Maia mitologia

Maia zibilizazioa erlijioaren gainean antolatu zen.

Maia mitologia munduko aberatsenetariko bat da. Maia herriak hiru mila urte baino gehiago Mesoamerikako lurraldetan bizi izan dira eta oso zibilizazio originala eta indartsua sortu zuten. Mesoamerikako hiriak altxatu zituzten herriak erlijioan oinarritzen ziren eta ondorioz kosmogonia konplexua sortu zuten, gaur egun neurri handi batean galduta dagoena nahiz eta tradizio asko oraindik bizirik iraun, sarritan kristautasunarekin nahastuta.

Maien panteoia oso zabala da eta jainkoen zein jainkosen ikerketa ez da erraza. Badira, hori bai, jainko batzuk oso definituak eta maia munduan zabalduta, baina beste batzuk zonalde zehatz batean ezagutzen dira edo izenak aldatzen dituzte. Hona hemen jainkoak eta jainkosak ezagunenak:

Itzamná: zeruko dragoia.
Chaac: euriaren jainkoa.
Kinich Ahau: eguzkiaren jainkoa.
Yum Kaax: artoaren jainkoa.
Ah Puch: heriotzaren eta azpimunduaren jainkoa.
Xaman Ek: Iparrizarraren jainkoa.

Jainko hauen pertsonalitateak aldakorrak izan daitezke eta oso aurpegi desberdinak erakuts ditzakete, batzuetan onak, bestetan gaiztoak.^[1]

Mitologia hau ezagutzeko iturriak

Ziur aski garrantzitsuena testu idatziena izan beharko litzateke. Maia herriek idazkera propioak sortu zituzten eta haien zientzia eta erlijioaren oinarriak idatzi egin zituzten. Zoritxarrez, espainiarrek maien testu asko erre egin zituzten eta gutxi dira guregana heldu direnak:

Popol Vuh edo Pop Wuj: maia-kitxe (K´iche) hizkuntzan eta alfabeto latinoan idatzitako liburua da. Munduaren eta gizakiaren sorrerari buruzko antzinateko maien mitoak eta usteak jasotzen ditu, Guatemalar jatorrizko herriei buruzko berriez gainera, (emigrazioak, gerrak eta espainiarrek konkistatu aurreko tradizioak). 1540 inguruan idatzi bide zuen gizarte-maila altuko maia-kitxe batek. Galduta egon zen liburua urte askoan, baina XVIII. mendean aurkitu zuen Francisco Ximénez domingotar espainiarrak. Aztertu ondoren, espainierara itzuli zuen liburua. Liburu honek historikoki eta espiritualki balio handia du.

Chilam Balam liburuak: espainiarren konkista ondoko eskuizkribu maia batzuen izena da (XVI. eta XVII. mendea). Idazkera latinoan eta Europako paperean eginak dira. Erlijio berri baten etorrera igartzeaz gainera, piktogramez eginiko maia liburuek adierazitako hainbat testu biltzen dituzte, historiari, medikuntzari eta astrologiari buruzkoak bereziki. Idazleak anonimoak dira eta, sarritan, ugari eta denbora desberdinetan bizi izandakoak: egile berriek aurrekoek egindakoa jasotzen zuten eta aldatzen zuten ideia berriak sartuz testuak berritzen eta garbira pasatzen zituzten moduan.

Maia kodexak: Espainiaren konkista gertatu baino lehen Mesoamerikako maia zibilizazioak sortutako liburu edo kodexak dira. Oso gutxi gelditzen dira, hamar inguruko ale, gutxiegi kontutan hartzen badugu tradizio luzeko lanak direla: 300-600 urtetan, Aro Klasiko Goiztiarrean, erabiliak izan zirela; horren testigantzak Guatemala, Hondurasen eta Belizen. Paul Schellhas ikertzaileak 1897an Maia kodexak aztertzen hamabost jainko bereizi zituen eta bakoitzari letra bat ezarri zion. Izendapen hori gaur egun oraindik erabiltzen da eta horregatik batzutan ikusiko dugu "A jainkoa" (Ah Puch jainkoa) bezalako izendapenak.^[2]

Maia hirietan gorde egin diren glifoak.

Misiolariek eta kronistek idatzitako liburuak. Garrantzitsuenetarioko bat Diego de Landa izan zen. Paradogikoki, Landak lehendabizi maia testu asko erretzea agindu zuen, ondoren haietan jasota zeuden informazio asko errekuperatzen ahalegin handiak egiteko.^[3]

Chac Xulub Chengo kronikak: Kronika hauek interes handia dute nahiz eta Mexikotik kanpo oso ezagunak ez izan. Egilea, Nakuk Pech, Chac Xulub Chen herriko agintaria indigena zen (Yucatánen) eta alfabeto latindarra erabiliz XVI. mendearen erdian kronika horiek idatzi zituen. Testua ez da oso luzea baina konkistaren gertaeretatik oso gertu idatzia izan zen. Nakun Pechek konkista prozesua kontatu zuen, espainiarrak agertu zirenetik 1554 arte.^[4]

Ahozko tradizioa: Mito eta narrazio asko ahoz-aho zabaldu dira eta oraindik orain bizirik diraute maia herriaren kulturan.^[5]

Munduaren sorrera

Oinarrizko mito hau Popol Vuh liburuan dago jasota. Han azaltzen den arabera maia jainkoek mundua ezerezetik sortu zuten. Horrela, haizea, itsasoa eta zerua sortu zituzten. Ondoren gizakien sorrerari ekin zioten. Horretarako saiakera desberdinak egin zituzten. Lehendabizi, animaliak sortu zituzten. Gero lohitik saiatu ziren gizakia sortzen baina ez zuten lortu. Bigarren saiakera zureaz egin zuten baina berriro ere porrot egin zuten. Arrakasta hirugarrenean izan zen: artoatik saiatu ziren eta orduan bai lortu zuten. Gizakien lana, geroztik, jainkoen aldeko eskaintzak egitea izan zen, besteak beste, gemak zatitzea, harriak zizelkatzea...

Gizakiaren sorrera azaldu ondoren, Popol Vuh liburuak bi anaia bikien eginkizunak azaltzen ditu. Biki horiek Hunahpú eta Ixbalanqué ziren. Haien lan nagusia Xibalbáko jaunen aurka borrokatzea izan zen. Mito hau aurrekoarekin batera maia mitologiaren oinarrizkoak dira eta haien adierazpen artistikoetan sarritan agertuko ziren.

Jainko nagusiak

Lehenengo hiru jainko sortzaileak

Hauek ziren gizakia sortzen saiatu zirenak.

Kukulkan edo Qucumatz: ekaitzen jainkoa. Uraren bidez bizitza sortu zuen eta gizakiei sua egitea irakatsi zien.
Huracán, baita ere Tohil, Bolon Tzacab eta Kauil izenekin ezagututa: maia hizkuntzaz "hanka bakarrekoa" esan nahi du Huracán hitzak. Haizea, ekaitza eta suaren jainkoa, gizakia sortzeko egin zen hirugarren saiakeran hartu zuen parte. Jainkoak gizakiekin haserretu ziren Uholde Nagusia sortu zuen zigor gisa. Lurra hitza errepikatuz itsasotik lurra bereiztea lortu zuen.
Tepeu: zeruaren jainkoa, gizakia sortzeko egin zen hirugarren saiakeran hartu zuen parte.

Bigarren jainko sortzaileak

Hauek dira gizakia zurea erabiliz saiatu zirenak. Lortu zuten izakiak ez zuen arimarik.

Azken hamahiru jainko sortzaileak

Hauek dira gizakia sortzeko hirugarren saiakeran parte hartu zutenak. Artoa erabiliz arrakasta izan zuten.

Xibalbáren jaunak

Xibalbá edo Xib'alb'a azpimunduaren edo lur azpikoaren izena da. Han maia mitologiaren jaun gaiztoak bizi dira. Haraino heltzeko bidea arriskuz betea omen zegoen, gogorra eta zaila zen, bertakoei ez zirenentzat debekatuta. Toki hori Vucub-Camé eta Hun-Camé jaun demoniakoen agindupean zegoen. Xibalbáren biztanleak hamahiru ziren:

Erreferentziak

↑ Los dioses mayas, 3.or.
↑ Los dioses mayas, 7-9 or.
↑ Diego de Landa: Relación de las cosas de Yucatán (1566).
↑ Miguel León Portilla: Literaturas indígenas de México, 181-182 or.
↑ Miguel León Portilla: "Palabras que parecen brotar de los códices mixtecos". Arqueología mexicana, IV liburuki, 23.zk. 2002.

Bibliografia

D.R.: Los dioses mayas, Mérida (Yucatán): Dante, 2004.
Eric S. Thompson: Maya History and Religion. 1970.
Diego de Landa: "Relación de las cosas de Yucatán". Mérida: Dante (2003) ISBN 84-492-0363-5
Miguel León Portilla: Literaturas indígenas de México, Méxiko: FCE, 1992. 181-182 or.