María Luisa Elio

María Luisa Elio
	;
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	María Luisa Elío Bernal
Jaiotza	Iruñea, 1926ko abuztuaren 17a
Herrialdea	Nafarroa Garaia
Heriotza	Mexiko Hiria, 2009ko uztailaren 17a (82 urte)
Familia
Aita	Luis Elío Torres
Ezkontidea(k)	Jomí García Ascot (en)
Hezkuntza
Hizkuntzak	gaztelania
Jarduerak
Jarduerak	idazlea, antzerki aktorea eta zinema aktorea

María Luisa Elio Bernal (Iruñea, 1926ko abuztuaren 17a - Coyoacán, Mexiko Hiria, 2009ko uztailaren 17a) nafar idazle eta aktorea izan zen. Gerra zibilean errepublikanoek porrot egin ondoren, familia Mexikon erbesteratu zen, eta hantxe bizi izan zen gainerako bizitzan. Erbestean dauden espainiar idazleen taldekoa da.^[1]^[2]

Biografia

Lehen urteak: erbesteratu aurretik

María Luisa Elío Iruñean jaio zen 1926ko abuztuaren 17an. Aita Luis Elío Torres, Tarragonan jaiotako familia nafarreko abokatu eta epailea izan zen. Ama Carmen Bernal López de Lago, etxekoandrea eta Mazarróngo (Murtzia) jatorrikoa. Bikote horren alabetako txikiena zen.

Espainiako Bigarren Errepublikaren aurretik eta haren zati batean, aita udal epaile eta Iruñeko Lan Epaimahai Mistoetako lehendakaria izan zen. 1936ko uztailaren 19an, bere etxean atxilotu zuten, emaztearen eta alaben aurrean, baina komisariatik ihes egin eta Iruñean gordeta bizi izan zen Espainiako Gerra Zibilak iraun zuen hiru urteetan. Luis Eliok entzierro horrren testigantza ematen du Soledad de ausencia lanean. Entre las sombras de la muerte (Mexiko, UNAM, 1980; Iruñea, Pamiela, 2001) lanean. 1939. urtearen amaieran, Frantziako muga zeharkatu zuen, mugalari baten laguntzaz, hiru urte giltzapetuta bizi eta gero ia ezin baitzuen oinez ibili. Iristean, inork ez zuen bere zain adostutako tokian jasotzeko, eta beraz, Luis Elio joan behar izan zuen poliziarengana entregatzera. Denbora bat eman zuen Gurseko kontzentrazio-esparruan, azkenean Parisen familiarekin elkartu zen arte.

Amak eta hiru alabek, aita harrapatu ondoren, Valentziara ihes egiten saiatu ziren —non Carmen andreak familia zuen—, Frantzian zehar rodeoa eginez, baina Elizondon atxilotu eta bertan egon ziren hiru hilabetez. Denbora hori igaro ondoren, muga zeharkatu eta Valentziara iristea lortu zuten, baina gobernu errepublikanoak hiri horretatik alde egitean Bartzelonara joatera behartuta egon ziren. Han gobernu errepublikanoak beste porrot bat jasan ondoren, muga zeharkatu zuten Le Perthusetik Pariserako bidean.

Urte horietan, familiak hiru aldiz jaso zuen aitaren heriotzaren berri - bat ere ez zen egia izan. 1940an Parisen elkartu ahal izan ziren, eta urte horretako otsailaren 16an elkarrekin abiatu ziren Le Havretik Mexikora, De Grasse ontzian.^[3]

Erbestea eta kultura-bizitza Mexikon

1940ko martxoaren 19an iritsi ziren Mexikora. Indalecio Prietoren kudeaketari esker, etxe txiki bat zuten Valle delako kolonian. Familiaren lagunak, aldi berean, egoera oso delikatuan jarri zituen: etxe horretan Vita itsasontziaren altxorraren zati bat ezkutatu zen, eta Elio familiak etxean egiten ziren jarduerak ezkutatzeko estalki gisa balio izan zuen. Lehen urteetan izan zuten sekretismoak mugatu egin zituen familiak beste erbesteratu batzuekin zituen harremanak.

Carmen eta Luis 1941ean banandu zirenean, oso mingarria izan zen Maria Luisarentzat eta haren ahizpentzat. Aita Acapulcora joan zen eta alabak Carmenekin geratu ziren. Bai berak bai Luisek arazo ekonomiko etengabeak izan zituzten gainerako bizitzan. Carmen Bernalek lana lortu zuen JAREn (Espainiako Errepublikanoei Laguntzeko Batzordea) 1941. urtetik 1945. urtera bitartean. Bertan, hainbat hezkuntza-erakunde antolatzen lagundu zuen eta Mexikora iritsi berri ziren erbesteratuen beste familia batzuei Batzordearen prestazio ekonomikoak helarazteaz arduratu zen. María Luisak Hispano-Mexicana akademian ikasi zuen batxilergoa, JAREk diruz lagundua. Erakunde hori Irakaskuntza Askeko hezkuntza-sistemaren jarraitzailea zen.^[3]

Antzerki-ikasketak ere egin zituen Bigarren Mundu Gerrako errefuxiatu zen Seki Sano zuzendari japoniar ezagunaren akademian. Konstantin Stanislavskiren eta Vsevolod Meyerholden teorietan oinarrituta, Sano Mexikoko antzerkian iraultza eragiten saiatu zen. Denboraren poderioz, María Luisa Elío "Poesía en voz alta" talde esperimental abangoardista bateko aktore izatera iritsi zen. Talde horretako kide edo kolaboratzaileen artean Octavio Paz, Juan José Arreola, Leonora Carrington eta Juan Soriano zeuden.

Berrogeita hamarreko hamarkadan, garaiko zenbait filmetan parte hartu zuen, eta kazetaritza-hedabideetan ipuinak argitaratu zituen, hala nola Novedades egunkariaren "México en la cultura" gehigarria eta Unibertsitatearen Aldizkaria. Bere ipuinak ere irakurri zituen ("De las señoras", "Del miedo y del recuerdo") Mexikoko Ateneo Españolean.*

1954an, erbesteratuen beste seme batekin ezkondu zen: José Miguel García Ascot (Jomí), Nuevo cine talde mexikarreko zinema-zuzendari eta idazlea. María Luisa eta Jomík aktiboki parte hartu zuten Mexikoko kultura-bizitzan. Erbesteko eta belaunaldiko lankideez gain —bereziki Ramón Xirau, Emilio García Riera eta José de la Colina—, harremanak izan zituzten Carlos Fuentes, Juan Rulfo, Juan García Ponce, Salvador Elizondo eta, geroago, Susana Noriega margolariarekin, besteak beste.

Elio 1959ko Mugimendu espainiarraren sorreraren parte izan zen, Mexikon erbesteratuen bigarren belaunaldiaren erantzun antifrankistaren parte. Urte horretan bertan, ordea, Kubara joan zen bikotea, Jomíri Kubako Arte eta Industria Zinematografikoaren Institutuan zinema-zuzendari lana eskaini ondoren. Kuban eman zuen urtean, Alejo Carpentier, Julián Orbón, Cintio Vitier, Fina García Marruz, Lezama Lima, Ángel Gaztelu eta Origen aldizkarian parte hartzen zuten beste batzuekin bizi izan zen. Emilio Prados 27ko belaunaldiko poeta espainiarrarekin, Eliseo Diego kubatarrarekin eta Álvaro Mutis kolonbiarrarekin ere harreman handia izan zuten.

Han idatzi zuen Eliok En el balcón vacío filmaren lehen zirriborroa. Gidoiak argia ikusi zuen 1961ean, Mexikora itzuli zirenean. Elio, autorea izateaz gain, Jomík zuzendutako filmaren protagonistetako bat izan zen. Testuaren egokitzapenean Emilio García Rierak ere lagundu zuen. Oso aurrekontu txikiko zinema independentearen proposamena da, 16 mm-ko zinta batean grabatua. Lanak gerra zibilaren eta erbestearen esperientzia kontatzen du, neskato baten ikuspuntutik. Filmean agertzen diren aktoreak lagunak ziren, María Luisa eta Jomí bezala, Mexikon erbesteratutako espainiarren bigarren belaunaldikoak. Erbestealdi errepublikano espainiarrari buruzko film bakarra da, erbesteratu guztiek ekoitzia. Bertan, gainera, erbesteko irudi berriak ere sartzen dira. Locarnoko Nazioarteko Zinemaldiko Kritikaren Fipresci saria jaso zuen hamaseigarren edizioan eta Sestri-Levanteko Zinemaldiko Urrezko Janoa.^[3]

Mexikon, García Márquezen lagun egin ziren. Cien años de soledad,/ Ehun urteko bakardadea eskaini zien, eta honelaxe zioen:

María Luisa Eliok, bere bertigo argitzaileekin, eta Jomí García Ascotek, bere senarrak, poesia-estutasunak geldiarazita, nire kontakizun inprobisatuak entzuten zituen Jainko Probidentziaren seinale zifratu gisa. Beraz, inoiz ez nuen zalantzarik izan, euren lehen bisitetatik, liburua eskaintzeko.^[4]

1965. urtearen erdialdean hasi zen García Márquez bere lagun hurbilenetako batzuk biltzen, 20 urtean buruan bueltaka zebilen lanari buruz hitz egiteko. Dasso Saldívar biografoak zera esan zuen "García Márquez. El viaje a la semilla, la biografía" lanean:

Aracatacako aedoko entzuleen artean aseezina zen bat zegoen, Maria Luisa Elío espainiarra, eta hark hiru edo lau orduz eleberri osoa kontatzea lortu zuen. Idazleak bere apaizaren lebitazio-historiaz hitz egin zionean, entzulea sorginkeriatik atera zen eta lehen galdera egin zion:

—Baina, lebitatzen du, Gabriel?

Orduan, azalpen are fantastikoagoa eman zion:

—Kontuan izan ez nintzela tea hartzen ari, txokolatea espainiar eran baino.

Bere entzule lilluratua ikustean, eleberria gustuko zuen galdetu zion, eta Maria Luisak erantzun besterik ez zion egin:

—Hori idazten baduzu, eromena izango da, eromen zoragarria.

—Zurea da, bada —esan zion berak.^[5]

Iruñerako bidaia

Nahiz eta lehenago Europara bidaiatu, Eliok hitz eman zuen aita bizi zen bitartean ez zela bere jaioterrira itzuliko. 1970ean, 1968an Don Luis hil ondoren, Iruñea bisitatu zuen Diego semearekin batera, 1936an abalde egin atu zuenetik lehen aldiz.

Baina hainbeste urtetako herriminaren ondoren, hiria ez zen lehengo bera, eta bera ere ez. Itzulerak dezepzio handia ekarri zion —En el balcón vacío idatzi zuenean imajinatu zuen bezala—, eta horregatik erabaki zuen bisitaren denbora laburtzea. Tiempo de llorar (1988) lanean, bidaia horren esperientzia kontatu zuen, eta itzuleraren ezintasunaz egin zuen gogoeta.

Lehen bidaia horren ondoren, hainbat aldiz itzuli zen Espainiara eta Iruñera —kasu horietako batean, bere ahizpekin batera—, eta Cuaderno de apuntes en cárne viva (1995) argitaratu zuen, Tiempo de llorar lanean hasitako bideari jarraituz. Bi lanak Mexikon argitaratu ziren lehen aldiz Diego García Elío semeak sortutako El Equilibrista argitaletxean.

Estiloa eta gaiak

María Luisa Elioren idazkeraren ezaugarri autobiografikoa eta intimista da. Erbesteko esperientzia eta deserrotzearen ondoren, norberaren nortasuna bilatzea dira bere inspirazio-iturri nagusia eta bere lan guztiaren ardatz egituratzailea.

Eliok oso goiz utzi zuen Espainia familiarekin, eta haurtzaroa ere leku garrantzitsua da bere lanetan. Autoreak haurtzaroari buruz egiten du gogoeta; haurtzaro mitifikatua da, eta denboraren joanaren ikuskera oraindik garatuta ez dagoen bizi-estadiotzat hartzen da. Nostalgia eta galdu dena gogoratzeko beharra agertzen direnean, haurtzaroa amaitu egiten da. Oroimenaren izaerari buruzko gogoetak ere errepikakorrak dira bere orrietan, baita oroimenak arte-sorkuntzaren iturri gisa eta norbanakoaren errealitatea berreraikitzeko bide gisa duen zeregina ere.

Galdutako aberria leku galdutzat hartzen da denboran, eremu geografikotzat baino gehiago. Bere lanean, Espainia itzulezineko lekua da, oroimenean baino ez dagoen Espainia da eta. Itzulera desiraren amaieran etsipena eta sufrimendua datoz. Hala deskribatzen du Tiempo de llorar eleberrian, 1970ean Iruñera egin zuen lehen bidaian hasi baino egun bat lehenago hasi baitzen idazten; baina baita En el balcón vacío lanean ere, itzulera hori gauzatu baino urte batzuk lehenago idatzia.

Testu-aniztasun handiko literatura esperimentala da, eleberriaren eta prosa poetikoaren ezaugarriak partekatzen dituena, eta, ondorioz, ez da erraza bere lanak genero jakin bati atxikitzea. Elioren lan gehienak ez ziren argitaratzeko asmoarekin idatzi. Tiempo de llorar filmean hasitako zikloa amaitzen duen lana, Voz de nadie, ama hil ondoren argitaratu zuen Diego semeak.

Haietan, ahots narratiboaren jauzi ugariak nabarmentzen dira, disoziazioaren ispilu gisa. Asko erabiltzen da barne-monologoa, eta horrek egunkari intimoaren azpigenerora hurbiltzen du. Baina, batzuetan, lehen pertsonako ahots hori hirugarren pertsona batean banatzen da, bere burua kanpotik ikusten duena. En el balcón vacío filmean, autofikzioaren eta niaren literaturaren ezaugarri bereizgarriak mantentzen dira off-eko ahots bati esker —Elioren beraren ahotsa—; ahots horrek historia kontatzen du, eta protagonistaren sentimenduak adierazten ditu.

Argitaratutako lanak

Narratiba

Tiempo de llorar, México, El Equilibrista, 1988.
Cuaderno de apuntes en carne viva, Mexikoo, El Equilibrista, 1995.
Tiempo de llorar y otros relatos, Madrid, Turner, 2002. (agortua eta 2022an Mexikoko Unibertsitate Nazional Autonomoak berrargitaratua)
Voz de nadie, El Equilibrista 2017, Mexiko
Tiempo de llorar. Obra reunida, Renacimiento argitaletxea 2021, Espainia.

Zinema-gidoia

En el balcón vacío (1961)

Filmografia

No matarás (1943)
Girls Boarding School (1943)
La guerra de los pasteles (1944)
El jagüey de las ruinas (1945)
En el balcón vacío (1961)
Remedios Varo (1967)^[6]

Berreskuratze-lana

1999an En el balcón vacío filmaren lehen emanaldia egin zen Espainian, Alcalá de Henaresen erbestealdiari buruz egindako jardunaldiak zirela eta.
2007ko otsailaren 14an Maria Luisa Eliori Isabel Katolikoaren Ordenaren Kondekorazioa eman zitzaion.
Bere lana berreskuratzeko, funtsezkoa da Eduardo Mateo Gambarteren biografia: María Luisa Elío Bernal. La vida como nostalgia y exilio, Errioxako Unibertsitateak 2009an argitaratua. Mateo Gambarte da bere biografo eta hedatzaile kultural nagusia, baita 2021ean argitaratu zuen lana ere, Renacimiento argitaletxean bildurik. Bertan, gainera, En el balcón vacío lanaren gidoi zinematografikoa ere sartzen da.

Aitorpenak

2024an Iruñeko Udalak erabaki zuen Frankismoak errepresaliatutako 10 emakumeren izena jartzea Hego Txantreako kale eta plazei: Mª Luisa Elío Bernal, Julia Fernández Zabaleta, Julia Bea Soto, Dora Serrano Serrano, Aurora Gómez Urrutia, Josefina Guerendiain Caro, Nemesia Baztán Turrau, Ramona Zapatero Zapatel, Matilde Huitzi Navatz eta Mª Carmen Húder Carlosena.^[7]

Erreferentziak

↑ (Gaztelaniaz) Bercovitz, Vera. (2022-02-09). «Escritora, republicana y española: ¿quién es la mujer a la que Gabriel García Márquez dedicó ‘Cien años de soledad’?» El País (Noiz kontsultatua: 2024-03-04).
↑ (Gaztelaniaz) Stegmeier, Ion. (2021-10-06). «María Luisa Elío, la ‘furia de Pamplona’ que también fue actriz» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2024-03-04).
↑ ^a ^b ^c ISSN file:///C:/Users/izarn/Downloads/Dialnet-MariaLuisaElioBernalLaVidaComoNostalgiaYExilio-513006.pdf..
↑ García Márquez, Gabriel. (15 de julio de 2001). «"Las galeradas de Cien años de soledad. La biografía literaria de un manuscrito» El País.
↑ ISSN https://proassets.planetadelibros.com/usuaris/libros_contenido/arxius/32/31750_Garcia_Marquez_Viaje_semilla.pdf..
↑ IMDb. María Luisa Elio. .
↑ Salvo, Mariví. (2024-02-19). «10 mujeres represaliadas por el franquismo darán nombre a calles y plazas de Txantrea Sur» Diario de Noticias de Navarra (Noiz kontsultatua: 2024-02-28).

Bibliografia

Luis Elío Torres, Soledad de ausencia. Entre las sombras de la muerte, México, UNAM, 1980; Pamplona, Pamiela, 2001.
María Luisa Elío Bernal, Tiempo de llorar, México, El Equilibrista, 1988.
María Luisa Elío Bernal, Cuaderno de apuntes en carne viva, México, El Equilibrista, 1995.
María Luisa Elío Bernal, Tiempo de llorar y otros relatos, Madrid, Turner, 2002. (agotada y publicada en 2022 en la Universidad Nacional Autónoma de México).
María Luisa Elío Bernal, Tiempo de llorar. Obra reunida, España, Editorial Renacimiento, 2021

Kanpo estekak

Datuak: Q6004184

[1] (Gaztelaniaz) Bercovitz, Vera. (2022-02-09). «Escritora, republicana y española: ¿quién es la mujer a la que Gabriel García Márquez dedicó ‘Cien años de soledad’?» El País (Noiz kontsultatua: 2024-03-04).

[2] (Gaztelaniaz) Stegmeier, Ion. (2021-10-06). «María Luisa Elío, la ‘furia de Pamplona’ que también fue actriz» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2024-03-04).

[:0-3] ISSN file:///C:/Users/izarn/Downloads/Dialnet-MariaLuisaElioBernalLaVidaComoNostalgiaYExilio-513006.pdf..

[4] García Márquez, Gabriel. (15 de julio de 2001). «"Las galeradas de Cien años de soledad. La biografía literaria de un manuscrito» El País.

[5] ISSN https://proassets.planetadelibros.com/usuaris/libros_contenido/arxius/32/31750_Garcia_Marquez_Viaje_semilla.pdf..

[IMDb-6] IMDb. María Luisa Elio. .

[7] Salvo, Mariví. (2024-02-19). «10 mujeres represaliadas por el franquismo darán nombre a calles y plazas de Txantrea Sur» Diario de Noticias de Navarra (Noiz kontsultatua: 2024-02-28).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]