Gerra Santua

Godofredo Boullongoaren eta bere zaldunak Jerusalenera joaten, lehen Gurutzadetan parte hartzera.

Gerra Santua erlijioa aitzakitzat duen gerra da, orokorrean Kristautasunak eta Islamak landu duten ikuspuntu eta ideietan oinarrituz. Jatorria, Erdi Aroko Gurutzada kristauetan, Iberiar Penintsularen Errekonkista eta Jihad musulmandarran du eta gaur egun arte iritsi da. Nagusiki kristau eta musulmanen arteko gatazkak izan arren, kristauen artean emandako gatazketan ere erabili izan den izendapena eta idea bada, adibidez, katoliko eta protestanteen arteko gerretan, adibidez bai eta XVI. mendeko Frantziako Erlijio Gerrak eta Ipar Irlandako gatazka dira.

Judaismoan ere antzeko gerra mota baten ideia badago, Milkhemet Mitzvah izenekoa (hebreeraz: מלחמת מצווה, "agindupeko gerra"), judu guztiek (bai gizon nahiz emakume) parte hartzera derrigorrezkoa duten gerra, baina Israelgo lurraldearen mugen barnean burutzea mugatua dago.

Kristauen Gerra Santua

Marko ideologikoa

Eztabaida teologikoez gain, prozesu hau bi transmisore handitan laburbildu daiteke. Alde batetik Testamentu Zaharra daukagu, non, Yahveh-ren irudiaren bitartez, gudaren legitimazioa bilatu izan zuten. Hasteko, Anatema delakoa definitu zuten, blasfemia bera edo Jaungoikoarenganako irain bat izango zena. Honen aurrean herema delakoa egongo litzateke, Jaungoikoaren etsaien baztertzea. San Agustin ideia guzti hauen biltzeaz arduratu zen.

Monje eta intelektual gregoriarrek, Elizaren partez egindako bortizkeria justifikatzeko, aukera bat ikusi zuten elementu bibliko honetan. Prozesu hau ulertzeko, prozesu beraren estruktura ideologikoa sei oinarri nagusitan laburbildu daiteke.

Lehen hiru oinarriak

Lehenengo hiru oinarriak Bibliaren eta San Agustinen garaian eraikiak izan ziren. Bortizkeriaren jatorri jainkotiarra (Deo auctore bellum) dago hasieran, Jaungoikoa akzio beraren deitzaile bezala aurkezten baita.

Bigarren tokian unibertsalitate kristauaren apelazioa dago; hau da, gerra honetan parte hartzeko sinesdun guztien deiketa egiten da, egoera sozial edo politiko guztien gainetik.

Azkenik, etsaiaren kriminalizazioa dago, askotan hauen diabolizazioarekin loturik. Etsaia izaki maltzur bat bezala aurkezten da, fedearen eta sakratuaren profanazioaz arduratzen dena.

Orokorrean Testamentu Zaharra askoz bortitzagotzat hartzen da, edo gutxienez indarkeria erabiltzeko joera handiagoa duela esaten da. Makabeoen Gerra bezalako adibideak dira hauen lekuko. Kontraz, Testamentu Berriak Jaungoikoa bortizki defendatzeko erreferentziak egiten ditu, baina normalean metaforikoki.

Goi Erdi Aroan zehar, hitzaurre guzti hau garaiko agintariek erabili zuten. Adibiderik garrantzitsuena Karlomagno da, Saxoniarren edo Abaroen kontrako gerra justuaren justifikazioa erabili zuenean. Hitzaurre horietan Christianitas bati buruz hitz egiten zen, mehatxatuta sentitzen zen komunitate kristau bat. Jaungoikoaren bakea zikintzen ari zen, eta horregatik bortizkeriaren erabilera justifikatuta zegoen. Aipatu bezala San Agustinen garaitik izan ziren erabiliak horrelako hitzaurreak. Garai honetan zehar santu desberdinetan oinarritzen ziren akzio bortitz ugari, Hagiografia hedapen tresna gisa erabilia izan da. Elizak irudi desberdinak erabili behar zituen kristautasuna gudarien erreferentzia izateko. Baina bere historian zehar, kanonizatuak izan ziren pertsonaiak bortizkeria inperialaren biktima bezala aurkezten dira; baketsuak ziren, Erromatar Inperioa izan zen bezalako mundu batean. Horregatik, pentsamendu bortitzaren eta erlijiosoaren loraldian, bortizkeriaren bitartez fedearen defentsa aurrera eraman zuten pertsonaiak sortzen hasi ziren.

Santiago edo San Jorge bezalako erreferenteak Kristoren gudari bezala izendatzen ziren. Haien historiak eta istorioak mentalitate kristauean zehar hedatu ziren, zeinek geroz eta hobeto ulertzen zuten kristautasunaren defentsa bortitzaren beharra. Guzti hau ikonografia militarrean ikus daiteke, Goi Erdi Arotik ejerzituek sinbologia desberdina erabiltzen baitzuten. Nekazari batzuetatik hasita, zeintzuk musulmanen kontra defendatzen ziren, errege boteretsuenetara. Guztietan gurutzearen edo santuen errepresentazioen erabilera ikus daiteke, borrokan izugarrizko garrantzia zutenak nahiz eta hau galdu. Prozesu hau IV. eta IX. mendeen artean koka daiteke. Marko hau ondoren iritsiko zen prozesuarentzat perfektua izango litzateke, Erreforma Gregoriarrarentzat.

Beste hiru oinarriak

Bukatzeko, azkenengo hiru zutabeak ikus daitezke erretorika gregoriarrak kodifikatu zituenak. Honekin prozesu hau bukatutzat eman daiteke, hemen Gerra Santua ideologikoki definitzen baita, gurutzaden faktore nagusia izango dena.

Laugarren zutabea remissio peccatorum bezala definitu daiteke, Jaungoikoaren gudariak barkamen jainkotiarrarekin sarituak izango baitziren. Bosgarrenean interbentzio jainkotiarra bera dago. Orain Jaungoikoak ez zituen soilik gerrak deitzen, baizik eta hauetan zuzenean parte hartzen zuen garaipena lortzeko. Bukatzeko, boto erlijiosoak daude, gudarien bizitza osoa antolatzen zituztenak, ohitura batzuk markatzen zituztenak eta disziplinarekin jarraituak izan behar zirenak.

Lehen Gurutzadako hitzaurrea

Urbano II.-a Lehen Gurutzaden predikua ematen 1095an

Ekialdeko Zismaren ostean, egoera aldatu egin zen. Aita Santutzak arriskuan ikusi zuen bere burua, eta horregatik beldur horiek ofentsiba katoliko batera pasatu zituen. Hiru fronte sortu ziren: juduak, musulmanak eta herexeak. Gurutzea zen irudi nagusia, Jesusen sakrifizioa eta martirioa errepresentatzen baitzuen. Horregatik gerra santuaren prozesua azkartzen joan zen. Gurutzadak prozesu honen gailurra izan ziren, Urbano II.a Aita Santuak lehenengo gurutzada aldarrikatu zuen hitzaurrea eman zuen 1095ean:

“Jerusalem eta Konstantinoplako hiri urrunetatik, albiste lazgarri bat iritsi zaigu: Jainkoaren madarikatu duen arraza gaizto batek kristauen lurrak inbaditu ditu eta ezpataz, suz eta arpilaketaz hondatu ditu. (...) Erabat suntsitu ditu Jaunaren elizak edo bere erritu lizunetarako egokitu ditu.”

Hitzaurrearen parte honetan hirugarren elementuaren presentzia antzeman daiteke: etsaiaren kriminalizazioa. Musulmanak deabruaren arraza bezala definitzen ditu, harpilatzen eta hiltzen duena. Demonizazio argia da eta mahomazaleak herexetzat hartzen ditu. Hemen lehen aipatutako anatema ikusten da. Testuarekin jarraituz:

“Horixe bera da, Gure Jauna, era guztietako jendea, zaldunak eta peoiak, aberatsak eta pobreak, Ekialdeko gure anaien lurretatik deabruaren arraza hori akabatzera goinbidatzen zaituztena. (...) Hara doazenei, ziurtatzen diet, Jaungoikoak eman didan aginteagatik, bidaian hiltzen badira, lurrez edo itsasoz, edo paganoen aurka borrokatuz hiltzen badira, momentuan, bekatuak barkatuko dizkietela”.

Hemen beste hiru elementuak ikusi daitezke. Alde batetik, jatorri jainkotiarra dago, Jaungoikoa bera baita mugimenduaren deitzailea. Mugimendu hau era guztietako pertsonek osatzen zuten, unibertsalitate kristaua kontzeptuaren oinarria izanda. Hauek etsaia eliminatu behar zuten, hereman bezala. Bukatzeko, barkamen jainkotiarra ikus daiteke. Garrantzitsua da, baita ere, hitzaurreari amaiera ematen zion esaldia:

“Urbano Aita Santuak hitzaurrea bukatu zuenean, hainbeste puztu zen jarraitzaileen gogoak, non zera oihukatzen hasi baitziren: ‘Jaungoikoak nahi du! Jaungoikoak nahi du!’”.

Hor ikusten dena hitzaurrearen konsekuentzia ideologikoa da, Aita Santuaren jarraitzaileek Gerra Santuaren kontzeptua adoptatu baitzuten, eta Jaungoikoa hartu baitzuten erasoaren oinarria, bere legitimitatea eta justizia jainkotiarra aitzaki bezala erabiliz.

Marko praktikoa

Orain arte Gerra Santuaren kontzeptuaren artikulazio ideologikoa ikusi dugu. Baina ideologia orok bere funtzio materiala dauka; hau da, ideologia baten sorrerak pentsamendu kolektiboaren izaeran eragina izaten du eta, hortaz, honen barneko dinamiketan. Gurutzadak dira honen adibide nagusi. Zibilizazio Katolikoak hitzaurre gerrazale bat artikulatu zuen, geroago helburu komun batean proiektatu zuena: Jaungoikoaren justizia jainkotiarra eta ekartzen zuen bakea. Mentalitate kolektiboan hitzaurre honek izan zuen boterea oso efektiboa izan zen, eta Pierre Bonnasie bezalako autore batzuk masen mugimendu bat bezala definitu izan dute. Hitzaurre guzti honek plano material batean gatazka bat sortzen du, izaera espiritualeko arrazoi batzuk biltzen dituena. Hau da ideologia honen elementu berezienetariko bat: espiritualtasuna. Mugimendu guzti hau sakralitate eta espiritualtasun aura batean dago murgilduta.

Iruditegi guzti honek helburu material bat du Erdi Aroko gizartearengan. Alde batetik Aita Santuaren Elizaren nahi politikoak daude. Milurtearen hasieran bere barne-indarraren handitzearen beharra ikusi zuen, horrela estatu guztiekiko harreman guztiak moztu eta hobeto kontrolatzeko. Gerra Santuaren kontzeptua Elizaren egituraren oinarrizko faktore bat izan zen. Hala ere, honek ez du esan nahi lehenago erabiltzen ez zenik. Baina aipagarria da garai honetan jasandako artikulazio eta formalizazioa. Palacios Ontalva bezalako autore batzuk Gregorio VII.ak estatu kolpe ideologiko bat eman zuela diote; hau da, Aita Santuaren autoritatea behin betiko ezarri zuela Gerra Santua bezalako kontzeptuen erabilerarekin.

Gurutzadak

1099an Jerusalenen bizitako setioa, Lehen Gurutzaden barnean

Lehenengo ondorio garrantzitsua Gurutzada izan zen. Gregorioren estatu kolpearen ondoren, sinestun guztiek Gerra Santura jo zuten. Hemen Bonnasieren definizioa indartzen da, masen mugimendu bat etorri zelako. Baina, masetatik haratago, ideologia guzti hau gizartearen talde batean interes handiarekin izurritu zen: zalditeria. Elizak talde armatu, diziplinatu eta efektibo bat behar zuen, eta hori goi zein behe noblezian topatu zuen. Alde batetik, noblezia laikoa arrisku bat bezala antzematen zuten, bere kontroletik at zegoen, aktore bortitz bat zelako. Bestalde, behar zutena zen, eta horregatik marko ideologiko bat eman zitzaien, haien ahalmen militarra eskuratzeko. Marko guzti honek, zalditeriaren autoritatea handitzeaz gain, oso boteretsua zen faktore espiritual bat ematen zien. Zalditeriaren sakralizazioarekin Milites Christi fenomenoa iritsiko zen; hau da, Kristoren soldaduak. Hauek Gerra Santuaren soldaduak definitu zituzten, gerra gudariek egingo baitzuten, eta hauek egituraketa bat behar zuten haien ohitura eta errituetan, identitate komun bat izateko. Horrela beraien eginkizun nagusia Gerra Santua egitea zen, Jainkoaren Bakea mantentzeko. Guzti hau Gurutzadetan instituzionalizatuko zen, jada ez zirelako sinbolo sinple bat. Egituratutako erakunde militarrak ziren, Gerra Santuaz arduratuko zirenak. Hauek ordena militarrak izango ziren, non orain arte ikusi ditugun elementu sinboliko eta ideologikoen aplikazio praktikoa ikus daitekeen. Gurutzada guztia Europa osotik iritsitako zaldunek zuzendu zuten. Milites Christiaren kontzeptua oinarritzat izanda, Jerusalemgo konkista burutu zuten. Baina, iritsi zirenean, ikusitako errealitatea oso desberdina izan zen. Egoera askoz konplexuagoa zen, eta konkistaren ostean argi geratu zen prozesua askoz luzeagoa izango zela. Honen aurrean Elizak erasoa dinamizatu behar zuen. Horregatik ordena militarrak sortzen hasi ziren. Militantzia erlijiosoa mugara bultzatuko zuten monakotza erakundeek. Horretarako gerra santuaren kontzepzioa moldatu zuten, zaldunek armak erabili ahal zituzten, baina monjeek armen erabilera justifikatu behar zuten. Horretarako “Bi Ezpaten” tesia sortu zuten, non ezpata espirituala eta ezpata materiala aurkezten ziren, bakoitza behar den momentuan erabiliz. Bukatzeko, ordenak prozesu honen gailurra izan zirela esan daiteke, teorizazio honek bi rol nagusiak batzen zituelako, hau da,  bellatoresak eta oratoresak, horrela gerlari monjeak sortuz.

Carlos de Ayalaren azalpenean oinarritutako eskema propioa.

Islamiarren Gerra Santua

Gerra Santuaren nozioa eta jihad terminoa

629ko Khaybarreko guduaren irudikapena

Ekialde Hurbileko Erdi Aroko gerra-gatazkak beti ikusi izan dira Mendebaldeko ikuspuntutik kutsu edo motibazio erlijiosoa zuten gertaerak bezala. Hau fanatismo batekin erlazionatu izan da, kalifato unibertsala helburu izango zuten ideien burutze nahi gisa.

“Gerra Santua” terminoak jatorri mendebaldarra dauka, askotan arabiar-musulman mundura eramaten dena jihad terminoaren bidez. Hala ere, jihad-ak ez du zerikusi handirik gerraren esanahiarekin, baizik eta esfortzuarekin. Esfortzu bat borroka bat izan daiteke ala ez, eta ez du zertan zerbait bortitza izan behar. Historikoki jihad-ari emandako zentzua barneko borrokarekin lotuta egon da eta, garrantzia txikiagorekin, kanpokoarekin, gaizkia ekiditeko eta justizia inposatzeko. Testuinguru honetan barneko borroka “borroka handia” izango litzateke eta kanpokoa “borroka txikia”. Hortaz, gerrak ez du zertan lotura zuzena izan behar. Hala ere, lotura ez zuzen batez harremantzen dira.

Kontzeptua zehaztea zerbait zaila da, denboraren eta espiritualitatearen artean sortatzen diren elementu batzuk baititu. Nozio hauek ulertzeko, oso garrantzitsua da arazoaren ikuspuntu manikeo guztiak kentzea, harb (edo gerra) terminoak, indar dikotomiko bat izan ordez, anbiguotasun bat duelako. Analisi kontzeptual honen zehazpena derrigorrezkoa da, orokorrean Gerra Islamikoa Gerra Santutzat hartzen baita nahiz eta honek ez duen zertan horrela izan behar. Islamiar Munduan gerrak forma anitz izan ditzake, helburu materialetatik sakratuetaraino. Horregatik kontuan izan behar da gerrak ez dituela beti oinarri erlijiosoak. Izan ere, oinarri politiko, sozial eta ekonomikoak izan ditzake.

Kristauek bezala, musulmanek gerra egitea argudio erlijiosoekin justifikatzen zuten Erdi Aroan zehar. Jaungoikoaren izenean egindako borroka zen, fedearen bitartez justifikatuta eta hau praktikatzen zutenei onura espiritualak eskaintzen zizkieten. Islamaren kasuan Gerra Santuaren nozioaren karakterizazioa ez da jihad-aren ideiara mugatu behar, baizik eta ribat, fatha (garaipena) eta sahada (martirioa) kontzeptuetara hedatu behar da. Guztiak estuki daude harremanetan, Gerra Santuaren unibertso kontzeptuala eraikitzen dute islamiar doktrina klasikoan eta oso sakralizatutako gerra-praktika baten nozioaren formaziora laguntzen dute. Gerra Santuaren eta doktrina islamikoaren arteko binkulazioa zerbait gatazkatsua izan daiteke musulmanen artean sortzen den errefusa dela kausa. Honen detraktoreek jihad-aren esanahiak gerra santuarekin zerikusirik ez duela baieztatzen dute, termino hori ez dela arabieraz existitzen. Gainera, Gerra Santuaren terminoa Islametik kanpo geratuko litzateke honen doktrinan ez baita existitzen gerra laikoaren kontra jartzen den gerra erlijioso bat.

Gerra santuaren nozioak kristau eta islamiar tradizioko gerren artean existitzen diren paralelismoak hobeto ulertzen laguntzen du. Kristautasunean Testamentu Zaharra eta Berria arma ideologiko bezala erabili ziren, eta gauza bera esan daiteke musulmanen munduan, non Koranaren eta Sunnah-ren oinarri asko erabili ziren jihad-aren nozioak definitzeko. Legitimaziorako argudio nagusia errebelazioaren testuetan egoteak, Jaungoikoaren maitasunarengatik egindako jihad-a, fede islamiarraren arlo sakratuenarekin harremanetan jartzen du. Testu koranikoan gerraren kontzeptu eta ideiak izaera jainkotiar batekin deskribatuta eta azalduta agertzen dira. Jaungoikoaren partehartze zuzenari aingeruen interbentzioa batu behar zaio.

Komunitate musulmanak ez zuen gerra balore edo helburu nagusi bezala. Hala ere, Mahomaren jarrerak gerraren moraltasunaren errekonozimendua baieztatzen zuen, errebelazio koranikoaren baieztapenarekin, non komunitatearen onuragatik armen erabilpena onartuta zegoen. Horrek aleia koranikoen interpretazioak geroz eta gudazaleagoak bilakatu zituen.

Mahomak, bere jarrerarekin ez zuen mezu militarista bat bidali, eta are gutxiago Islama Arabia eta mundu arabiarretik kanpo inposatzeko. Hala ere, Medinan zegoenean bere etsaien kontrako aleia “gerrazale” batzuen existentziak horretara oker dezake. Kolpe haiek Ala-ren bidezidorreko borrokekin parekatzeak, hain zuzen, jihad-aren nozioa esanahi gerlari zabal eta unibertsalago batean lantzeko oinarri gisa balio izan zuen. Unibertsalismo honek lehenengo konkistekin dimentsio zehatzagoak lortu zituen: hedapen hura Jaungoikoaren bidearengatik egindako borrokak xurgatu egin zuen. Botere arabiarraren hedapena profetaren erlijio nagusiaren subiranotasuna bihurtu zen.

Gerra santuaren praktika

624ko Badr-eko guduaren iraniar irudikapena

Jihad-aren teoria geroago garatu zen, IX. eta XI. mendeen artean, konkistak bukatu, gelditu edo behera egin zuten garai batean, Gerra Santuaren espiritua ahuldu zen. Juristek egindako jihad-aren definizio doktrinala, munduko erakunderik perfektuenena, hau da, fededunen komunitatearen (Umma) nozioaren gainean oinarritu zen. Jaungoikoak funtzio bat ematen die, helburu bat: Lurran bere eskubideak ezartzea, benetako erlijioaren supremazia jartzea; Islama. Horregatik desleialen kontra egin behar da, inguruko erlijioak menperatzen dituztenak. Horrela garatu zen jihad-aren tesi gudazale iraunkorra, zeinen erantzukizuna eta zuzendaritza politikariengan mantentzen zen: fedearen doktoreek desleialen kontrako gerraren beharra bultzatu zuten, ez hainbeste komunitatearen eta orden musulmanaren kontrako prestatzen zuten mehatxuagatik, baizik eta haien desleialtasunagatik. Islama benetako erlijioa eta umma komunitate onena izanda, unibertso osotik hedatzeko baimena izango zuen armen indarra erabiliz behar bazen, betirako iraungo zuen borroka batean.

Horregatik, etsaiekin sinatutako bake-itunak ez ziren betirako bakeak izango, parentesi batzuk baizik. Islamaren domeinua mundu osotik hedatu behar zen, eta inpietatearen lurraldea gerraren domeinuarekin nahasten da: jihad-aren bitartez islamaren lurralde bihurtu behar zen. Lurralde motako distintzio hauek Koranarentzat ezezagunak ziren, non bi parte desberdinetan soilik fidelen eta desleialen inguruan hitz egiten zuen.

Mundu osoan zehar gobernatzeko zuzendua zegoen Islamaren kontzepzio konkistadore eta totalitarioa guztiz teoriakoa zen. Berehala ezinatzat hartu zen, eta horregatik hirugarren designazio territorial legal bat sortu zuten: “treguaren domeinua”, tributo baten truke bakea erosi zuten lurraldeez osatuta. Juristek, era honetan, itxurak mantendu zituzten, tributo hauek autoritatearen eta Islamaren supremaziaren errekonozimendua zirela esanez. Jihad-aren kontzepzio doktrinal hauek horrela hedatu ziren, eta pertsonei buruz beste kategoria batzuk sortu ziren: fidelak, desleialak eta, musulmanak izan gabe, haien legeen pean zeudenak eta arrazoi horiengatik bakean eta babestuta bizitzera baimenduta zeudenak.

Gerra Santua, bai kristauena zein musulmanena, era askotan dago aurkeztuta, modu oso zabal batean, batzutan era pertsonal eta pribatuan. Hau gaizkiaren kontrako borroka bat da, kanpokoa zein barnekoa, zuzendaritza pertsonal handi batekin. Borroka hau Erdi Aroan zehar hedatu zen, mundu honetatik kanpoko ajente batzuen kontra, Dar al-Islam delakoa handitzeko eta musulmanen etenik gabeko bizitza askea baimentzeko. Borroka honek bizitza erlijiosoarekin konexio oso gogorra duenez, identitate bera lortzen du.

Nahiz eta aleia koraniko hauek borrokaren ideiarekin harreman zuzen bat ez izan, askotan baliabide hori erabili izan da jihad-aren legitimazio tresna bezala. Jihad-a islamera konbertitzearekin lotzeak hau gerra misiolaritzat hartzera sortzen duen arazoa ekartzen du. Hots, ez soilik islama organizazio eta gobernu bezala hedatzea, bai eta umma hazteko instrumentu bat bezala, konkistatutako komunitateen konbertsioaren bitartez.

Amaitzeko, moralista batzuk barneko jihad-a bultzatzen dute, borroka moral eta espirituala, borroka gudazalea Allah-ren bidean transmititzen duena, umma-ren garaipena duena helburutzat, norbanakoaren eta komunitatearen purifikazioan moralaren perfekzioaren bitartez. Hala ere, ikuspuntu hau beste nozio konkistatzaileekin eta espantsionistekin alderatuta oso desberdina da, zeintzuk musulmanek haien erlijioa era total batean espresatzea bilatzen zuten mundu osoan zehar, inolako interbentziorik gabe. Horregatik, jihad-aren doktrinan hainbat ñabardura daude, IX. eta XI. mendeen arteko juristen interpretazioen artean, eta konkistaren lehenengo garaiko musulmanen jihad-aren nozio primitiboaren artean zein, hala ere, motibazio erlijiozoez bustita egon zen.

Kanpo estekak

• Datuak: Q13573188