Munduko Xake Txapelketa

Munduko Xake Txapelketa
Mota	kirol lehiaketa errepikakor
Kirola	xake

Artikulu hau gizon-emakumeen txapelketari buruzkoa da; soilik emakumezkoena gaitzat duena beste hau da: «Emakumezkoen Munduko Xake Txapelketa»

Munduko Xake Txapelketa, xakean Munduko Txapelduna nor den erabakitzeko asmoz FIDEk antolatzen duen txapelketa bat da.

Lehenengo txapelketa ofiziala 1886an izan zen eta Wilhelm Steinitzek irabazi zuen. 1886tik 1948ra txapelketa antolatzeko arauak ez zeuden finkatuta; eskuarki txapeldunak ezartzen zituen txapelketako baldintzak, non aurretik aurkariak gutxieneko diru kopuru bat segurtatu behar zuen jokatu ahal izateko. 1948tik 1993ra FIDEk arautu eta antolatu zuen txapelketa. 1993an, orduko txapeldun zen Gari Kasparovek FIDErekin eten eta munduko xake txapelketa paralelo bat antolatu zuen. Zenbait urtez bi Munduko Txapeldun izan ziren aldi berean, harik eta 2006an tituluak txapelketa bakarrean batu zituzten arte. Ordutik FIDEk antolatzen du Munduko Xake Txapelketa.

Egungo Munduko Xake Txapelduna Magnus Carlsen norvegiarra da.

Honako munduko txapelketa hauek ere badira: Emakumezkoen Munduko Xake Txapelketa (emakumezkoek Munduko Xake Txapelketan ere parte har dezakete), Munduko Junior Xake Txapelketa (20 urtetik beherakoentzat), Munduko Senior Xake Txapelketa (60 urtetik gorakoentzat) eta Munduko Korrespondetzia Xake Txapelketa. Munduko Ordenagailu Xake Txapelketa ere bada, zeinean ordenagailuek baino ezin dezaketen parte hartu.

Historia

Aurrekariak

Munduko xake txapeldun terminoa 1845ean agertu zen lehen aldiz. Hala ere, aurreko mendeetan zehar hainbat jokalari izan ziren beren garaiko xakelari onenak (edo behintzat ospetsuenak) izatearen aitorpena zutenak. Lehenengoetarikoak Ruy López de Segura (1560 inguruan), Paolo Boi eta Leonardo da Cutri (1575 inguruan), Alessandro Salvio (1600 inguruan) eta Gioachino Greco (1623 inguruan) izan ziren.

XVIII. mendean eta XIX.aren hasieran frantziar jokalariak nabarmendu ziren: Legal de Kermeur (1730–55), François-André Danican Philidor (1755–95), Alexandre Deschapelles (1800–21) eta Louis-Charles Mahé de La Bourdonnais (1821–40).

1843an, Howard Staunton ingelesak Pierre Charles Fournier de Saint-Amant frantziarraren aurkako lehia bat irabazi zuen, eta munduko jokalari sendoentzat hartua izan zen. Handik gutxira, 1845ean, Munduko Txapeldun terminoari buruz ezagutzen den lehenbiziko aipua agertu zen Chess Player’s Chronicle aldizkarian (Stauntonek berak sortutako aldizkaria), hain zuzen ere Stauntoni buruz ari zela: "the Chess Champion of England, or ... the Champion of the World" (Ingalaterrako Xake Txapelduna, edo... Munduko Txapelduna).

1851n Stauntonek nazioarteko xake txapelketa bat antolatu zuen Londresen, orduko jokalari sendoenak bilduko zituena. Horrelakorik egiten zen lehenengo aldia zen, eta hainbat kazetarik idatzi zuten irabazlea munduko txapeldun izango zela. Txapelketa hura Adolf Anderssenek irabazi zuen, eta handik aurrera munduko jokalari onena kontsideratua izan zen. Anderssen joko erasokorragatik eta sakrifizio ikusgarriengatik ezaguna zen, eta XIX. mendean nagusi zen xake eskola erromantikoaren adierazgarririk onena zen.

1858an Anderssenek Paul Morphy estatubatuarraren aurkako norgehiagoka bat galdu zuen. Morphyk nagusitasunez irabazi zuen eta handik aurrera jokalari onenen aurka izan zituen lehia guztietan gailendu zen. Inork ez zuen zalantzarik orduko jokalari onena zela. Handik gutxira, Morphyk, aurkariei lehenengo mungimendua eta peoi bateko abantaila ematen hasi zen, baina leihakiderik aurkitzen ez zuela eta, xake mundutik erretiratu zen 1959an. Hala ere, askorentzat munduko txapeldun izan zen 1884an hil zen arte.

Morphyren erretiroaren ondoren Anderssen zen berriro munduko jokalari sendoena, eta 1862ko Londresko txapelketa garratzitsua irabaziz berretsi zuen bere nagusitasuna.

Anderssenek Wilhelm Steinitzen aurka galdu zuen 1866an. Handik aurrera Steinitz munduko txapelduntzat zuten askok. Steinitzek berak, gerora, International Chess Magazine aldizkarian 1866tik munduko txapeldun zela aldarrikatu zuen. Batzuen ustez 1872an Johannes Zukertort xakelari poloniarra garaitu zuenetik zen txapeldun, eta beste batzuen ustez Steinitzek ez zuen txapeldun titulua beretzat aldarrikatzeko eskubiderik Paul Morphy bizirik zen artean (Morpyk Anderssen oso aise garaitu zuen 1858an, baina handik gutxira utzi zion txapelketetan jokatzeari eta 1984an hil zen). Hala ere, 1883an Zukertortek Londresen txapelketa garrantzisua irabazi zuen Steinitzen aurretik. Kontuak kontu, artean ez zegoen inongo titulu ofizialik eta 1866ko lehia horren ondoren lortutako emaitzak ez ziren hain onak izan Steinitzentzat, ez behintzat Steinitz munduko txapeldun eztabaidaezintzat jotzeko bezain emaitza onak. 1883ko Londresgo txapelketaren ostean argi geratu zen Steinitz eta Zukertort zirela munduko jokalari onenak.

FIDE aurreko txapeldun ofizialak (1886-1946)

1886an, munduko txapelduna nor zen erabakitzeko lehia bat antolatu zuten AEBetan Steinitzen eta Johannes Zukertort xakelari poloniarraren artean. Steinitz izan zen garaile eta, ofizialki, Munduko Xake Txapeldun titulua eskuratu zuen. Lehenengo txapelduna izateaz gain Steinitzek ekarpen handiak egin zituen: xakea sakonki aztertu zuen eta xake posizionalaren printzipio estrategiko asko aurkitu zituen, gaurko jokamolde modernoaren oinarri direnak, eta ordura arte nagusi zen eskola erromantikoari kontrajarriz eskola modernoa edo klasikoa deitzen dena sortu zuen.

1948 arte munduko txapelketa ez zegoen araututa. Txapeldunak bere titulua jokoan jartzen zuen, baina txapeldunari desafioa bota nahi zion hautagaiak diru kopuru bat jarri behar zuen aurrez, eta kopuru horrek zenbatekoa izan behar zuen ere txapeldunak erabakitzen zuen. Haugagaiak, eskatutako dirua biltzeko gai baldin bazen, txapeldun tituluagatik lehiatzeko eskubidea zuen. Diru koputu hori oso handia izan ohi zen, eta, hasiera batean, baldintza horren helburua txapeldunaren aurkaria munduko jokalari sendoenen artekoa izatea zen, bestela edozeinek botako baitzion desafioa. Hala ere, sarritan, diru kopuru handi hori hautagai oso sendoentzat oztopo moduan erabilia ere izan zen, txapeldunak titulua galtzeko arriskua oso handia zela ikusten zuenean. Bestalde, txapeldunak titulua galduz gero errebantxa eskubidea zuen, baina zenbait kasutan puntu hau ez zen bete.

Steinitzek 1894an galdu zuen txapeldun titulua Emanuel Laskerren aurka. Hurrengo txapeldunak José Raúl Capablanca, Aleksandr Alekhin eta Max Euwe izan ziren. Alekhin 1946an hil zen, Munduko Txapeldun zela. Hurrengo Munduko Xake Txapelketa FIDEk antolatu zuen.

FIDE (1948-1993)

Ordura arte, Munduko Xake Txapelketa ez zegoen araututa; txapeldunak bere titulua jokoan jartzen zuen, eta berak ezartzen zituen txapelketako baldintzak. Baina, 1946an Alekhinen heriotzak egoera nahasia ekarri zuen, eta urrengo txapelduna erabakitzeko moduari buruzko eztabaidak sortu ziren. Alde batetik, argi samar zegoen sistema aldatzeko beharra zegoela, izan ere Alekhinek bere garaiko aurkari arriskutsuenak, Capablankak, botatako desafioen aurrean oztopoak ipintzen zituen lehia saihesteko, eta 1937tik 1946ra ez zuen txapela jokoan ipini; horrelako egoerek amaitu beharra zuten. Bestetik, batzuen ustez automatikoki Euweri zegokion txapeldun titulua eta tituluaren defentsa, bera izan baitzen Alekhinen aurreko azken txapelduna. Euwek, ordea, bera txapelduna ez zela eta tituluaren eskubideari uko egin zion, eta beste jokalari batzuen aurka txapelketa batean parte hartzea onartu zuen.

Txapelketaren antolaketa FIDEk hartu zuen bere gain. FIDEk urteak zeramatzan munduko txapelketak behingoz arautu eta antolatu nahian, eta egoera hau baliatu zuen. Ez zen erreza suertatu baina. Arazoetako bat txapelketaren finantzaketa zen; Bigarren Mundu Gerra amaitu berria zen eta herrialde gehienek ez zuten beren jokalari onenak finantzatzeko dirurik. Bestalde, Sobietar Batasunak FIDEn sartzeari uko egin zion, baina hautagai sendoenen erdiak sobietarrak ziren. Azkenean, FIDEren eta Sobietar Batasunaren arteko negoziaketen ondoren, bost jokalariko round robin ligaxka formatua zuen txapelketa antolatu zuten 1948an. Txapelketa hura Mikhail Botvinnikek irabazi zuen (Euwe azken postuan geratu zen), eta Sobietar Batasuneko xakelarien nagusitasun aroari hasiera eman zitzaion.

FIDEk hurrengo txapelketen formatua arautu zuen, eta hiru urteko zikloa ezarri zuen. Herrialde guztietako xakelariak zenbait barrutitan antolatuako txapelketak jokatuko zituzten, ondoren Txapelketa Interzonala, eta azketik Hautagaien Txapelketa. Hautagaien Txapelketako irabazleak orduko Munduko Txapeldunaren aurka hainbat partidako match bat jokatu ahal izango zuen.

(1949–63)

FIDEk 1963 arteko bost ziklo prestatu zituen, eta Botvinnikek 1951ko eta 1954ko txapelketak irabazi zituen. 1955ean FIDEk itxuraz txikia zen aldaketa bat sartu zuen: txapeldunak titulua galduz gero, errebatxa jokatu eta titulua berreskuratzeko aukera izango zuen. Arau berri hori Botvinnikek ederki baliatu zuen, 1957ko txapelketa Vasili Smysloven aurka galdu ostean 1958an titulua berreskuratu baitzuen, eta 1960an Mikhail Talen aurka galdu ostean 1961ean berreskuratu zuen titulua. Hori dela eta, batzuk Botvinnik araua deitu zioten horri.

(1963–75)

1963ko Munduko Xake Txapelketa Tigran Petrosianek irabazi zuen Botvinniken aurka, baina 1962ko Hautagaien Txapelketaren ostean Bobby Fischerrek jokalari sobietarrek elkarren aurkako partidetan, jokalari ez sobietarren aurka indarrak gordetzeko asmoz, aldez aurretik berdinketa adosten zutela salatu zuen, eta Viktor Kortxnoi bere partidak galtzera behartzen zutela. Juri Averbakhek, talde sobietarraren kapitainak, Tigran Petrosian, Efim Geller eta Paul Keresek berdinketak adostu zituztela aitortu zuen 2002an, eta 2006ko analisi batek ondorio hori berretsi zuen. Viktor Kortxnoik, ordea, zeinak 1976an Sobietar Batasunetik ihes egin zuen, ez zuen inoiz adierazi partidarik galtzeko presiorik jaso izana. Salaketa horien aurrean, FIDEk hurrengo Hautagaien Txapelketaren formatua aldatu zuen, eta round robin ligaxkaren ordez kanporaketa sistema ezarri zuten.

Petrosianek 1966an titulua mantendu zuen Boris Spaskiren aurka, baina Spaski beraren aurka galdu zuen 1969ko txapelketan.

Hurrengo txapelduna Bobby Fischer estatubatuarra izan zen eta 1948tik sobietarrek zuten nagusitasuna hautsi zuen. Aurretik, 1971ko Hautagaien Txapelketan Fischerrek izugarrizko erakustaldia eman zuen: final-laurdenetan eta finalaurrekoetan Mark Taimanov eta Bent Larsen hartu zituen mendean hurrenez hurren, bi kasuetan 6 eta hutseko emaitzarekin, oso aspalditik ikusten ez zen gauza. Goi mailako xakean berdinketa da ohikoena eta pentsaezina zen horrelako emaitzarik ikustea, are gutxiago hori bi aldiz jarraian gertatzea. Hautagaien Txapelketako finalean Petrosian hartu zuen mendean nagusitasun osoz, 6½ eta 2½, eta horrela 1972ko Munduko Xake Txapelketarako txartela eskuratu zuen. Munduko Txapeldun titulua eskuratu zuen Islandian jokatu zen 1972ko Munduko Xake Txapelketan Spaski menperatzean (8½ - 12½), Gerra Hotzaren testuinguruan presio politikoak tarteko, gogoratzen den lehia ezagunenetako batean (XX. mendeko Match-a deitua).

Emandako erakustaldiaren ondoren, bazirudien Fischer luzaz izango zela munduko txapeldun. Hala ere txapelketa haren ostean ez zuen beste torneorik jokatu. 1975ko Munduko Xake Txapelketa Anatoli Karpov sobietarraren aurka jokatzekoa zuen. Karpovek 1974ko Hautagaien Txapelketa irabazia zuen eta garaipen horrek Fischerren aurka titulua lehiatzeko aukera eman zion, baina estatubatuarra ez zegoen txapelketako arauekin ados eta berarentzat mesedegarri ziren arauak eskatu zituen, arau horiek onartu ezean jokatzeari uko egingo ziola esanez. FIDEk onartezintzat jo zituen Fischerren eskakizunak eta, 1975ean, Karpov munduko txapeldun izendatu zuen.

Karpov eta Kasparov (1975–93)

Karpovek eta Kasparovek lehia handia izan zuten.

Karpov nagusi izan zen 70eko hamarkada eta 80koaren hasieran. Torneo ugari irabazi zituen eta munduko jokalari onena zela erakutsi zuen hurrengo munduko txapelketetan Viktor Kortxnoi mendean hartzean, 1978an eta 1981ean. Bere estilo posizional sendoak aukera gutxi uzten zien aurkariei.

80ko hamarkadaren hasieran Gari Kasparov gaztearen jokoa nabarmentzen hasi zen; Karpoven aldean oso bestelako jokalaria zen, askoz taktikoagoa eta oldarkorragoa. Hurrengo urteetan izugarrizko lehia izan zen bien artean, behar bada xakean inoiz izan den handiena. Bost Munduko Xake Txapelketa jokatu zituzten jarraian elkarren aurka. 1984ko txapelketan polemika handia izan zen, 47 partidaren ostean epaileek txapelketa bertan behera utzi baitzuten (+5 -3 =40; Karpov aurretik). Ondorenko lau txapelketak Kasparovek irabazi zituen, 1985ean (13–11), 1986an (12½–11½), 1987an (12nako berdinkerarekin Kasparovek titulua mantendu zuen)eta 1990ean (12½–11½), eta norgehiagoka oso estua izan zen beti. Orotara, bost txapelketa haietan 144 partida jokatu zituzten, 104 berdinketa, Kasparovek 21 garaipen eta Karpovek 19 garaipen.

Banaketa (1993–2005)

1993an xake munduan banaketa eman zen. Urte hartako Munduko Xake Txapelketan Gari Kasparov txapelduna eta Nigel Short lehiatzekoak ziren. Azken bost txapelketetan Karpovek eta Kasparovek elkarren aurkako lehia estua izan zuten; horrek xakearekiko interesa eta zaletasuna piztu zuen mundu osoan, eta txapelketen babesleek dirusari handia ematen zieten. 1993ko Hautagaien Txapelketan, ordea, Nigel Short britainiarrak Karpov kanporatu zuen, eta ondoren Jan Timmanen aurka finala irabazita Munduko Xake Txapelketa jokatzeko txartela eskuratu zuen. Baina Karpov kanporatuta, Kasparoven eta Shorten arteko lehiak interesa galdu zuen, eta jokalarientzado dirusaria nabarmen murriztu zen. Kasparovek eta Shortek dirusaria txikiegia zela uste zuten, eta oraindik dirusari egokia bermatuko zuten babesleak aurkitu zitezkeela. Azkenean, Kasparovek Nazioarteko Xake Federakuntzari (FIDE) aurre egin, Professional Chess Association (PCA) elkartea sortu eta munduko txapelketa paralelo bat antolatu zuen (Munduko Xake Txapelketa Klasikoa deitua). Txapelketa hura Kasparovek irabazi zuen, eta, FIDEk onartu ez bazuen ere, bere burua Munduko Xake Txapeldun aldarrikatu zuen. Karpovek eta Shortek FIDEren Munduko Xake Txapelketatik alde egin zutenez gero, finala Karpovek eta Jan Timmanek jokatu zuten; Karpovek irabazi (12½–8½) eta Munduko Txapeldun titulua berreskuratu zuen, baina hein batean titulu horrek jada balioa galdua zuen, aurretik Karpov eta Tinman Hautagaien txapelketan kanporatuak izan zirelako eta jokalari onenen zerrendako lehen postuan Kasparovek jarraitzen zuelako alde handiz.

Karpovek 1999an galdu zuen FIDEren Munduko Xake Txapeldun titulua (parte hartzeari uko egin zion), eta Kasparovek 2000. urtean galdu zuen Vladimir Kramniken aurka. Hurrengo urteetan ere bi txapeldun paralelo izango ziren.

Egoera hori 2006 urtera arte luzatu zen: Vladimir Kramnik eta Veselin Topalov xake jokalariek, une hartako txapeldun klasikoa eta FIDEren txapelduna hurrenez hurren, titulua batzeko norgehiagoka burutu zuten. Vladimir Kramnik izan zen garaile.

2006tik aurrera

Kramniken ondoren Viswanathan Anand indiarrak munduko lau txapelketa irabazi zituen jarraian (2007, 2008, 2010 eta 2012). Magnus Carlsen Norvegiarraren aurka galdu zuen txapeldun titulua 2013an.

Gaur egun Magnus Carlsen da Munduko Xake Txapelduna.

Munduko xake jokalari onenak 1886. urterarte

Izena	Urtea	Herrialdea	Adina gutxi gorabehera
Francí de Castellví Narcís Vinyoles Bernat Fenollar eta Francesc Vicent	~1475	Aragoiko Koroa	~37 25
Luis Ramirez de Lucena	~1490	Gaztelako Koroa	~25
Pedro Damiano	~1520	Portugal	~40
Ruy López de Segura	1559–1575	Gaztelako Koroa	19–35
El Morro	~1560–1575	Portugal
Leonardo da Cutri	1575	Napoliko Erresuma	33
Paolo Boi	1575	Siziliako Erresuma	47
Giulio Polerio	~1580	Napoliko Erresuma	~32
Alessandro Salvio	~1600	Napoliko Erresuma	~30
Gioachino Greco	~1620–1634	Napoliko Erresuma	~20–34
Pietro Carrera	~1640	Siziliako Erresuma	~67
Alexander Cunningham of Block	~1700	Eskoziako Erresuma	~45
Legall de Kermeur	~1730–1745	Frantziako Erresuma	~28–43
François-André Danican Philidor	1745–1795	Frantziako Erresuma	19–69
Johann Baptist Allgaier	~1795–~1815	Austriar Inperioa	~32–~52
Verdoni	~1795–~1804	Italia Frantzia
Jacob Henry Sarrat	~1805–~1815	Erresuma Batua	~33–~43
Alexandre Deschapelles	1815–1821	Frantzia	35–41
Louis-Charles Mahé de La Bourdonnais	1821–1840	Frantzia	26–45
Alexander McDonnell	1834	Irlanda	36
Pierre Charles Fournier de Saint-Amant	1840–1843	Frantzia	40–43
Howard Staunton	1843–1851	Erresuma Batua	33–41
Adolf Anderssen	1851–1858	Prusiako Erresuma	33–40
Paul Morphy	1858–1862		21–25
Adolf Anderssen	1862–1866	Prusiako Erresuma	44–48
Wilhelm Steinitz	1866–1878	Austria-Hungariako Inperioa, Bohemia	30–42
Johannes Zukertort	1878–1886	Polonia Alemaniar Inperioa	36–44

Munduko xake txapeldunak

Ikus, gainera: Munduko Xake Txapelketen zerrenda

Munduko xake txapeldunak 1886–1993 artean

#	Izena	Urtea	Herrialdea	Adina
1	Wilhelm Steinitz	1886–1894	Austria-Hungariako Inperioa, Bohemia	50–58
2	Emanuel Lasker	1894–1921	Alemaniar Inperioa	26–52
3	José Raúl Capablanca	1921–1927	Kuba	33–39
4	Aleksandr Alekhin	1927–1935 1937–1946	Frantzia Errusia	35–43 45–54
5	Max Euwe	1935–1937	Herbehereak	34–36
6	Mikhail Botvinnik	1948–1957 1958–1960 1961–1963	Sobietar Batasuna (Errusia)	37–46 47–49 50–52
7	Vasili Smyslov	1957–1958	Sobietar Batasuna (Errusia)	36
8	Mikhail Tal	1960–1961	Sobietar Batasuna (Letonia)	24
9	Tigran Petrosian	1963–1969	Sobietar Batasuna (Armenia)	34–40
10	Boris Spassky	1969–1972	Sobietar Batasuna (Errusia)	32–35
11	Bobby Fischer	1972–1975		29–32
12	Anatoli Karpov	1975–1985	Sobietar Batasuna (Errusia)	24–34
13	Gari Kasparov	1985–1993	Sobietar Batasuna (Errusia)	22–30

FIDEren munduko txapeldunak 1993–2006 artean

#	Izena	Urtea	Herrialdea	Adina
13	Anatoli Karpov	1993–1999	Errusia	42–48
14	Aleksandr Khalifman	1999–2000	Errusia	33
15	Viswanathan Anand	2000–2002	India	31–33
16	Ruslan Ponomariov	2002–2004	Ukraina	19–21
17	Rustam Kasimdzhanov	2004–2005	Uzbekistan	25
18	Veselin Topalov	2005–2006	Bulgaria	30