Fruitu

Botanika arloan, fruitu landare loredunek emandako aleak dira, lorearen ondoriozkoa, haziak dauzkana. Eguneroko hizkeran eta sukaldaritzan, mamitsua edo jateko ona dena da bereziki. Azken honi, hegoaldean, fruta ere deritzo sarri.

Fruitua eratzen da polinizatua izan den loretik. Itxura askotakoa izan daiteke: drupa, baia, leka, kapsula, akenioa...

Hitza botanikan eta eguneroko hizkeran

Batzuetan, eguneroko hitz asko ez datoz guztiz bat termino botanikoarekin. Eguneroko hizkeran, fruitu bat (hegoaldean fruta ere esaten dena) landarearen atal gozo eta mamitsua da, eta barazkia ez hain gozoa edo mamitsua dena, sarri gazia jaten dena.

Adibidez, botanikoki fruituak direnak baina eguneroko hizkeran barazki diogunak, hauek dira: kuia eta kuiatxoa, alberjinia, piperra eta tomatea.

“Fruitu” hitzaz gain, euskaraz ere igali, alorta eta arnari izenak erabili dira.

Ezaugarriak

Obulutegiaren paretak garatu eta hazi-hasikinak ernaldu eta hazi bihurtzen direnean sortzen da fruitua. Lorearen petaloak, estiloa eta estigma lehortu egiten dira gehienetan. Fruituen oinarrizko sailkapenean, lorearen obulutegi bakarretik sortzen direnak fruitu bakunak dira; obulutegiaz gainera, lorearen beste zati batzuei esker sortzen direnak konposatuak dira; fruituak izan daitezke ale bakarrekoak (sagarra, adibidez), edo askotarikoak, sortetan bilduak (laranja).

Perikarpoaren ezaugarrien arabera mamitsuak edo lehorrak izan daitezke. Mamitsuetan hiru atal bereizten dira: azala edo epikarpoa (kanpoaldeko atala), mamia edo mesokarpoa (tartekoa) eta bihotza edo endokarpoa. Azken hau, aranarena eta muxikarena esaterako, hezur gogor bat izaten da. Fruitu lehorrak, berriz, zabalkorrak edo zabalgaitzak izaten dira. Ilarra, esaterako, zabalkorra da eta hazia ateratzen uzten du. Hurra, intxaurra edo arroza, berriz, zabalgaitzak dira.

Fruitu motak

Botanikan

Botanikoki, hauek dira fruitu motak:

Mamitsuak:
- baia: mahatsa, tomatea, ahuakatea, laranja etab.
- drupa: arana, mertxika, oliba, gerezia etab. Ezaugarri nagusia da haziak hezur gogora duela babesteko (endokarpo gotorra).
Fruitu lehorrak:
- fruitu lehor dehiszenteak (zabaltzen direnak) :
  - folikulua: Helleborus, Paeonia etab.
  - leka: Fabaceae familiako fruitua, hau da, lekadunak: ilarra, soja, Robinia, argi-belarrra etab.
  - kapsula:
    - arrakaladun kapsula dehiszentea: kolkikoa, tabakoa, Gentianaceae etab.
    - kapsula lokulizidoa: tulipa, zitoria, bioleta etab.
    - silikua, dehiszentzia paraplazentarioa, brassicaceae fruitua: aza, koltza etab.
    - pixidioa, dehiszentzia biribila: pasmo-belar loregorri etab.
    - dehiszentzia apikala: krabelina, mitxoleta etab.
- fruitu lehor indehiszenteak (zabaltzen ez direnak):
  - akenioa: txikori-belarra, belar bedeinkatua, marrubia etab.
  - kariopsidea: Poaceae fruitua (gramineak): garia, artoa etab.
  - samara: astigarra, lizarra, zumarra etab.
  - eskizokarpoa, akenio askoz osatua : azenarioa, menda etab.

Fruituen erabilpen gastronomikoa

Sukaldaritzan eta gozogintzan fruitu ohikoenak

Hona hemen fruitu batzuk, sukaldaritzan erabiliak:

Fruitu lehorrak: Arbendola, Ezkurra, Gaztaina, Hurra, Intxaurra, Kakahuetea, Pistatxoa
Fruitu lehortuak: Mahaspasa
Mamitsuak: Banana, Pikua
Hezurdunak: Abrikot edo arbeletxekoa, Gerezia, Mertxika edo muxika
Pipitaduna: Laranja, Madari edo udarea, Mahatsa, Mandarina, Mingrana, Meloia, Sagarra, Sandia edo angurria

Fruituen aurkezpen komertziala

Fruitu freskoak: Haragidunak eta urtsuak momentuan jateko prest daudenak.

Fruitu lehortuak: Eguzkiaren bitartez edo modu mekanikoen bitartez, lehortuak izan diren fruituak.

Fruitu izoztuak: Ongi garbituak eta poltsetan saltzen diren fruituak, bai osorik edo pure eginak.

Fruitu ontziratua: Normalean fruitu freskoa almibarretan egosi eta ontziratu ondoren esterilizatzen direnak.

Fruitu freskoen nutrizio ezaugarriak.

Fruitu motaren eta honen heldutasunaren arabera nutrizio ezaugarriak asko aldatzen badira ere, orokorrean, fruituak gehien duena ur kantitatea izaten da, bere pisuaren %80tik %93 (meloi eta angurria) bitarte. Karbohidrato eta azukreetan ere aberatsak izaten dira ( %5 eta 18 bitartean). Bitaminetan berriz C bitamina aipatuko genuke, baita A eta B taldekoak ere, udakoak eta kolore biziena dutenak aberatsenak. Gatz mineraletan potasioa eta magnesioa aukeratuko genuke. Mantenugaia ez izan arren, fruituetan ezin aipatu gabe utzi zuntza: %5 arte izatera irits daiteke eta gure hesteetarako bikaina. Zuntzean ere oso aberatsa dugu.

Fruituaren kontserbazioa

10ºC inguruko tenperaturan kontserbatuko ditugu. Beti ontzi itxi batean sarturik. Jan aurretik, zuritu behar direnak garbitu egin beharko ditugu eta azala ere jaten den kasuetan desinfektatu egin beharko da.

Fruitu nagusien urtaroak

Udaberria: Sagarra, udarea, laranja, platanoa, marrubia, mugurdia, andere-mahatsa, gerezia.

Udara: Platanoa, marrubia, mugurdia, andere-mahatsa, gerezia, mangoa, arana, meloia, sandia, muxika, abrikota, mahatsa.

Udazkena: Mahatsa, pikua, irasagarra, masustak, klementinak, mandarinak, sagarrak, udareak.

Negua: Mandarina, sagarra, udarea, laranja.

Fruitu freskoak jan eta kozinatzeko moduak

Gordinik bere horretan.

Garaikoa eta naturalki heldutakoa da fruta jateko modurik egokiena. Azala eta guzti gordinik jango den fruitua ondo garbitu behar dugu eta zerbitzatu beharko bagenu, arautegiak dio desinfektatu egin beharko genukeela.

Gordinik zukuak eginda.

Fruitu batekin edo ugarirekin, zuku bikainak presta daitezke, bere horretan jateko edo gozogintza eta saltsa desberdinak bustitzeko balioko duena.

Egosita pure eginda eta haragi plateren hornigai moduan.

Fruitu purea egiteko zatitu ondoren, sutan edo mikrouhinean egosi, azukrearekin edo gabe. Ongi egosita eta lehortuta daudenean, birrindu, eta pure bat lortu. Labean berriz sagarra osorik ur pittin batekin erre daiteke, behin egosirik, azala eta bihotza erretiratu eta sardexka batekin desegingo dugu, kasu honetan ere pure bat lortuz. Bereziki ehiza edo haragien lagungarri moduan erabiltzen da. Sagar purea, mertxika purea, aran purea....

Saltsa desberdinen hornigai moduan.

Fruitu zatituak , ehiza, behiki eta txerriki haragi gisatuen eta erregosien saltsan hornigai moduan erabiltzen dira. Anana, mertxika, aranak, mahatsak, fruitu lehorrak.

Egosita azukre ugarirekin edo gabe gozogintzako prestaketetarako

Gozogintzan fruitua azukre ugarirekin egosten badugu, marmelada edo konfitura egingo dugu, bere horretan erabiltzeko edo beste prestaketa batzuen aurre lana izan daiteke, pastel batzuen estalkia ere, izozkiak eta sorbeteak...

Azukreztatutako fruituak gozogintzako prestaketa erabiltzeko.

Fruitu zatituak, almibarrean egosi eta lehorturik fruitu azukreztatuak lortuko ditugu, eta horiek ondoen gozogintzako prestaketa ugaritan erabil litezke. Esaterako, errege opilean gainetik jartzeko, cakeak egiteko....

Fruitu freskoen motak eta haien ezaugarriak

Rosaceae familia

Arbeletxekoa edo Abrikota Prunus armeniaca
Aran Prunus domestica
Gerezia Prunus avium edo Prunus cerasus
IrasagarCydonia oblonga
Mertxika Prunus persica
Nektarina Prunus persica var. Nucipersica
Paraguaioa/Mertxika zapala Prunus persica var. platycarpa
Mizpira Mespilus germanica
Sagarra Malus sp.
Udarea Pyrus communis

Zitrikoak

Laranja Citrus × sinensis
Lima Citrus × aurantiifolia
Limoia Citrus × limon
Klementina Citrus × clementina
Mandarina Citrus reticulata
Panpelmusa Citrus maxima
Uglia Citrus reticulata × Citrus paradisi
Pomeloa edo arabisagarra Citrus x paradis
Tangeloa C. × tangelo

Azukre askokoak

Mahatsa, vitaceae.
Meloi Cucumis melo.
Angurri Citrullus lanatus.

Basa frutak edo fruitu gorriak

Mugurdi edo masusta gorriak Rubus idaeus
Andere mahatsa Ribes
Garangorria ArbutusArbutus unedo
Marrubi arrunt Fragaria vesca
Masusta edo martxuka Morus eta Rubus
Ahabia Vaccinium myrtillus

Fruta tropikal exotiko

Anana Ananas comosus
Datila Phoenix dactylifera
Mingrana edo Granada Punica granatum
Guaiaba Psidium
Kiwanoa Cucumis metuliferus
Kiwia Actinidia deliciosa
Mangoa Mangifera indica
Marakuia edo pasio fruitua Passiflora edulis
Japoniako mizpirondoa Eriobotrya japonica
Kaki Diospyros kaki
Papaia Carica papaya.
Piku Ficus carica.
Banana edo platanoa Musa paradisiaca, Platanoa Musa balbisiana
Zuhaitzeko tomatea edo tamarillo Solanum betaceum .
Tamarindoa Tamarindus indica.
Txirimoia Annona cherimola.
Karanbola Averrhoa carambola.
Pitahaya. Selenicereus megalanthus.
Pomarrosa. Syzyygium jambos
Badea edo Granadilla. (Passiflora quadrangularis)
Guanabana.
Zapotea. Manilkara zapota
Piñuela Bromelia pinguin
Feijoa. Acca sellowiana
Makadamia. Macadamia integrifolia

Fruitu lehor

Arbendol, Prunus dulcis
Anakardo, Anacardium occidentale.
Brasilgo edo Bolibiako intxaurra, Bertholletia excelsa
Ekilorea hazia, Helianthus annuus
Ezkur Quercus suber
Kalabaza hazi, Cucurbita maxima, C. moschata eta C. pepo
Gaztain, Castanea
Intxaur, Juglans
Kakahuetea, Arachis hypogaea
Macadamia, Macadamia integrifolia
Pinazi, Pinus koraiensis eta Pinus gerardiana
Hur, Corylus avellana
Pistatxoa, Corylus avellana
Txufa, Cyperus esculentus
Mahaspasa
Aranpasa
Ahabigorri pasa

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Datuak: Q1364
Multimedia: Fruits / Q1364