ئاشتی

پەیکەری کۆتری ئاشتی لە شاری لۆمێ, تۆگۆ, ئەفریقا. کۆتر و لقی زەیتون باوترین هێماکانن کە پەیوەندییان بە ئاشتیەوە هەیە.

ئاشتی چەمکێکە لە دۆستایەتی کۆمەڵایەتی و هاوئاهەنگی لە نەبوونی دوژمنایەتی و توندوتیژیدا درووست دەبێت. لەڕووی کۆمەڵایەتییەوە، ئاشتی بە واتای نەبوونی ململانێ (وەک شەڕ) و ئازادبوون لە ترسی توندوتیژی نێوان تاکەکان یان گروپەکان بەکاردێت. بە درێژایی مێژوو سەرکردەکان ئاشتیخوازی و دیپلۆماسییان بەکارهێناوە بۆ دامەزراندنی جۆرێک لە خۆگرتنی ڕەفتار کە لە ئەنجامدا بووەتە هۆی دامەزراندنی ئاشتی ناوچەیی یان گەشەی ئابووری لە ڕێگەی فۆڕمی جۆراوجۆری ڕێککەوتن یان پەیمانی ئاشتی. زۆرجار ئەم جۆرە خۆگرتنە ڕەفتارانە بووەتە هۆی کەمبوونەوەی ململانێ، ئابوورییەکی باشتر و لە ئەنجامدا خۆشگوزەرانییەکی بەرچاو بەدی هاتووە.

وشەزانی

زاراوەی 'ئاشتی' لەم دواییانەدا لە ئینگلیز-فەرەنسییە pes سەرچاوەی گرتووە، و فەرەنسی کۆن pais ، بە واتای "ئاشتی، ئاشتەوایی، بێدەنگی، ڕێککەوتن" (سەدەی ١١). زاراوەی ئینگلیز و فەرەنسی pes خۆی لە زاراوەی لاتینی pax ەوە هاتووە کە بە واتای "ئاشتی، پەیمان، ڕێککەوتن، پەیمانی ئاشتی، ئارامی، نەبوونی دوژمنایەتی، هاوسەنگی". وشە ئینگلیزییەکە لە سڵاوی کەسی جۆراوجۆردا لە دەورووبەری ساڵانی ١٣٠٠ وەک وەرگێڕانی وشەی عیبری shalom ، کە بەپێی تیۆری جوولەکەکان لە کردارێکی عیبرییەوە هاتووە کە بە واتای 'تەواو دەبێ، هەموو' دێت. هەرچەندە 'ئاشتی' وەرگێڕانێکی گشتیانەیە بۆ شالۆم، بەڵام وەرگێڕانێکی ناتەواوە، چونکە 'شالۆم' کە هاومانایە لەگەڵ سەلامی عەرەبی, جگە لە ئاشتی چەندین مانای دیکەی هەیە، لەوانە دادپەروەری، تەندروستی باش، سەلامەتی، باشی- بوون، خۆشگوزەرانی، یەکسانی، ئاسایش، بەختەوەری و دۆستایەتی، هەروەها بۆ بەخێرهاتن و "سڵاو" و "ماڵئاوا" دەگەیەنێت یان بەکاردێت. لە ئاستی کەسیدا، ڕەفتارە ئاشتیخوازەکان میهرەبانی، پشاندانی ڕێز و لێبوردەیی بەرامبەر بە بیروباوەڕ و ڕەفتارەکانی ئەوانی تر – مەیلیان بۆ دەرخستنی نیازپاکی هەیە.

لەم دواییانە پەیڤی ئاشتی بە مانای ئاسوودەیی لە دەروون یانیش بێدەنگی هاتووە. لە زۆرێک لە زمانەکان ئەوا وشەی ئاشتی بۆ سڵاو و ماڵئاوایی بەکارهاتووە وەک ئەوەی لە زمانی عەرەبی کە هەردوو مانا دەگەیەنێت، هەروەها لە زمانی ئینگلیزی وشەکە بۆ ماڵئاوایی کۆتایی لە دوای مردنی کەسێک بەکاردێت.

ڕێکخراوەکان و خەڵاتەکان

نەتەوە یەکگرتووەکان

نەتەوە یەکگرتووەکان ڕێکخراوێکی نێودەوڵەتییە و ئامانجە ڕاگەیەندراوەکانی بریتین لە ئاسانکاری بۆ هاوکاری لە بواری یاسای نێودەوڵەتی، ئاسایشی نێودەوڵەتی، گەشەپێدانی ئابووری، پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی، مافەکانی مرۆڤ و گەیشتن بە ئاشتی جیهانی. نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی ١٩٤٥ دوای جەنگی جیهانی دووەم بۆ جێگرتنەوەی کۆمەڵەی گەلان و وەستاندنی شەڕەکانی نێوان وڵاتان و دابینکردنی سەکۆیەک بۆ گفتوگۆ دامەزراوە.

دوای مۆڵەتدان لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشەوە ، نەتەوە یەکگرتووەکان هێزەکانی ئاشتیپارێز دەنێرێت بۆ ئەو ناوچانەی کە بەم دواییە ململانێی چەکداری وەستاوە یان وەستاوە بۆ جێبەجێکردنی مەرجەکانی ڕێککەوتننامەکانی ئاشتی و لە ناوبردنی ئەگەری لە دەستپێکردنەوەی شەڕەکان. بەو پێیەی نەتەوە یەکگرتووەکان هێزی چەکداری نییە، ئەوا هێزی ئاشتیپارێزی خۆبەخشانە لەلایەن وڵاتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دابین دەکرێن. ئەو هێزانەی کە بە "کڵاوی شین"یش ناودەبرێن، کە ڕێککەوتنەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان جێبەجێ دەکەن، مەدالیای نەتەوە یەکگرتووەکانیان پێدەبەخشرێت. هێزی ئاشتیپارێز بە گشتی لە ساڵی ١٩٨٨ خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی وەرگرت.

یارییەکانی ئۆلۆمپیاد

هێنری دونانت یەکەم خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی پێبەخشرا بەهۆی ڕۆڵی لە دامەزراندنی خاچی سووری نێودەوڵەتی.

داکۆکیکارییەکانی ئایدیالیستەکان بۆ ئاشتی لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەم بووە هۆی دروستکردنی خەڵاتی نۆبڵ بۆ ئاشتی و سکۆلەرشیپەکانی ڕۆدس و دامەزراوەی نێونەتەوەیی کارنێگی بۆ ئاشتی و لە کۆتاییدا کۆمەڵەی گەلان ، هەروەها سەرهەڵدانەوەی بیرۆکەی کۆنی یارییەکانی ئۆڵۆمپی بەخۆیەوە بینی. ئەمەش بە سەرۆکایەتی پیێر دی کوبەرتین گەیشتە ئەنجام و لە ساڵی ١٨٩٦ یەکەم یارییە ئۆڵۆمپیادەکانی مۆدێرن بەڕێوەچوو .

خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی

بەرزترین خەڵاتی ڕێزلێنانە کە بدرێت بە ئاشتیخوازان، ئەوا خەڵاتی نۆبڵە بۆ ئاشتی کە لە ساڵی ١٩٠١وە لەلایەن لیژنەی نۆبڵی نەرویجەوە بەخشراوە . خەڵاتەکە ساڵانە دەبەخشرێتە کەسایەتییە دیارەکانی جیهان بەپێی وەسیەتنامەکەی ئەلفڕێد نۆبڵ. بەپێی وەسیەتنامەکە، خەڵاتی ئاشتی دەبەخشرێتە ئەو کەسەی کە "...دەبێت زۆرترین یان باشترین کاری بۆ برایەتی نێوان گەلان، بۆ هەڵوەشاندنەوە یان کەمکردنەوەی بەکارهێنانی هێزی چەکداری، وە بۆ ڕاگرتن و بەرەوپێشبردنی ئاشتی کردبێت."

خەڵاتی ئاشتیی گاندی

خەڵاتی ئاشتیی نێودەوڵەتیی گاندی کە بەناوی مەهاتما گاندیەوە ناونراوە، ساڵانە لەلایەن حکومەتی هیندستانەوە دەدرێت. وەک ڕێزلێنانێک بۆ ئایدۆلۆژییەکانی گاندی، خەڵاتەکە لە ساڵی ١٩٩٥ بە بۆنەی ١٢٥ ساڵەی لەدایکبوونیەوە دەست بە دابەشکردنی کرا، ساڵانەش دەدرێت بە تاک و دامەزراوەکان بۆ بەشداریکردنیان لە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی لە ڕێگەی ناتوندوتیژی و شێوازەکانی تری گاندی. خەڵاتەکە ١٠ ملیۆن ڕوپیەی هیندی بە کاش لە خۆ دەگرێت، بە هەر دراوێکی جیهان دەتوانرێت بگۆڕدرێتەوە، لەگەڵ پلاکێتێک کە نووسراوێکی لەسەرە. ئەم خەڵاتە کراوەیە بۆ هەموو کەسێک بەبێ گوێدانە نەتەوە، ڕەگەز، باوەڕ و ڕەگەز.

خەڵاتی ئاشتیی قوتابیان

خەڵاتی ئاشتیی خوێندکاران دوو ساڵ جارێک دەبەخشرێتە خوێندکارێک یان ڕێکخراوێکی خوێندکاری کە بەشدارییەکی بەرچاوی لە پێشخستنی ئاشتی و مافەکانی مرۆڤدا کردووە.

بیر و باوه‌ڕه‌ ئاینییه‌كان

زۆرجار بیروباوەڕە ئاینییەکان هەوڵدەدەن کێشە بنەڕەتییەکانی ژیانی مرۆڤ دەستنیشان بکەن و چارەسەری بکەن، لەوانەش ناکۆکی نێوان کەسەکان و کۆمەڵگاکان. لەو ناوچە دێرینانەی کە بە یۆنانی قسەیان دەکرد ، ئاشتی وەک خوداوەندی ئایرێنە شێوە دەکرا و لە ناوچە لاتینی زمانەکاندا وەک خوداوەند پاکس شێوە دەکرا. وێنەی ئاشتی بە شێوەیەکی گشتی لەلایەن پەیکەرتاشە دێرینەکان وەک ژنێکی تەواو گەورە نیشان دەدرا، بەزۆری بە قۆچێک، چەقۆ و هەندێکجاریش بە مەشخەڵ یانیش گەڵاکانی زەیتون.

مۆنیومێنتەکان

ئەمانەی خوارەوە مۆنۆمێنتی ئاشتین:

ناو	شوێن	ڕێکخراو	مانا	وێنە
زەنگی ئاشتیی ژاپۆنی	نیویۆرک سیتی	نەتەوە یەکگرتووەکان	ئاشتی جیهانی
کانیاوی کات	شیکاگۆ	ناوچەی شیکاگۆ پارک	١٠٠ ساڵ ئاشتی نێوان ئەمریکا و بەریتانیا
کۆشکی فرێدێنسبۆرگ	فرێدێنسبۆرگ, دانیمارک	فرێدریک چوارەم	ئاشتی نێوان دانیمارک-نەرویج و سوید, دوای جەنگی گەورەی باکوور کە لە ٣ی تەمموزی ١٧٢٠ لە شوێنی کۆشکی تەواونەکراو واژۆ کرا.
باخچەی ئاشتی نێودەوڵەتی	داکۆتای باکوور, مانیتۆبا	ڕێکخراوێکی قازانج نەویست	ئاشتی نێوان ئەمریکا و کەنەدا، ئاشتی جیهانی
ئاشتی کەوانە	سنووری نێوان ئەمریکا و کەنەدا، لە نزیک سوری، بریتش کۆلومبیا .	ڕێکخراوێکی قازانج نەویست	بۆ ڕێزلێنان لە ١٠٠ ساڵی یەکەمی ئاشتی نێوان بەریتانیا و ئەمریکا دروستکراوە کە لە ئەنجامی واژۆکردنی پەیمانی گێنت لە ساڵی ١٨١٤دا دروست بووە.
پەیکەری ئەوروپا	برۆکسل	کۆمسیۆنی ئەورووپا	یەکێتی لە ئاشتیدا لە ئەوروپا
پارکە نێودەوڵەتییەکەی ئاشتی واتەرتۆن-گلاسیێر	ئەلبێرتا، مۆنتانای	ڕێکخراوێکی قازانج نەویست	ئاشتی جیهانی
باخچەی ئاشتیی ژاپۆنی	فرێدریکسبێرگ، تەکساس	مۆزەخانەی نیشتمانی جەنگی زەریای هێمن	دیارییەک لەلایەن خەڵکی ژاپۆنەوە بۆ خەڵکی ئەمریکا، پێشکەشکرا بۆ ڕێزلێنان لە چێستەر دبلیو نیمیتز و وەک پشوویەک لە چڕی توندوتیژی و وێرانکاری و لەدەستدان دروستکرا.
شانتی ستوپا	نیپاڵ	نیپۆنزان-میۆهۆجی-دایسانگا	یەکێکە لە هەشتا پاگۆدای ئاشتی لە جیهاندا.