы Сікста V, была заснаваная Вярхоўная Святая Кангрэгацыя Рымскай і Сусветнай Інквізіцыі. У такім нязменным выглядзе яна праіснавала да 1908 года.

У 1600 у Рыме спалены Джардана Бруна.

У 1633 у Рыме Галілеа Галілей зрокся ад вучэння Каперніка.

У 1820 — скасаванне інквізіцыі ў Партугаліі.

У 1834 — скасаванне інквізіцыі ў Іспаніі.

У 1908 годзе Папа Пій X пераназваў гэтае ведамства ў Святую Кангрэгацыю Святой Канцылярыі. Святая Канцылярыя праіснавала да 1967 года, калі Папа Павел VI пераназваў Святую Канцылярыю ў Святую кангрэгацыю Дактрыны Веры, існую і дагэтуль.

У 1992 Папа Ян Павел II рэабілітаваў Галілея і афіцыйна прызнаў, што інквізіцыя здзейсніла памылку, сілай вымусіўшы вучонага зрачыся ад тэорыі Каперніка.

Спасылкі

• Х. А. Льарэнтэ. Гісторыя іспанскай інквізіцыі. Тым I(недаступная спасылка)
• Інквізіцыя Архівавана 19 лютага 2008.