Cefnfor yr Arctig
 Cefnfor yr Arctig, gyda ffiniau fel y'u hamlinellir gan y Sefydliad Hydrograffig Rhyngwladol (IHO), gan gynnwys Bae Hudson (mae rhan ohono i'r de o lledred 57 ° N, oddi ar y map). | |
| Math | cefnfor  |
|---|---|
| Enwyd ar ôl | gogledd |
LL-Q9288 (heb)-YaronSh-אוקיינוס הקרח הצפוני.wav | |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Cefnfor yr Iwerydd, Cefnfor y Byd |
| Sir | dyfroedd rhyngwladol |
| Arwynebedd | 14,056,000 ±1 km² |
| Cyfesurynnau | 90°N 0.000000°E |
 | |
| Cefnforoedd y Ddaear |
|---|
| (Cefnfor y Byd) |
Y cefnfor sydd o gwmpas Pegwn y Gogledd yw Cefnfor yr Arctig. Mae e wedi ei lleoli rhwng Norwy, Rwsia, Alaska (rhan o Unol Daleithiau America), Canada, Yr Ynys Las a Gwlad yr Iâ. Dyfnder mwyaf y cefnfor hwn yw 5,220 m, a maint ei arwyneb yw tua 12.26 miliwn km², sy'n ei wneud y lleiaf o'r 5 cefnfor ac ef hefyd yw'r oeraf[1].
Y moroedd sydd yn perthyn i'r Cefnfor Arctig yw Môr Norwy rhwng Norwy a'r Ynys Las, Môr Barents i'r gorllewin o Novaya Zemlya (ynys fawr sy'n perthyn i Rwsia), Môr Kara i'r dwyrain o'r ynys honno, Môr Laptev i'r gorllewin o Ynysoedd Novosibirskiye, a Môr Dwyrain Siberia oddi ar arfordir dwyrain Rwsia. Yng ngogledd America mae Môr Beaufort yn perthyn iddo.
Ynysoedd mwyaf Cefnfor yr Arctig yw: Spitsbergen (Norwy), Tir Franz Josef, Novaya Zemlya, Severnaya Zemlya, Ynysoedd Novosibirskiye ac Ynys Wrangel (i gyd yn perthyn i Rwsia), yn ogystal ag Ynys Victoria, Ynysoedd Parry ac Ynys Ellesmere (y tair ohonyn nhw yn perthyn i Ganada).
Mae Cefnfor yr Arctig yn cysylltu i Gefnfor Iwerydd rhwng cyfandir Ewrop a'r Ynys Las a hefyd trwy dyfrffyrdd niferus rhwng ynysoedd gogledd Canada sy'n cysylltu â Chulfor Davis rhwng Yr Ynys Las a Chanada. Ceir cysylltiad arall i'r Cefnfor Tawel trwy Culfor Bering. Mae'r Sefydliad Hydrograffig Rhyngwladol (IHO) yn ei gydnabod fel cefnfor, er bod rhai eigionegwyr yn ei alw'n Fôr Canoldir yr Arctig. Fe'i disgrifiwyd hefyd fel "aber Cefnfor yr Iwerydd".[2][3]
Mae pacrew pegynol arno yn y gogledd ac mae rhew yn drifftio bron ar ei hyd.
Mae iâ-môr yn ei orchuddio bron trwy gydol y flwyddyn a bron yn llwyr yn y gaeaf ac mae tymheredd arwyneb a halltedd Cefnfor yr Arctig yn amrywio'n dymhorol wrth i'r gorchudd iâ doddi a rhewi.[4] Ei halltedd yw'r isaf ar gyfartaledd o'r pum cefnfor mawr, oherwydd anweddiad isel, mewnlif dŵr croyw trwm o afonydd a nentydd, a chysylltiad ac all-lif cyfyngedig â dyfroedd cefnforol cyfagos â halwynau uwch.
Cred rhai fod yr iâ'n crebachu yn yr haf i hanner ei faint.[1] Defnyddia Canolfan Data Eira a Rhew Cenedlaethol yr Unol Daleithiau (NSIDC) ddata lloeren i ddarparu cofnod dyddiol o orchudd iâ môr yr Arctig a chyfradd y toddi o'i gymharu â chyfnod cyfartalog a blynyddoedd penodol blaenorol, gan ddangos dirywiad parhaus ym maint iâ'r môr.[5] Ym mis Medi 2012, cyrhaeddodd maint iâ'r Arctig isafswm newydd. O'i gymharu â'r graddau cyfartalog (1979-2000), roedd iâ'r môr wedi lleihau 49%.[6]
Hanes
[golygu | golygu cod]Mae pobl wedi byw yn rhanbarth pegynol Gogledd America ers o leiaf 17,000-50,000 o flynyddoedd CP, hy ers rhewlifiant Wisconsin. Ar yr adeg hon, roedd lefelau'r môr wedi gostwng digon i bobl symud ar draws tirbont Bering (y 'Beringia') a oedd yn uno Siberia i ogledd-orllewin Gogledd America (Alaska), gan arwain at Anheddiad yr America.[7]
Roedd y grwpiau Paleo-Esgimo cynnar yn cynnwys y Cyn-Dorset (tua 3200–850 CC); diwylliant Saqqaq yr Ynys Las (2500–800 CC); diwylliannau Annibyniaeth I ac Annibyniaeth II gogledd-ddwyrain Canada a'r Ynys Las (tua 2400-1800 CC a thua 800-1 CC); a Groswater Labrador a Nunavik. Ymledodd diwylliant Dorset ar draws Gogledd yr Arctig rhwng 500 CC ac OC 1500). Y Dorset oedd y diwylliant Paleo-Esgimo mawr olaf yn yr Arctig cyn ymfudo i'r dwyrain o Alaska'r Thule heddiw, sef hynafiaid yr Inuit modern.[8]
Parhaodd Traddodiad Thule rhwng tua 200 CC a OC 1600, gan wladychu'r tir o amgylch Culfor Bering ac yn ddiweddarach bron y cyfan o'r Arctig yng Ngogledd America. Pobl Thule oedd hynafiaid yr Inuit, sydd bellach yn byw yn Alaska, Tiriogaethau'r Gogledd-orllewin, Nunavut, gogledd Quebec, Labrador a'r Ynys Las.[9]
Daearyddiaeth
[golygu | golygu cod]Mae Cefnfor yr Arctig mewn basn sydd bron yn grwn ac mae'n gorchuddio ardal o tua 14,056,000 km2 (5,427,000 metr sgwâr), bron maint Antarctica.[10][11] Mae'r morlin yn 45,390 km (28,200 milltir) o hyd.[10][12] Dyma'r unig gefnfor sy'n llai na Rwsia (sydd ag arwynebedd tir o 16,377,742 km2 neu 6,323,482 metr sgwâr). Mae wedi ei amgylchynu gan diroedd Ewrasia, Gogledd America (gan gynnwys yr Ynys Las), a Gwlad yr Iâ.[1]
Prif borthladdoedd
[golygu | golygu cod]- Yn Alaska, y prif borthladdoedd yw Utqiaġvik (Barrow) (71°17′44″N 156°45′59″W / 71.29556°N 156.76639°W) a Bae Prudhoe (70°19′32″N 148°42′41″W / 70.32556°N 148.71139°W).
- Canada. Gall llongau mawr angori yn Churchill(58°46′28″N 094°11′37″W / 58.77444°N 94.19361°W) yn Manitoba, Nanisivik (73°04′08″N 084°32′57″W / 73.06889°N 84.54917°W) yn Nunavut,[13] a Tuktoyaktuk (69°26′34″N 133°01′52″W / 69.44278°N 133.03111°W) a Inuvik (68°21′42″N 133°43′50″W / 68.36167°N 133.73056°W) yn Nhiriogaethau'r Gogledd-orllewin.
- Ynys yr Iâ. Yma, y prif borthladd yw Nuuk (64°10′15″N 051°43′15″W / 64.17083°N 51.72083°W).
- Yn Norwy, Kirkenes (69°43′37″N 030°02′44″E / 69.72694°N 30.04556°E) a Vardø (70°22′14″N 031°06′27″E / 70.37056°N 31.10750°E) yw'r porthladdoedd pwysicaf ond hefyd ceir Longyearbyen (78°13′12″N 15°39′00″E / 78.22000°N 15.65000°E) ar Svalbard.
- Rwsia.
- Murmansk (68°58′N 033°05′E / 68.967°N 33.083°E) yn y Môr Barents;
- Arkhangelsk (64°32′N 040°32′E / 64.533°N 40.533°E) yn y Môr Gwyn;
- Labytnangi (66°39′26″N 066°25′06″E / 66.65722°N 66.41833°E), Salekhard (66°32′N 066°36′E / 66.533°N 66.600°E), Dudinka (69°24′N 086°11′E / 69.400°N 86.183°E), Igarka (67°28′N 086°35′E / 67.467°N 86.583°E) a Dikson (73°30′N 080°31′E / 73.500°N 80.517°E) yn y Môr Kara;
- Tiksi (71°38′N 128°52′E / 71.633°N 128.867°E) yn y Môr Laptev; a
- Pevek (69°42′N 170°17′E / 69.700°N 170.283°E) ym Môr Dwyrain Siberia.
| Rhanbarthau'r Ddaear | |||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
| ||||||||||||||||||||||||
| Gweler hefyd: Cyfandiroedd y Ddaear | |||||||||||||||||||||||||
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ 1.0 1.1 1.2 Pidwirny, Michael (2006). "Introduction to the Oceans". www.physicalgeography.net. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 Rhagfyr 2006. Cyrchwyd 7 Rhagfyr 2006.
- ↑ Tomczak, Matthias; Godfrey, J. Stuart (2003). Regional Oceanography: an Introduction (arg. 2nd). Delhi: Daya Publishing House. ISBN 978-81-7035-306-5. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 Mehefin 2007. Cyrchwyd 22 Ebrill 2006.
- ↑ "'Arctic Ocean' – Encyclopædia Britannica". Cyrchwyd 2 Gorffennaf 2012.
As an approximation, the Arctic Ocean Mai be regarded as an estuary of the Atlantic Ocean.
- ↑ Some Thoughts on the Freezing and Melting of Sea Ice and Their Effects on the Ocean K. Aagaard and R. A. Woodgate, Polar Science Center, Applied Physics Laboratory University of Washington, Ionawr 2001. Retrieved 7 Rhagfyr 2006.
- ↑ "Arctic Sea Ice News and Analysis | Sea ice data updated daily with one-day lag" (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-09-01.
- ↑ "Understanding the Arctic sea ice: Polar Portal". polarportal.dk. Cyrchwyd 2020-09-01.
- ↑ "The Late Pleistocene Dispersal of Modern Humans in the Americas". Science 319 (5869): 1497–502. 2008. Bibcode 2008Sci...319.1497G. doi:10.1126/science.1153569. PMID 18339930. http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf.
- ↑ "The Prehistory of Greenland" Archifwyd 16 Mai 2008 yn y Peiriant Wayback, Greenland Research Centre, National Museum of Denmark, accessed 14 Ebrill 2010.
- ↑ Park, Robert W. "Thule Tradition". Arctic Archaeology. Department of Anthropology, University of Waterloo. Cyrchwyd 1 Mehefin 2015.
- ↑ 10.0 10.1 Wright, John W., gol. (2006). The New York Times Almanac (arg. 2007). New York: Penguin Books. t. 455. ISBN 978-0-14-303820-7.
- ↑ "Oceans of the World" (PDF). rst2.edu. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 19 Gorffennaf 2011. Cyrchwyd 28 Hydref 2010.
- ↑ "Arctic Ocean Fast Facts". wwf.pandora.org (World Wildlife Foundation). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 Hydref 2010. Cyrchwyd 28 Hydref 2010.
- ↑ "Backgrounder – Expanding Canadian Forces Operations in the Arctic". Canadian Armed Forces Arctic Training Centre. 10 Awst 2007. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2 Mehefin 2008. Cyrchwyd 17 Awst 2007.