;

.i
ISTORI

KRYE-JMQi^ITJES
m E IiI^V fiT
*.'
M E .r* '
:>*
>

1 8 2 1 . V
# /
Vf-
* V - V+L
* *:/ ' .- : . - . t
. :- 1
i. *
V " j
H M . >-Jr**
*, ( >-
*+P
' M r * -
S t*
r
. ^ ..- -V
',: **/ ' yJii * .V H .
' ' >1- ^ . *.- --;
*Y-y *#', . ./<*.
; * ift . .- !
>- \ ,_
. ' - .
.*-* ' - '.,> /% 'Ws^
! . ' 4. * ; ....
# . 4
f
* -t

* * ^v ^l * ' - <

6 6 ^

f.
4-
'k - i.
-. . '"i^y# . />.-. Z,Y - ,
i*.
-u '

} -

A T i N E
1912

t
iV
/ c' *
t ,
V \
 AJ .S e tr . }

{ ''
f.
ISTORI

JWE
*

1821

id . H.
*

\

EYAg $ g L

a t h i n e
3912

.................................: -<'""",'1 iH-n*"|!:
'i' l.l>1" ' |||:|!'" . . ................. ......... ..pm,. -, ..... .4rt5s;',ir'*,*"i,ni
.., .ii'li.i'iu, * ' *4 ^ 4
l< , .-,:1(*., "1{ >1.<,.,,,1'^ 1 |', ,,!| ,| ..... ............................................................ .. rill

*
/\ A ' T P ^ i i T O Y
*Y2SW A fi....
V

1.

T U R Q IT KAN ARDHUR NGA

A S IJ A E U R O P E .

Turqit jan nje komb sbum i vjeter. Keta perpara

kisliin zen vendin e Asis afer Mongolis po pastaj u-
derthen mbi gjitb Asi dhe u-perhapen ne Asi te Vogel.
K ur muarren keta vende, muarren dhe fen e Mo-
hametit i cili nga Arabija kish perhapnr fen e vet ne
per Asi te Vogel dhe ne Egjipt.
Pandaj Turqit nga feja qe muarren quhen sot dhe
Mohamedane, si te geshteret nga fej e Krishtit quhen
Kristiane. Sot jan shum Mohamedane qe kane fen e
Mohametit po s jan Turq nga kombl te tilet jan shum
Shqipetare a te tjer kombe te cilet kan mare fen e
Mohamedanevet qe kur se erdhen Turqit ne Evrop.
N f ato kohera 1353 pas Krishtit mbreteri e Bizan-
dinvet kish ren shum posht; shum armiq kishin rytur
neper ngastra te saj ne Maqedhoni, ne Thraq, ne Shqi-
 4

peri, ne Thesali, rrembenin piaska, e diqnin e prishnin

vendin.
Po sikur s liarrinin gjitli keto te keqija e gjitli
keta rrezike, u 9faqen dlie Turqit ne Evrop. Krye-
tari Turqvet ish Osmani (Otliomani) nga Osma-
ni quhen dhe Osmanli a Othomani Turqit i biri
Osmanit qe Urbani i cili dolli luftetar i mire. Sulej-
mani i biri keti kaperceu Elispondin me anje dhe
A

shkeli kemben ne Evrop ne 1353 pas Kr* do me then

nje-qint vjet para prishjes Konstandinopojit. Po Sulej-
mani vdiq me perpara se i ati, pandaj pastaj hiurati I
vellaj i Sulejmanit duke luftuar e duke vrar shum
Evropas pushtoji slium qytete dhe Endrenen te cilen
e beri krye-qjdetin e Turqvet n Evrop. N ga Endreneja
Murati me rrembim te math vuri nen dore gjith vendin
rreth e rrotull, mori Filiben, Thraqin, Maqedhouin,
Thesaliu, ryti ne Bullgari te cilen e shtypi, zuri te
gjall mbretin e Bullgarevet Shishman, dhe Bullgaret
ran nen zgjedh te Turqvet me 1388, edhe me s u ngri-
ten dot as u-negjuan me.
N ga atoluftera qe beute Murati pran Tunes utrem-
ben gjith te geshteret e atyre vendevet, Serbet Bosnja-
ket, Vllejt Ungarezet, Pollonezet dhe Shqipetaret.
T e gjith keta u-mblodhen bashk ne Fuslia te Qof-
kavet (Kosifopedhion) me 1389. A here.ube atje nje
luft e madhe gjaketore. Murati i theu te gjith keta, dhe
ran ato vende nen dore te Turqvet, Shqiperis, e
cila uperpoq shum koh per lirin e saj, dhe e mbajti
liriu akoma dhe pas prishjes Konstandinopojit.
 D

2 .

SU LLTAN V A J A Z IT I 1389 1403,

Murati ndose i then gjith llauzet e mbledhur ne

fusha te qofkavet, u-gjent ne tende te ti atje n ate lufte
i vrare pas ati hipi ne iron te Turqvet Sulltan Vajaziti
i cili pnslitoji dhe te tjere vende sa kishin shpetuar.
Ju qas dhe Konstandinopojit dhe i vuri topat* e kish
per te niarr qe ahere po e la, e kaperceu ne Asi te
Vogel nga vinte nje rreke e madhe.
Tamerllani krye-ushtari iMongolevet me mizeri te
madhe n lesh-ua neper i\si te Vogel e cila qe nen ur-
dher te Turqvet. Vajaziti kur e negjoji ket ardhje, la
Bvropen dhe kaperceu n Asi. T e dy armiqt u-perpoqen
ne fusha te Angjyres. Atje u-be nje luft shum gjaktore,
u vran shum nga te dy a net, po me se fundi Turqit
uthyen dhe Vajaziti uzu i gjall (1402). Tam erllani
ukthye ne Konje dhe shkoji n Asi te mesnie.
Si vdiq Vajaziti hipi ne iron te Turqvet nje nga
djemt e ti Muhameti I me 1413, pas keti erdhi i biri
ti Murati II (1421 1452). K y qe trim dhe luftetar
s qendronte fare me nje vent, po donte gjth nje te
gjendej ne lufte.
Tani i duallen perpara keti dy trima te mir Unia-
dhi nga Ungarija dhe G jergji Kastrioti nga Shqipe-
rija. Uniadhi me shum ushteri i dolli perpara Mura-
tit II dhe ja preu udhen 11-poqen te dy afer Belgra-
 )

dhes. Turqit u-thyen dlie u-kthyen prapa. Uniadhi

tibinte e i ndiqte pas neper gjith Maqedhoni, ngjer ne
Filibe, atje ura per heren e dyt dhe i mundi fare:
Murati u-mbloth nga frika.

3.

G J E R G J I K A S T R I O T I A S K E N D E R B E U . .

Per Gjergjin Kastriotin jan shkuar vivla te mbe-

dha, po neve ketu do te thomi per ate trimin e Shqi-
peris me pak fjale.
Gjergji Kastrioti qe i biri Gjon Kastriotit nga Kroja.
I ati ti Gjon Kastrioti kisli kater djem nga te cilet
Gjergji qe m i vogel, po m i bukur e me trim nga
gjith
Gjon Kastrioti qeverriste Shqiperin dhe kish
kr}re-qj^tet Krojeu. Turqit si pushtuan dhe vun nen
nrdher tere Sinisin-e-Ballkanit, kishin hedhur syt
Shqiperis. .
Po Shqiqerija mbahej e fort, dhe s nnjej perpara
at}7re, ngjer sa me se fundi Gjoni Kastrioti, si e pa
qe ka te bej me nje armik shum me te Math, ugjent
ne nevoj te bej paq me Turqit, dhe ti apij Sulltan
Muratit te kater djemt e ti si penk qe ti rrin pran ne
Andrianopoj. Murati u-nderroji fen, dhe si e pa qe
G jergji 9quante nga te tjeret ne bukuri e ne trimeri e
hipi ne shkall te larte, dhe e vuri kryetar per mbi pes-
 7

ciint kalores. Ahere i nderroji dhe emerin* e quajti

Skender-be.
Po Skender-beu ndose kish ikur i vogel nga mem-
dheti, dhe sadomos qe Murati e nderoji shum, aji s
harronte kurr as be-fen e perindevet, as dashurin e
:memdheut.
Pandaj kur leftonte Murati afer Belgradhes me
Uniadhin, Skender-beu la ushterin e Muratit, dhe
u bashkua me Uniadhin baspk me 300 kalores Shqipe-
tare. Ashtu Uniadhi u forcua dhe te dy bashk e t h } ^
Muratin
ate lufte zun rrop dhe shkronjesin e Muratit i
-cili mbante vulen e Sulltanit.
Kete Skender beu me kordhe ne dore e shterngoji
ti apij nje ferman dhe ta vulosij me vule te Sulltanit,
e te thote n ate ferman, qe me vulnes te Muratit
Skender-beu benet Kryetar i Shqiperis.
Si ja mori fermanin te vulosur e vrau shkronjesin,
pa shkoji ne Kroje bashk me Shqipetaret besnike.
Atje kur u tregoji fermanin ja hapen dyert e qy-
tetit dhe i ran e ju falen gjith! Me sy plot lot Shqipe
taret i thoshnin ! S h p e t i m t a r i M e m d h e u t.
Keshtu Skander beu ube kr)^etar i Shqiperis.
Mblodhi burrat e vendit dhe i vuri perpara Turq-
vet, dhe ne gjjth luftera qe beri me Muratin u tregua
trim i pa mundur, as nje her s ktheu kraliat armiqvet.
Murati tri her ryti ne Shqiperi me ushteri si mi-
zeri, po qe te tri herat u thye, la shum ushtar neper
male te Shqiperis aji gjith helm iku e vate ne Andria-
nopoje. Atje pas ca koh Murati II vdiq nga helmi qe
 8

s e pushtoji dot dlie Shqiperin. Pas vdekijes ketii

(1452) hipi ne fron te Turqis Muhameti II i biri tij._
K y si e mori dhe Konstantinopojen dhe gjitli S i-
nisin-e Ballkanit, 11 forcua kaqe sa gjitli Evropa trem-
bej perpara fuqis Turqis.
Vetem Skender-beu me 11je grusht trima Shqipe-
tare per tridhjet-e-pes vjet i munte gjitli lije Turqit, e-
aji me Shqipetaret, s u thye as' nje heret nga Turqit.
Vetem Skender-beu e mbajti te ugritur flamurin e-
Shqiperis e u-kish dhen dermen Turqvet.
Po dlie ky trim i math i Shqiperis vdiq me 1467
lie verse 63 vje9.
Pak koli pas vdekijes tij ra dhe Shqiperija per
fat te 7 nen zgjedli te Turqvet.
Po kombet e tjera qe kishin reu nen zgjedh te
Turqis sot jan te lira, e vetem Shqiperija po qan e-
vajton ligjer sa te vij dhe asaj dit e lir is !
Qaje ! moj Shqiperi ! qaje !
Ate njerin e vertete
E zine per jete mbaje
Se sliok me s i vjeu ue jete !

P R IS H IJ E K O N S T A N D IN O P O J IT (1453).

Muhamet i II kur hipi ne fron te Turqis qe vetemi

nje-zet-e nje vje9 Po ndose qe i ri qe shum i mencur,,
krye-lart, dhe trim ue lutt. K y u-mendua dhe e vuri.
 9

ne syt te bej Konstantinopojin krye-qytetin e Turqis.

Ne Konstantiuopoje ate koh mbreteronte Konstan-
diu Paleollogua, nje burr shum trim shpryt-math, at-
dhetar i mir po kur mbreteronte ky, Konstandinopoia
thuaj se po ish e dermuar. Se gjith vendi jasht q3tetit
kish ren lien duart te Turqvet, po asaj as ushteri
te madhe kish brenda ne qytet. Vetem 5,000 burra
ishin brenda fe cilet mundiiin te nibanin armet, dhe 10
anje te luftes ishin lidhur ne liman te qytetit.
Konstandini e shinte rrezikun e math i cili e kish
qerthulluar krye-qytetin, po mi gjith ato, z doute tikte
e ta linte. Pandaj u-perpoq me gjith fuqi e me gjith
shpyrt, dhe ish bindur te 1210s ipej pa lufte, po te luf-
toje ngjer sa te vdesij per be-fen e per memdhen.
Pandaj s rrinte me duar lidhur pa zuri e benej
gati. K alli brenda ne qytet sa i lipseshin per te ngren
e per te leftuar, zuri e po dertonte muret, se e dinte qe
do-mos-do Turqit do ti binin.
Muhameti si u-be dhe aji gati, u-nis nga Andria-
nopoja, erdhi e qendroji perpara Koustandinopojit nie
360,000 ushteri dhe ne 400 anje te luftes Ashtu e rre-
thosi Konstandinopojen nga tera e uga deti. Perpara
kesaj mizeris, Konstandini, si e tham kish vetem 5,000
ushtare, dhe 10 anje te luftes dhe ato te vogela.
Muhameti pa zen luften i dergoji thirrje Konstan-
dinit e i thot, te dalij me te mir andej e te ikij me gjith
femijen e vet te veje ne i\Iore te rroje i liruar. Po
sh pyrt-madhi Konstandini zdeshite linte vendin slikrete
dhe ju pergjeq : Ketu do te vdesim gjith per te mbu-
ruar fen dhe memdhen ! ;>
 10

Ndose brenda s ishin shum ushtare qe ta mburo-

nin qytetin, k}r qe i forte dhe po mbahej 50 dit qe kur
21111 ti binin Turqit ngjer sa u-dha.
Kish d}r mure te trasha dhe d y hendek te thell rreth.
Vetem nga deti qe m i dobet po dhe andej Konstan-
4

dini e kish thurtur gryken e limanit me zindzir te trash,

qe te 1110s ryjen anjet e Turqvet brenda. Po mi gjith
kete Muhameti Kaperceu brenda ne lima'n 70 anje nga
tera e ngusth te cilen e shtroji mir me dhoga dhe keto
i leu me dhjam berrash qe te shkasin anjet nga dho-
gat brenda ne det.
K ur u-ben gati Turqit qe ti bien q)rtetit nga deti e
nga tera, ate mbrema Muhameti vate ne mest t ushte-
ris dhe u tha me ze te m ath: Si ta niarrim Konstan-
dinopojen do tu apij lehije te gjith usteris ta rrembe-
jen e ti marrin pla^kat qe te benen gjith te pasur.
Ah ere u-gezuan gjith ushterija dhe pritnin oren qe do
ti verviteshin qytetit per te marrur.
Konstandini e mori vesh kur do ti binin, dhe mblo-
dhi gjith krye-ushtaret e u-tha.Ne duar tuaj u le kete
qytet ne te cilen gjith kemi shpresen. Ahere gjith
me nje ze than. Le te vdesim gjith per be-fen.
Pastaj Konstandini vate ne Aja-sofi tek u-mblodhen
gjith llauzi, atje mbreti utha : Ndjemeni e qofi te nd}rer!
andej iku e vate mi mure te qytetit tek rtianin ushta-
ret gjith naten.
U-err dit 6 28 Majit me 1453 e-u-be nat* ate nat n
ushteri te Turqvet ishin dritat ndezura, dervishet duke
bredhur mi kuaj vinin rreth ushteris e therritnin e tho-
shnin qe kush te vritet ne ate luft ka per te vatur me
 11

gjith trup ne parajis dhe do te dreket bashk me Muha-

metin atje. Prap ata qe do te rrojen te gjall jan per te
here shum te pasur se do te marrin gjith. pla^kat e
qytetit.
Pas mesit nates u-shuan dritet, dhe gjith pushuan*
si vate 2 ora pas mesit nates gjith ushteri e Turqvet
u-ngriten. Topat zun e gjemonin. Ushtaret hipnin
njeri mijeterin qe te ngjiteshin murevet, po ata qe ishin
brenda ishtynin dhe i gremisnin andej.
Muhameti si e pa qe shum ushtare u-prishen dolli
vet perpara ushteris.
Tri her u-ran murevet, dhe te tri herat u-larguan
me shum te humbura, zuri e po zbardhullonej dita.
Turqit s kishin rytur dot brenda. Po me te gdhire 29
Majit Turqit 11-rane prap. Ahere gjeten nje dericke te
vogel hapet te cilen e kishin harruar te lia p u r! Andej
ryten brenda 50 Turq, pas ketyre ryten dhe te tjer keta
-qe ryten u-ran nga prapa, te tjeret ubinin nga perpara
nga muret jashtazi. Shum ran brenda te vrare ! Kon-
standini mbeti vetem ne mest te Turqvet. Ahere i-ra
kalit dhe th a : S u-gjentka nje i geshtere te me marrij
koken? luftonte kaluar.
S harriti te thoshte keto fjal, dhe i ran Turqit pra-
pa ahere ra nga kali posht i vdekur !
Turqit ryten brenda ne Konstandinopoj vran e pren
sa u-lodhen!
Qishat i ben dzami, dhe Aja-sofjaja ngj^r me sot
esht dzam i!
Keshtu ra Konstandinopoja ne dual* te Turqvet me
145a.
 12

Pastaj Muhameti pustoji dhe Moren e Shqiperin.

dhe gjith keto vise rail lie rroberi te rende te Turqvet l

IS T O R I E E L L A D H E S R E .
NEN RROBERI TE T U R Q V E T .

Turqit si muarreu Konstandinopojen, pushtuan gjith

Perandorin e Elinevet, pa zun e i shterngonin shum
keta te vojturaj e tyre me s thuhen. Q ate here zuri
rroberi e Elinevet nen Turqit.
Gjith malli e gjith arat e fushat rail nen dore te
Turqvet. Muhameti II u-a-udau ushteris dhe krye-ush-
tarevet te cilet u-munduan per te prishur Konstandino-
pojin. Qishat u-ben dzami vetem arat selishta, qe ishin
rreze malit, e te cilat s pillnin sliuni, u-a-lan te ge-
shterevet ti puuojeu e tu apiu te pesten a g a l l a r e v e t .
Gjith kristianet qe me dhjet vje9 e lart paguanin
h a r a 9, qe te 9perblehin koken dhe e mirrniu te
shkruar qe mundin te rrojen nje mot akoma se e kan
paguar per mot-mot jeten.
Po in e keqe nga kejo qe nje tjater.
N ga vit Turqit rrembenin nga gjit e memavet fosh
njat dhe i mblithnin e i ushqenin si ushtare atje s
njihnin tjater njeri per ve9 Sulltanin per at te tyre, u-
nderronin dhe fen qe per se vogeli, dhe ashtu rriteshin
duke harruar perinderit, memdhen dhe be-fen. Nga
keta u-ben uslitaret qe i thoshnin J e n i 9 a r e .
 13

Kur i rrembenin ato foshnja shuiii mema duke u-

leritur i shterngonin ne gji te tyre dhe e kishnin me
mir ti mb)'tnin vet, se ti shinin me pastaj te gjall si
ariniq te fes e te memdheut! Po -vec ketyre te vojtura-
vet dhe shum me te renda vuanin gjith jeten. Jet e
t}Te, nderi, dhe malli ishin ne dor te Turqvet, te cilet
kurdo qe te donin u-a-mirriiin pernje her.
Kur shkonte perpara nonje Turk, Kristianeti binin
me gjunj e i faleshin, kurre s hipnin me kale po ve-
tem me gomar, rrinin gjith nje veshur me rroba te
grisura se po t ishnin veshur me te ra u-a-merniii
Turqit. Prapo shum nga Blinet qe s i duronin dot
keto te hequra u Tioqen nga fushai e nga qj^tetet dhe
xa.ii e zun malet e shkembenjet.

6.

S H U M E K R IS T I A N E U -BE N M U H A M E D A N E .

* *
N ga gjith ato te shternguara e te vojtura ca Eline
dhe me shum Shqipetare nderruan be-fen e-u-ben Mu-
hamedane, qe te shpetonin nga te vojturat e nga te
keqijat e kthyen be-fen qe te rronin me leht pa kishin
dhe nder te math e i hipnin ne shkalla te larta. Se
ndryshe s e gjenin te drejten e tyre kurre. Sikur te
gjukonej Kristian me nje Muhamedau gjukatesi i cili
qe dhe aji Muhamedan te drejten ja ipte Muhame-
danit, ndose e kish Kristiani.
Po kish dhe njers te cilet e mbajtin be-fen, keta qe
 14

te mos vuajen, iken nga memdheu, ca muarren nialet

e pyjet, te tjere, me te diturit, e me te pasurit, iken e-
/
van ne Evrop. Atje zun e perhapen diturit e mesimet,.
/
dhe qe ahere Evropa u-ngrit nga gjumi e hapi syt.
zuri e qyteteronej pa u-zbukurua si e shohem sot!

T.

Q IS H A T DHE SKO LLAT E .

I.
A
Elinet muarren nga Muhameti II shum nome per
te ruajtur befen e tyre dhe mesimet.
Muhameti si njeri i zgjuar qe ish, hipi ne fron
te Patrikut nje uga ata Elinet i cili ish armik i papes.
ne Rrom qe te 1110s bashkoneshin kurr keta te dy krye-
prifter po te jen per jet te ndar e te hahen me njeri
jeterin. Patrikun e par Gjenadhion me nder te math e
hipi ne iron te Patrikvet, e quajti kryetarin e Elinvet,.
te diet ti mburonte kudo qe te jet nevoj e ti gjukoj vet
aji gjith krye-prifteret.
Pastaj Muhameti la fshaterat e qytetet e Elinvet te
zgjedhiu vet pleqesin e tyre e cila te pleqesoje e te
mbledhij pagat qe kishin per te paguar, te mburojen
fshataret nga duart e ushtarevet Turqvet te cilet vinin
ne per fshatera per te mbledhur pagat, dhe atje benin
shum te keqija. Keshtu Elinet shpetuan fen.
Po dhe mesimet e diturit, perpara Turqit i shter-
nguan teper, uuk linin gjakuut skolla te hapura te
gjitha i mb3rllin.
 15

Per nje 91k do te mbeteshin dhe E)linet 11 erresir,.

si ishin dhe kan qen Turqit gjith jeten. Djemet fshe-
hazi me vivla nen sjetull vinin naten ne shtepi te me-
sonjesit atje mesonin te kendonin e te shkruanin.
Po me pastaj ca-nga-ca qeverri e Turqis zuri e
sillej me but per mi te geshter, dhe u-dha lehije te
hapin qisha e skolla. Ahere me shum qytete u-hapen
skolla te mira e te mbedha ne te cilat mesonin djemet
e hapnin syt.
Me ato skolla qe u-hapen zuri te celet kombi dhe-
dale-nga-dale te kerkonj lirin e vet.

T A R M A T O S U R IT D H E V J E D H E S IT .

Ne kohera te zeza te rroberis shum nga Eilinet s e

duronin dot rroberin e Turqvet, dhe iken e muarren
malet tek rronin te liruar. Shum male te Elladhes si
Olimbi e te tjer u-mbushen plot nga keta njers, te cilet
rrinin, nen shpella, a mi shkembenj siper mi male te
larta tek s i harrinte dot plumbi armikut.
Keta trima z duanin kurr te njihnin Turqit per mi
ata, dhe u-negjua emer i tyre shum per trimerin e per
dashurin qe treguan per memdhen e per lirin.
Shum her qeveri e Turqis u-mundua dhe leftoji ti
unjte keta trima, po s e beri dot, trimat leftonin
me trimeri te madhe, shtronin per dhe shum ushteri te
Turqvet. Ahere qeverrija u-gjent ne nevoj tu lere ar-
 16

met ketyre dhe ti verij te ruajen fshaterat, e grykat e

malevet. Keta trima kur ishin neper male quheshin
v j e d h e s , se zbritnin e vithnin mallin e Turqvet,
po kur ishin neper fshatera qe i ruanin, u-thoshnin t
' a r m a t o s u r. M i trim i tyre qyliej K a p e t a n dhe
.shoket e ti i thoshnin trima.(p a 1 ik a r) te till kapetan.
te negjuar, ishin Bukuvalla, Griva, Miljoni. Niko-cara,
Kaijandoni e te tjer.
Vjedhesit dhe t armatosurit shkonin kolien e tyre
gjith diten ne te sterviture, ne te hedhur me trish, ne
te hedhur gurin, ne te kapercyer mure dhe hendeke,
ne te shtir dreq plumbin. Keta duronin pa ngren, e
pa pire, e pa fleture.
Po dhe kur hanin, kisliin ne traste nje cike buk te
liupet, qepe, hudhra, djath a ullinj.
Kurr z duanin te kishin miqesi me Turqit, se e
dinin qe ajo miqesi e tyre s ish besnike pandaj s qase-
-shin kurr ne fshatera ku ishin Turq.
Po shuni her zbritnin nga malet neper fusha, rrem-
benin dhent e Turqvet a pla<pkat nga shtepija, dhe
.ktheneshin prap ne shpella te malevet.
Kur leftonin me Turq, e kishin me mir te vriteshin
.se te binin te gjal ne dual* te Turqvet. Mjer ata qe bi-
nin te gjall ne duar te Turqvet, se keta i ripnin te gjall
u-kerrenin syt, i shkonin ne hell te gjall. Po te gjitha
keto i duronin pa ndzjerr nga goja nje oh !
Sikur te gjante ne luft nje nga ata trima te plago-
.sej, u-falej shokevet ti marrin koken ne trast qe te mos
bjer i gjall ne dual* te Turqvet.
Ketyre trimavet per trimeriu e tyre u-kan ngritur
 17

-shum keuge qe u levdojen trimerit e tyre. Keto keng

.ugjer me sot i lieqin goje me goje.

1).

LLAM BRO KACON I

Llambrua qe nje nga t armatosurit dhe ky, po lef-

ttoji gjith kohon me anje lie det. K y kish lindur ne
-Luvadhi afer Fives tet-mbedjet vjecp mbeti i varfer uga
i ati. Llambrua s i duronte dot te keqijat qe liiqnin
Elinet dhe iku nga memdheu e vate lie ushteri te Rusis*
-atje tregoji trimeri te madlie ne slmm luftera pa harriti
-e -be kiye-qindes n ushteri te Rusis.
Po mi gjith kete nder qe e nderuan ne Rusi Llam-
bron, ky s e harroji memdhen e vet. Kish zjarr te math
ne zemer te leftonte me Turqit, e te liroje meindhen
uga rroberi e tyre.
Pandaj me 1788 iku n g a- ushteri e Rusis e vate ne
Triesht. Atje tregjetaret Elinet te keti qyteti i dhan
tri anje te luftes t armatosura mir dhe Llambrua me
ato 9ante detinue tekdo qe gjente anje Turku, u-binte
i zinte dhe i ripte. Ashtu Llambrua i ^toji anjet e tija e
i beri pes-mbedhjet.
Sulltani kur e mesoji kete trimeri te Llambros, u
tremp dhe i shkrojti e i thot te lerij keto kusareri te
detit, e te zgjedhij nje vent, te ciliu do te ja falij
.Sulltani ta ket per jet.
Po Llambrua si e kendoji leteren e , dlie as ju
2
 18

pergjeq fare, po veshtroji punen e ti* emeri ti u negjua.

mi gjitli detin e Mes-dheut, dhe Turqit i trembeshin..
Me 1790, Llambrua, mesoji qe Sulltani i dergoji
17 anje te luftes dhe 12 te tjera nga Aldzerija dome-
,then ishin 29 anje te luftes! Llambrua u-dolli perpara
vetem me 9 anje me 6 te Prillit te dy armiqt uperpoqen
/
ne det te ngusht afer Andros dhe Bvis. Atje u-be lufte--
deti gjaketore, me se fundi Llambrua i theu dhe i ndoqi
pas anmiqt dlie i arratisi.
Nesermet armiqvet harriti ndihem me -anje te tjera,.
lufta u-zu prap. Llambrua ndose armiqt ishin me te-
shum s u tremp fare, po leftonte burrerisht. Armiqt
ju qasen dhe e rrethosen, po Llambrua me zjarr te to-
pavet i 9katerroji e i thennoji, i arratisi dhe shum nga.
ata ran ne det e u-mbyten ! Deti u-nguq nga gjaku.
Pas nje 91k nje anje e madhe nga Aldzerija, ju qas.
asaj te Llambros, dhe Alzerinet 600 njers kapercyen
mi anje te Llambros po te tere vriten dhe shtiren ne
det. ate vrasje dhe Llambrua u-godit me kok. Po
anje tij u-be si 9port e si shosh nga verimat q i kishin
liapur plumbat. Po Llambrua perpiqej me slipyrt ne
dhembe, pa si e pa qe anja do te mbytej nga ujerat
qe kishin rytur brenda, u-hoth me hinder te vogel dhe-
iku e vate ne ]\Ianj nga an e Spartes. Atje benej gati
te zinte luften prape.
K ur mori nje leter nga Rusija e i thoshnin ta pu-
shoje luften me Turqit se dhe Rusija qe leftonte me
Turqin beri paq. Po Llambrua tha duke rekuar! Ne
beri paq Rusia me Turqin Llambrua akoma z beri.
dot paqin me T u r q it!
 19

Pas ketyre fjaleve, po e ngjati luften me Turqit,

ngjer sa e pa qe nibeti fare vetem aliere u-ngrit e iku
andej, qe te 1110s bjer ire duar te armiqvet vate prap
ne Rusi dhe atje vdiq me 1804.
Llambrua ndose leftoji burrerish, me s rrojti te
shinte lirin e memdheut per te cilen u-m undua!

IO .

RIGA

R iga qe nga Veleslitinua, q}det i Thesalis afer

Vollos. K y trin lindi me 1753 pas Kr. Djal i vogel me-
sonte ne skolla dbe kish treguar ende te madbe per
mesime pa si 11 rrit, 11-be mesonjes vet 11 ato fshatera
afer Vollos. Po R iga qe per se vogeli s e duronte dot
rroberin e Turqvet, pandaj s mbeti atje ne niemdhet,
po ungre e slikoji ne Bukuresh, atje negjoji, mesime
me te larta, pa ashtu. ju negjua emeri qe ube njeriu i
men9tir e-i-ditur. Atje nibeti ca koh, dhe e mori per
shkronjes N ikoll Mavrogjeni princi Vllahis.
Me 1789 u-nis krye-ngritje e Frances, e cila me
nje thirrje te madhe perhapi lirin mi gjith, drejtesin
dhe dashurin!
R iga kur negjoji ate trumbeteii e krye-ngritjes,
s mendohej me tjater gje per se lirin e memdheut
dhe per ate punonte dit e nat sa s e zinte gjumi.
R iga kur ish shkronjes i Mavrogjenit kish lidhur
 20

miqesi te madlie me pashan e Vidinit Pesvanoglun, te

cilin e kish slipetuar nga vdekja kur duante Mavrogje-
ni ta varte. Pa qe ate her Pesvanogli isli miku i Riges
besnik, dlie R iga i kish treguar gjith qellimet e tija
per lirin e mamdlieut. Pasvanogli ik ish dhen fjalen qe
do ti ndinte.
Kete qellim R iga e kish treguar me shum njers t
armatosur, dlie me ca Shqipetare, me te cilet kish mbe-
tur me nje fjal te b e j e n k r y e - ngr itj en b as h k

per te l i r u a r E l l a d h e n d h e S h q i p e r i n .
Qe tu ndezij zjarrin ue zemer gjithevet per krye-
ngritjen shkrojti nje p e r t h i r r j e t e f l a k t , te
cilen e kish per te shtypur qe ta perhapte kudo.
Per te sht}7pur ate thirrje te flakt e shum keng te
tjera vate te Vjen t Anstris, tek ishiu shum tregjetar
Eline te cilet do t i ipnin te holla per ate pun-. Aiidej
vate ne Triest qe te shkonte n Itali te piqej atje me
Napolonin Vonopartin, i cili leftoute n Itali. Napoloni
i kish then qe po te benet krye-ngritje n Elladh aji
kish per te derguar 20,000 ushtare nga Franca.
Po kur se liarriti R iga ne Triest e zuri polic e
Aiistris dhe te lidhur e shpuri ne VIen, bashk me
gjasht shoke. Andej donin ta dergonin ne Konstandi-
nopoj, erdhen ngjer ne Belgradli po atje pashaj keti
qyteti u-tremp ta dergonte ne Konstantinopoj se mos
u-a-leronte ndhes Pasvanogli miku i Riges qe kish zen
udhen nga do te shkonin. Pandaj R igen e vran ne
Belgrath. T e gjasht slioket e ti i shtyn ne Tun dh u-
nibyten po R iga, kur vate ushtari qe ta mirrte dhe ate
ta hithte ne lnm,i ra ne grusht nje kraharuar dhe e la te
 21

vdekur ue v en t! All ere uslitaret e tjer, nga frika s ju

qasen, po per se largu i ran me pisqoll dhe trimi mil*
ra perdlie. Kur i dilte slipyrti tha keto fjale. Miaft
mbolla faren e liris, shpejt do te vije koha, qe e ka per
te korrur kombi i ini pemen e ambel te liris.
Keshtu vdiq trimi math, i cili derdhi gjakun per
lirin e memdheut !
' Si R iga shum trima te tjer u-vran, dheu u-mbyt
nga gjaku q eslit derdhur curke. Po si u-vadit dheu,
dolli pema e lulezuar me lirin !

II,

TE V A R T U R IT E P A T R IK U T NE
K O N S T A N D IN O P O J E

Turqit ne Konstantinopoj kishin negjuar qe Elinet

beneshin gati per krye-ngritje pandaj uzemeruan teper
dhe u-egercuan, pa zun te thernin, burra, gra, djem,
foshnja, e-plek. Neper udhera te Konstandinopojit e
te qyteteve tjer te Turqis derdliej gjaku gurke, qishat
u-doqen, uslitaret r3rnin brenda ue slitepira, dhe ther
nin pa ngosur.
Kur e mesuan krye-ngritjen e Mores, ne Kostan-
dinopoj Sulltani dha urdher te shkruajen gjith shte-
pit e mbedha, te Elinvet qe ishin ne Konstantinopoje
dhe t i therin gjith ata si dhen. Pa qe tu kellasij
frikeu ne palce, vuri dore mi krye-priftin e tyre, mi
Patrikuu.
 22

N ato koliora Patrik lie Konstandinopoj qe Gri

gori nga Dhiniicana, qytet i Mores ; K ur u-ben ca te
vrara e prera atje slum lijers i thoslmin Patrikut te
ngriliet e t ikij fsliehazi qe te slipetoje* po aji u tlio-
slite : Mos me thuani t ikij fsliehazi, se aliere Tur-
qit do te egerconen me teper dlie do te vrasin ca me
teper. U n jam bariu i dlienet pandaj s niuiit t
ikij t i le dlient ti 9qyej ujku.N e me vrafsliin lima, vra-
sija ime ka per te ndczur zjarrin per lirin e memdlieut.
]\Ie 1S21 Pasliket e Kristianevet isliin me 10 te
Prillit* nje jav perpara Paslikevet, Patriku me dreke tek
lianin pishq u-tliosli, sothame lievepisq, mbase pas nje
jave pishqit do te 11a hau !
K ur do te gdliiej dit e Paslikevet Patriku qe nateu
vate lie qislie, dlie meslioji. T ek gjeudej breuda, ushta-
ret e Turqis e rrethoseu qislieu, po aji ndose e mori
vesh kete s trembej fare, pasi slipetoji meslien u-fal
per gjitli Kristiauet dlie per lirin e Kombit! Alie-
re Turqit ryten brenda lie qislie e zun liga duart dlie
e liiqnin bran perjaslita, tek e pritnin mizeri e madlie
qe kur se e pan zun e slianin dlie e goditnin me se
fundi i slikuan terkuzen lie grvke dlie e I'aren me dere
te niesme te Patrikapes. Qe aliere e ngjer me sot gjitli
diten ajo dere rri e mbyllur per kujtim te helmuar nga
te varturit e Patrikut !
T ri dit e tri net mbeti i vartur lie terkuz, pastaj e
zbriten audej dlie u-a-dhan Cifutevet te cilet e liiqnin
bran udlies, dlie Turqit pas e shanin te vdekerin!
Duke hequr bran i lidhen nje gur lie qafe dlie e ho-
 23

-dhen ne det qe te fundosej nga guri po ky shkajti,

dhe i vdekuri mbeti siper mi uj.
Ato dite shkonte andej nje anje Greke e cila
vinte n Odese te Russis kapetani asaj anjes e njojti
te mjerin Patrik, pandaj e mori per siper dhe e
shpuri ne Rusi. Atje Carna dha nrdher ti apin nder
te math e ta kellasin ne dhet si M bret!
r
Varjen e Patrikut e negjuan me helm Klinet,
dhe u cel zjarri per lirin ca me teper. Turqit zun
e varnin dhe shum te tjer kr}'e-prifter e njers te
mbedhej, po me keto ca me teper ndeznin zjarrin.
Me pastaj si u lirua Elladha kerkoji nga Rusija
eshtrat e Patrikut dhe ajo ja dha, i mori e i kalli
ne Mitropoje t Athenes ne varr te mermert tek -
dhen ngjer me sot!

ia .

THEODHOR KOEEOKOTRONI

K y qe i biri Konstandin Kollokotronit, i cili kisli

dalur male vet, qe te mos jet nen rroberi te Turqvet. E
em e Theodhorit kish vatur dhe ajo pas burrit ne per
male* atje nen nje lis e polli Theodhorin me 1770.
Turqit e \Tau t an dhe gjith faren e ti, nga mbeti
vetem Theodhori po dhe ky iku nga memdheu me
vers 15 vje9 u-be vjedhes e kusar ne per male. I van
pas shum njers se e njojtiu trimerin e ti. Kapercenin
 24

malet e fusliat dlie i njojti gjitli malet e gjith gr}rkat &

vendit. Kollokotroni slipetoji nga slimn rrezike dhe me
se fundi iku e vate ne Korfus tek ryti n ushteri t;*
Engleteres dhe harriti e-u-be krye-qintes i ushteris.
Kur plasi krye-ngritja ne Moret, Kollokotroni iku:
nga Korfuzi e vate atje. K ur se u negjua ardhje tij,.
umblothen gjitli triniat nen urdher te tija 300 trima.
me kryetar Kollokotronin u-perpoqen. udhes me 500*
uslitare Turq dhe i vran te tere.
Kejo trimeri kur u-uegjua, u-mblothen per nje her*
6,000 trima neu urdher te Kollokotronit dhe zun venr
det. Pas ca dite, u-duken Turqit, po Kollokotroni i
mbajti me vent burrat e vet ndose ishin shunii
me te-pake. I thyen armiqt dhe mitarren. gudzim
e i ndiqnin pas. Ahere gjith triniat bene-nje mble--
dhje dhe e gjeten mir te vene krye-ushtar per mbi
gjith Th. Kollokotronin. D he aji posa qe u-be
krj^e-ushtar vuri ne mendje qellim qe te marrij T rip o-
jin kr\e-q3detin e Turq vet ne More. Per ate pun zuri
gjith fshatrat q ishin rreth ati qyteti paashtu.e ngjeshi
shternguar q^'tetiu, ne te cilin ishin sliitui Tiirq brenda,.
dhe femij e Hursit pashes, i cili ate kolie kis vatur
ne Janin per te luftuar Ali-pashen i cili kis. ngritur-
krve e leftonte me Sulltanin.
Kollokotroni zuri fshatrat dhe malet rreth Tripojit,.
ngriti teudeu e ti maj malit dhe andej si shkaba v e-
shtronte gjau.
K y burre u-tregua shum i math krye-ushtar. Gjitli,
ushteria i negjonin fjalen me ndrime te madlie. Kisli
trupin te math, koken te madhe syte te mbedhej, ve-
tullat plot qim e: Kurr therrit gjemonin malet nga
zerl tliosli gjith nje: Perendija dha nen-shkrimin.
/
per lirin e Elladhes, pandaj do-mos-do, do te lironet
se s munt ta marrij prap nenslikriniiii.
Keto fjal ja besonin gjith ushterija, dhe mbusheshin
me gudzim e me trimeri te madhe per luften.

13 .
0
L U F T E V A L T CIT.

Maj malit ku e kish ngritur tenden Kollokotroni.

ish fshati Valtec* afer ati fshati u-be nje lufte gjaketore-
Urdhiintar i Mores Hursit pasha kish vatur lie
Janin e luftonte me Ali-paslien. Po kur negjojti kiye-
ngritjen ue More, utremp per femijen e ti qe e kish ne
Tripoj te Mores. Pandaj dergoji Mustafa-ben me 3500-
Shqipetare qe ta sliuaj krye-ngritjen.
Mustafa beu u-ugrit nga Janina vate lie Mesollongj,.
andej kaperceu me anje ne Pater, vate ne Korith.
ne Naple, dhe me 6 te Majit 1821 u-hoth iul .
*
Elinet te cilet ishin ne Valtec. Turqit ne ket luft ishim
/
13,000, Pvlinet vetem 850 uen urdher te M avrom iha-
lit. Lufta mbajti tri ore.Elinet ndose ishin shum te pak
mbajtin vendet. Ahere Kollokotroni me 700 trima hipi
maj nje shkembi dhe zuri e therrit sa gjemonin malet l
Un jam Kollokotroni dhe do te vij P uze te gjall...
Nata ra e mbuloji dhen, dhe zjarri puslioji. Nesenne
qe me nat lufta u-zu prap. Kollokotroni u-vervit per-
 \
.26

inbi Turq, erdlien dhe ndihm nga fsliaterat e tjera,

pa Turqit u giendeu ne mes te zjarrit dhe u-sliternguan
e u-thyen. Duke ikur lan me vent sliiim te vrare,
/
plackat, dhe dy topa. Keto i muarren Blinet.
Kejo lufte qe leftuan Blinet- per se afermi me Tur-
-qit ii-dlia shum gudzim te math, dhe qe ahere me s
trembeshin Tim jvet. Bmeri Kollokotronit u-perhap ne.
.gjith More.

P R IS H IJ B T R IP O J IT .

/
Blinet nga lu.ft e Valtecit muarren gudzim te math
dhe ju aferuan Tripojit.
Turqit q ishin brenda n ate qytet, si shterngone-
..shin nga dita, mendoueshin qysh do te shpetonin te
gjall. Po si e pan qe s kishin as nje shpres per te shpe-
tuar, u menduan t ipnin armet dhe te dilnin e t
iknin. Mir po prap kishin frik nga Sulltani qvsh ta
linin qj^tetin pa leftuar. Pandaj bene keshtu: Gjith
grate dhe djemt sa ishin brenda u-mblothen ne mes te
qytetit duke uleritur e duke qar e thoshnin te hapnin
portat se do te vdesin se pa ngreni.
K ur beneshin ato ulerima brenda, ca nga Blinet^
qe e kishin rrethosur qytetin jaslita/.i, u-ngjiten mure-
vet duke hipur njeri mi-jeterin, dlie r}'ii brenda ne qy-
rtet, liapen portat dlie n rti gjith ushteri e Blinvet brenda.
Vuue zjarr Blinet e doqen shtepit, zun e therruin
T u rq sa gjaku derdliej ndhes. Kollokotroui tlierrit te
pushojen te therturit, po zer i ti me s negjonej nga
ulerimat e nga te qarat. Atje Elinet muarren gjakuii e
Patrikut qe varren lie Konstandinopoj Turqit.
Brenda n e T r i p oj b a s h k me T u r q
: i s h i n d h e s li u m S h q i p e t a r e . Po k e t a tri-
ni a s i d h a n a r m e t. K i s h i n in b etu r m e
- f j a l e me K o l l o k o t r o u i n te d i l n i n a n d e j t
. a r ma t o s n r , d h e t i k n i n p e r lie S h q i p e r i .
P a n d a j vete K o l l o k o t r o u i n -lioq i u d lie n
n g j e r l ie P a t e r qe te mos i n g a s i j . a s
n j e r i u d h e s . T e k s h k o n i n u d h e s r a il me
duar t E l i lie vet , po Kollokotroui i
m b u r o i d u k e t h e n t e . m o s i n g a s i n s e u-
E a d h e n b e s e u qe ti s h p j e r i j lig j er ne
Pater! A s h t u harriten atje, a n d e j k a -
p e r c y e n n e M e s 11 n g d h e , duke s h k u a r
malet S q i p e t a r e t v a t e n n e m e m d h e t te
. t y r e n g a r k u a r p l o t me pl a9ka!
/
Elinet si muarren Tripojin e themeloseii krye-
ngritjen ne More- muarren shum pla9ka e arm te
Turqvet* me ato u-armatosen, se me perpara as arm per
te leftuar s kishnin.

lo .

THANAvS D H JAK U A

Thanas Dhjakua qe kur qe i vogel mbeti i varfer

nga i ati mem e ti si vdiq burri e e la te ve s munte
 28

dot ta nshqente Dhjakon, panda} qe me 12 vje9 e'm bylli'

me nje monastir, dhe atje pas nje 91k koh e qethen
dlie e bene kllogjer. Duke rritnr n-be Dhjak. Po D hja-
kna s dnronte dot rroberin e Turqvet, pandaj ikn
andej, dzveshi petkat e kllogjeris dhe veshi fustanellen
e triiiieris, mori malet dhe beri be te leftonj per lirin e
memdheut sa te jet i g ja ll!
Trim eri e Dhjakos n-pernegjua shpejt, dhe kape-
tan Odhise Andrnena e mori pas me vete.
Odhiseja me pastaj vate ne Janin per te nditur A li-
pashes qe leftonte me Snlltanin. Ah ere la Dhjakon ne
kemb te ti. Dhjakna me te dale te Marsit 1821 ngriti
flamnrin e liris ne Sallon, dhe rrethosi.Tnrqit sa ishin
brenda n ate qvtet i sliterngoji t epen pa arme.
Hnrsit pasha, i eili si tham me siper leftonte ne-
Janin knnter A li pashes, knr e negjoji qe krye ngritja
ne EUadh n-perhap, dergoji si tham ne More Mustafa-
ben, dhe n Ellath per mi Dhjakon Oilier Vrionin Re-
ratasin me 10,000 ushtare.
Dhjakna me dy kapetan te tjer, Panurjan dhe
Dhiovnnjotin zun slitigjet qe te 1110s shkonte Omer-
Vrioni. Dhjakna vet znri nren Allamanes dhe te dy
kapetanet e tjer zun slitigjet e tjer.
Knr n-qas O i l i e r Vrioni me mizeri te dy kapetanet
e tjer u-thyen dhe trimat e tyre u-arratisen. Po Dhja--
kua mbeti me vent mbante uren e lumit te 1110s shkonin
armiqt. Me se fundi trimat e Dhjakos si pane mizerin
per mbi ta uthyen, Dhjakna mbeti vetem me 40 trima*
keta mbanin vendin.
Atje tek po perpiqeshin, nje nga shoket e Dhja-
 29

kos i pruri nje kale dhe i tha t ja liipij e te slikoje.

Po Dhjakua ju pergjeq : Burrat liibajen kraharorin
perdreq armiqet dhe s kthenen, dlie leftonte si trim
i mir* ran shum nga shoket e ti te vrare po Dhjakua s
tundet nga vendi, pisqolla i zuri zjarr dhe me s pu-
nonte, ahere ndzori pallen po plumbi ja theu dhe
kete i theu doren. M e se f u n d i e z u n te g j a l l
D h j a k o n d h e e p r u n p e r p a r a O m e r-V rio -
11 it. K }r S h q i p e t a r i m i r k u r e p a D j a k o n
te g j a l l , i e r t h k e q p e r te se q e s h u m i ri
po t h u a j 30 v j e 9 s h u m t r i m d h e s h u m i
bukur, pa 11 d a j u-111 e n d u a t a 1 e s h o 111 e
f s h e h a z i . U s h t a r e t S h q i p e t a r e q i s h i n
me VTr i 11 i n . i t h o s h 11 i 11: E s h t s h u m
d e m t e v r i t e t n j e t r i m i r i s i k y. V r i o n i
per n j e 91k d e s h i f al l j e t e n p o Oo s e -
M e h m e t i T u r k u g a A s i j a q i s h a tje kr3re-
u s h t a r , i t h a O ilie r V r i o n i t . N e e-le sh o fsh
D h j a k o n i c i l i k a q u s h t a r e te M b r e t e r i s
v r a u , s q e n k e 111 i k u i m b r e t e r i s , d h e un
d o t e t e k a l l e z o j te S u l t a n i.
N ga kejo fjal u-tremp Vrioni dlie dha urdher ta
vrasin.
Ahere ushtaret Turqit, se Shqipetaret s muarreu
pjes ne ket vrasje, e shpun ne Llam i, atje e shkuan
ne hell te gjall, si dashin, Dhjakua shum te dliem-
bura uegjoji, po mi gjith ato s hapi gojen as nje O h!
te thoshte ! as nje lot s i kulloji uga s}rt ! Vetem kur
ktheu koken rreth fushavet pa mo9alet te lulezuar dhe
tha: A h ! pa shini kohon qe zgjodhi vdekja te me
 30

marrij : tani qe lulezojen pemet dhe Inlet. Ish 23 Prilli.

elite e Shen-Gjergjit kur dha shpyrtin !

16.

O D H IS i AN D H RU CU A

Odhiseu ish i bir i Andhru'cos i cili qe trim i mir~

K y lindi ne Itliaq me 1788 emerin ja kish dlien Ka-
petan Llambro Ka9oni. Ne vers 18 vjec, vate ne Janin
dhe ryti ne serbes te Ali-pashes. Qe burr i bukur, kish
mustaqet si asher, vetullat te plota kraharorin gjith
lesh syt i ndrinin si te ma9it. Qe trim shum i mengur!
Ali-pasha ja kish kupetuar keto te mira, pandaj e kish
marre pran qe ta ruaje nga armiqt. K ur plasi luft e-
Sulltanit me Alipashen, Odhiseu i ndijti shum A li-
pashes.
Po kur ryti Onier Vrioni ne Blladh dhe u perpoq
me Dhjakon, Odhiseu gjendej ne Janin, pastaj erdhi
nga an e IMesollongjit. Me vrap u-gjent perpara Oilier
Vrionit, i cili si theu Dhjakon shkonte udhes per te
vatur ne Sallon. Ahere Odhiseu i mbajti udhen Vrio
nit. Ne mes t udhes qe shkon nga Llamija ne Sallon
ish dhe esht ngjer me sot nje han qe i ka muret me
plisa. Odhiseu deshi te mbyllej brenda me trimat e vet
u-zu ne valle dhe tlia : Kush do te vij me mua, brenda
ne han le-te ziret ne .valle: Ahere n ate 9ast u-zun ne
valle 118 trima dhe duke kanduar ryten mbrenda tie.
han* qe nje han i vjeter.
 31

Si rvten brencla mbyllen deren dhe dritaret me

gure, lan vetem ca vrima te vogela- nga do te shinin
armiqt qe do tu binin.
Pas nje 91k u-duken Turqit perpara tyre shkonte
kaluar nje dervish i trash! Keti i foli Odhisen Shqip.
Ku vete, i tlia, ashtu kaluar?' Vete te ther armiqt e-
Muhametit i tha dervishi. Po s harriti mir ti thoshte
keto fjal, dhe Odhisen ja shkrepi, e mori ne kraharuaiq
dhe dervishi ra nga kali perdhe! Tnrqit ahere si te
terbuar ju hodhen hanit po plumbat e trimavet q^
ishin mb)dlur brenda, i cponin si hal e grurit dhe
shtronin fuslien tri her ju qasen hanit, dhe qe te
tri u kth}'en te turperuar ra nata mbuloji dhenv
lufta pushoji nesermet pa gdhir mir Omer-Vrioni
dergoji ne Llam i te sjellij topat qe te gremisij
hanin. Ket e kupetuan Elinet dhe u-menduan te
dalin naten andej e t ikin. Hapen deren pa gdhir dhe
duke shkelur mi te vraret te eilit kishin mbuluar fu -
sheu, shkuan dhe hipen siper ne mah Atje u neme-
ruan dhe u-gjenden 112. Vetem 6 ishin vrar. N ga
Turqit uvran 400 dhe me shum ishin plagosur.
Omer Vrioni u-kthye prap ryti ne Euvadhi dhe:
andej iku ne Thesali.
 32.

IT .

K R Y B -N G R IT J A MI N IS IT E .

Bashk me Moren dhe Elladheu tjater, ngriten

flamurin e liris dhe nisite Idhra, Speca dhe Psarate*
pas ketyre Sainua, Rodhua, Qiprua, Kriti e gjith te
tjerat po kr}*e-ngritja mbajti shum mi te tri nisit e
para ato vetem u-perpoqen e leftuan me trimeri te
madhe mi det.
Keto tri nisi qe per krejt armatosen 176 anje te
'luftes.'N ga keto 92 anje ishin t Idhres, 44 te Speces,
dhe 40 te Psaras.
Kundurjoti trim i math dhe zamer-mir nga
Idhra, dha per lirin e memdheut gjith mallin e
vet 2.000,000 fr. Gjith trimat e Idhres e te Speces ishin
^Shqipetare qe leftnau me ttimeri te madhe. Si-cila-do
nisi kish kr)re-detarin e saj. Psaraja kish kapetan Apo-
.stolin, Speca kapetan Andhrncon dlie Idhra Mjaulin.
Qeverrij e Elladhes i la qe te tre keta trima kiye-
detare qe te jen mi det me anje, po me pastaj gjith te
tjeret e njohojtin Mjaulin per me te math dhe ati i
negjonin gjith.
. Nen urdlier te INIjanlit ishin gjith anjet. Mjauli
aliere au detin, e dolli perpara anjevet Turqvet te
cilat vinin nga Konstandinopoji. U perpoqen afer Mi-
/
tilines. Atje, Elinet derguan perpara dy anje zjarrtare
te cilat ngjiten zjarrin mi anje te Turqvet. Nje fregat e
 m

madhe e cila shkonte perpara mori zjarr, u-pervelua

dhe flaket esaj ngriheshin lart ngjer mi qiell. Anjet e
tjera te Turqvet nga frika qe i zuri u-kth}7en prap ne
Konstantinopoj, Mjauli i ndiqte pas ngjer ne Darda-
nela.

IH .

MOT I D Y T I L U F T E S 1822.

P R IS H IJ E H IO S

Hiua s kish marre pjes ne kr}re-ngritje te Elinvet,

se kejo nisi e but kish si i ka edhe sot njerst te lesht,
qe duan punen e tregjetiu pa s jan fare luftetare.
Nisija ka vende te bukura, e kopshra plot me lule
ndzjerr dhe mastihe te mir. N ga kejo H iua ish nen
mburim te Sulltanit se andej mirrnin mastihen harre-
met. Pandaj kete nisi s e shtergonin kurre Turqit.
Qeverrija dergonte atje Qeverritar Kristian, dhe njerzit
shkonin me paq gjith jeten.
Po ne Mars 1822 i pari Samos Likurgua Llogotheti
u-hoth ne Hio me 2,500 trima dhe ngriti flamurin e
liris.
Sulltani kur e negjoji ket krye-ngritjen e Hios u-
terbua nga zemerimi, se s kishnin nonje shkak per te
ngritur, Pandaj dergoji anjet e luftes nen urdher te
Kara-Aliut. K y kur harriti ue Hio ndzori jast 7,000
ushtare t eger te cilet zun e prishen vendin. Thernin
3
 34

grat e foshnat, shkelnin shtepit diqnin, e ndyrnin q i-

shet, s Ian vrim e shpelle pa kerkuar. Kudo qe gjenin
te fshehura gra, foshnja, pleq i thernin si berrat. Ca
gra kishin bipur mi nje shkemb dhe vesthtronin nga
Psarat mos dukesliin anjet e Elinvet, po k o t! ato z
dukesliin! Slikembi u-mbush me gjak dhe rrodhi ngjer
ne det sa dhe deti u kuq nga gjaku i shum.
Po Turqit, s ngoseshin, ryten ne spitala tek ishin
te semuret, a te verberit, a te shurdherit, dhe i thernin
gjith keta pa n timer.
Lart nga 30,000 mij theren, dhe me shum u-shiten
si kafsh ne trek te Smirnes, te Thesalloniqes e te
A leksaudris!
Ne Hio qe perpara gjith vendi lulezonte dhe njer-
zit ishin fat-bardh, tani u-ben te tera germadha, dhe
tym e-hi! Perpara yronin 100,000 njers, nga ata vetem
2,000 shpetuan te tjeret u-vran a-u- arratisen!

IO .

K A N A R I P E R V E L O N A N J ^ N 6 K A R A -A L IU T ,
N E L IM A N T E H IO S.

Anjet e Elinvet kur mesuan prishjen e Hios u

nisen te vinin atje se perpara nga valet e detit s u
qasen dot qe ti ipnin ndim e te mos prishej, Po tani
mendoneshin qysh do te marrin gjakun e asaj prishjes.
Kara-Aliu si e prishi Hion mbeti ne liman te saj*
se ato dit kishin ramazan, dhe do te gdhiej Bajram i..
 35

Ate mbrema qe neserme do te gdhijej Bajrami, Kara-

Aliu kisli grishur ne anje te ti gjith krye-uslitaret e
ushteris qe ishin mi anje. Ajo nat qe e vreret, re te
zeza kishin mbuluar qiellin. 3,000 Turq hanin, e
kendonin mi anje te Kara-Aliut e ^cila ish ndritur
plot drita* Daullet, trumbetat, kenget e britmat e te
dejturevet gjemonin sa tundej deti e pergjemonin
m alet!
Ate nate dy trima te flakt me anjet zjarretore, Pi-
pinua dhe Kanari, van te mirrnin gjak per prishjen e
Hios.
Kanarit ngjer ahere si ish negjuar emeri, po qe
ate here u-negjua mi gjith boten. Me te vertet s e be-
sonte njeri se n ate trup te vogel e thatim, do te
fshihej brenda nje shpyrt i math.
Pipinua dhe Kanari ryten ne anje zjarretore, mua-
rren dhe ca shoke dhe shknan per gjith naten te vinin
n anjet e Turqvet. Ishin bindur te vinin koken ne
trast per shpetimin e memdheut. Po tek shkonin
ne mes te detit zun valet e tnndnin shum anjet e tj^re
dhes-u-mbyten. Ahere ata shoket qe ishin me ta u-tho-
shnin te kthenen se do te mbyten ! Po Kanari ju-per-
gjeq : Kush nga ju trembet le te kthehet, se un do te
vete sonte te djek si min ne kurth, K ara-A lin.
Shoket s u-ndien me, dhe ashtu anjet shkuan
udhes, shkajtin neper mes te anjevet Turqvet dhe ju-
qasen asaj te Kara-Aliut fshehazi.
Pipinua u-qas e ngjiti anje-zjarretoren ne nje anje
plot ushtare* po ajo s mori dot zjarr. Po Kanari u-qas
ne krye-anje te Karaliut, e ndezi fitilin e anjes zjarre-
 1 36

tores dhe e ngjiti mir. atje. S e pa ujeri se ishin mble-

dhur e kendonin. M ate 9ast anja mori zjarr, flaket
nga era qe frynte e rrethosen, dhe anja dukej si nje
mal i larte kur digjet nga termed! Turqit sa ishin
atje brenda bertitnin e uleritnin. dhe ulerimat e ty re
u trazuan me veshellimat e zjarrit! Flaket u-ngriten
ngjer me qiell njerzit qe ishin mi anje kercenin andej
e ketej, per te shpetuar, po shpetim s kishin. Ca nga
ata hidheshin ne det. po me 1110s ditur te bejen not
mbyteshin si mite ca te tjere rytin mi lundra, po dhe
keto u-ngarkuan rende, pa ktheneshin permbys dhe
mb}7teshin gjith ! Me nje hinder ryti Kara-Alin vetem
po s ish larguar andej dhe nje trar i math i djegur i
ra me kok e i hapi tr u t! Po sa q e ndzuarren jasht
perdlie leshoji shpyrtin e l i k !
Me se fundi topat q ishin mi anje te Turqvet u-
ndzejtin dhe muarren zjarr, pa zun e kercitnin pas
nje 91k, zjarri ryti ne arqe te barutit, ajo plasi dhe li
ver vit anja me te perpjet ! !
Keshtn ller e Kanarit dergoji n ate jet 3,000 njers.
Ahere anjet e tjera te Turqvet u-ngriten m ate 9ast e
ikeii me vrap per ne Konstandinopoj.
Kanari me shoket e ti u-kthyen ne Psara po ishin
uzire nga tymi e nga barnti, unegjua emeri mi gjith
boten, dhe Turqit qe aliere kur negjonin emerin e ti
iknin si te dzindosur !
 2 .

Q g R T H U IvL IM I M B S O L L O N G J IT .

Mesollongji po mbahej akoma e s kisli ren ne duar

te Turqvet. Atje vuri qellim per te marrur, Omer-Vrio-
ni, dhe Reshit pasha Qytahiu, dhe Isuf-pasha. Keta pa-
shallare e qerthulluan kete qytet nga tera e nga deti
dhe e shternguan shum qe te epej. Po n ate koh e
shpetuan Mesollongjin Mavrokordhatua me 600 trima
i cili u-mbyll brenda duke then. S kam per te ikur
ketej, ngjer sa te mbetet dhe nje i gjall me mua.Ahere
^Iarko-Bo9ari trim i mir tha : dhe un ketu, bashk me
t}^ kam per te vdekur ! Mesollongi s kish mure te
larta a te forta, dhe njerzit qe ishin brenda s kishin
per te ngren, as per te leftnar per shum koh. Pandaj
sikur ti ishin hedhur Turqit ate1 ^ast, do ta kishin
mar qytetin. Po Turqit kur ju qasen zun fjale me
Blinet per te dalur jasht keta pa lufte dhe keta po i
mbanin me fjale ngjer sa tu vinte ndihem qe e pri-*
tniir pa si u-erdhi nga deti e-u-pruri per te ngren e
/
per te luftuar, Aliere Blinet si u-forcuan me 1,000
trima te ri i derguan Qytahiut dhe Omer-Vrionit e
u-than : Ne doni ta mirrni qytetin, qasuni se qy?et
;> jan vartur me qafa te topavet. >
Ata si e pan qe u-genjyen u zemeruan teper dhe
u-menduan ti billin naten. Priten mbremaii e 24
W

25 Shenendreut kur do te gdhieshin Krishendellet

 - >

se besonin qe gjith sa isliin ne qytet, do te vinin

ate nat ne qishe. Po Elinet e mesuan qellimin
e tyre dhe rrinin fshehur e pritnin prapa mure-
vet me arme ue dore. I lan Turqit t aferoneshin sa
harrin plumbi pisqolles, pastaj i zbrazen ato te den-
dnra mi ta, shtrnan shum perdhe, te tjeret u-thyen
duke ikur me vrap !
Po asaj zuri dhe dimer i rende debor e cinge-
rrim qe i shternguan Turqit te mos mbeteshin atje
po iken e vaten ne Preveze dhe andej u-perhapen gjith
kush ne vent te ti.

P R IS H IJ E D R A M A L IT .
r
Sulltani si e-pa qe krye-ngritja ne Elladhe sa
vinte po perhapej me shum, dergoji atje Mahmut-pashe
Dramalin me 30,000 ushtar. Dramali u-nis nga Llarisa
me te rytur te Qershorit 1822, shkoji Thesalin, ryti ne
/
Elladhe erdhi ne Korith, ne Argos dhe me 12 te Kor-
l'ikut mbuloji fushen e Argos me mizeri.
/

Frika e drithma zuri Blinet kur negjuan per Dra-

malin. Per nje than se krye-ngritja u-mbyt. Qeve-
r
rrija e Blladhes dhe ajo u-hoq ne dy anje q ishin ne
liman te Naplis. Vetem Dimitri Ipsillandi z des .te
hiqej nga Napli ne anje po tha: Un ketu kam per te
mbetur dhe mbeti atje mblodhi 700 trima dhe vate
per te ndihur trimat e tjer q ishin pbyllur ne kala t
-Argos te cilet i kish rrethosur Dramali po keta shpe-
tuan e duallen andej me ndihemen e Ipsillandit.
Ne kete deshprim te math, kur te gjitha dukeshin
te humbura, u-?faq slipetimtar Th. Kollokotroni. Ahere
zeri ti gjemoji neper male, si trnmbeta, dhe m ate
$ast trimat u-mblothen nen urdher te ti. Kollokotroni
qe aji qe u-ipte gudzim te math trimavet.
Kur negjonin zen e ti i brithnin pas gjith si dhent
pas dashit me kambore. U-thosh fjale per memdhe qe
u-ngetheshin misherat. Sa dhe ato grate kur negjonin
fjalet e ti u-thoshnin burravet ty re : Kerceni pas tija
se ne mos vafsi ju do te vemi v e t!
Kollokotroni ahere zbriti nga Tripoji dhe ngriti
tenden afer Argos me 14,000 trima.
Po qe tani e posht fati Dramalit u-kthye* se ky uga
gjitli vendet qe shkoji s pati mendje te mblithte te
ngrenat per ushterin e ti pandaj urija i preu, dhe
shum zun e vdiqnin se pa ngren. T e shkonte me bren-
da ne More s munte dot se prapa ti ish Kollokotroni
pandaj u-mendua te kthenej, prap ne Korith po
/
deshi te genjente Blinet u-dergoji shkronjesin e ti, i
cili ish Kristian, dhe u tha : qe Dramali mendonet per
te vatur ne Tripoj pandaj esht mir Blinet te zen udhen
e Tripojit, qe te mos ta len te shkoj per atje.
r
Blinet keto fjal i besuan dhe beneshin gati t ikniu
andej-Vetem Kollokotroni ekupetoji dhelperin e ketyre
fjalevet dhe tha :
Dramali s munt te shkoje ne Tripoj sa jemi neve
ketu prapa ti, do te kthenet ne Korith* po fjalen e
Kollokotronit s e negjuan te tjeret, pandaj aj mori
 40

2,ooo me vete dhe vate zuri te n gush tat e Dervenaqes.

nga kish per te shkuar Dramali qe te ktheuej lie Ko-
ritli. Me pastaj u-tregua sa meiicur punoji Kollokotroni.
Se me te vertet me 26 te Korrikut ushteri e Dra-
malit u-nis per te kthyer.ne Koritli. Kollokotroni mblo-
dhi trimat lie ato grykat e malit, 11-tlia ca fjal per te
gudzuar e te mos tremben, se pa nje enderr te mir :
sikur Perendija naten i tha qe do te fitojen lufte
te madhe.
Pa zuri mir grykat e Dervenaqes dhe brigjet e
shpellat. Pra qe te dukeshin me shuin se ishin mblo-
dhi me nje vent kuajt e mushkat, vari dhe gunat mi
drunjer, pa largazi vendi dukej si i mbuluar me mizeri..
T ek po pritnin armiqt, u-duken keta dhe zun e
rynin ne gryk te malit nga shkonte udha. Atje i priten
/
Elinet te fshehur pa si ryten, i thyen. Turqit si u
ran pa pandehur u-thyen dhe zun e ngjiteshin bregut.
si e pane giyken te zene, po s harriten mir te dilnin
maj bregut, dhe atje i pritnin te tjer trima, te cilet
u-rau perpara dhe i thyen me tatpjet! Sa u-vrane
me s th uhet! gryka u-mbush me te vdekur!
Pas dy dit u-nis dhe Dramali vet me nje pjes tja-
ter t ushteris, po aji si mesoji prishjen nuk shkoji
nga ajo udhe po nje cik me uga e djathta prapa.
bregut, po Kollokotroni e kupetoji qellimin e ti dhe i
ra me trima prapa e ndoqi ngjer ne Korith. shum 11
vran udhes, dhe Dramali hariti ne Korith si gjymes-i
vdekur, i grisur e i uritur, pa ushteri.
Keshtu trim i Kollokotroni e prishi ushte-
rin e Dramalit. Dramali nga helmi dhe nga turpi

j
 41

math, vdiq ne Korith, ushterin e ti e zu atje sem nnda,.

dhe vdisniu ca dhe se pa ngren. Shum pak shpetuan
ngjer ne Pater dhe atje i mori n anje te ti Isuf-pasha.-

M O T I T r 6 t I L U F T E S 1823.

M ARKO BOCARI

Gjith ushterin qe dergoji Turqija keto dy vjet e

para te luftes z beri dot fare gje.
Pandaj Port-e Larte e Konstandinopojit vuri tjater
qellim ne mendje. Dergoji pernjehere te rujen dy ush-
teri ne Elladhe, uje nga Thesalija tjatera nga Ipiroja.
N ga Thesalija unis nga Elarisa Isuf-pashe Ver-
kofcali* ky u-derth me mizeri neper fusha te H lladhes,.
vate ne Five, dh ne Halqidhe pa u kthye ne Llam i.
Po m e madhe ushteri qe ajo qe ryti nga Ipiroja
nen urdher te Mustafa-pashe Skodranit me 8,000 Shqi-
petare. ketyre dhe Omer-Vrioni Beratasi me 4,000
Mireditas nen urdher te Dzelaledin-beut zun vendet
afer Karpenishit.
Perpara ketyre trimave, u-dolli Marko-Bo^ari..
]\Iarkua ish nga shtepi e madhe e Sulit, i biri Qigo-
Bogarit. Ish njeri i urte, skish shum fjal. Trimerin
e Markos s e kish tjater njeri. Shum her kish perzen
rrezikum nga memdheu i vet.
 42

K ur Hursit pasha shpetoji luften me Ali-pashen,

vate me gjith ushteri ne Sul per te pushtuar dhe kete
vent po s e mori dot* pa zuri e qertonte Shqipetaret
qe s jail te zot te marrin Sulin.
Ahere nje plak Shqipetar icili kish ngren barutin
me grusht se qe plakur ne luftera, ju pergjeq Hursit-
pashes.
Hursit-pasha, Zoti-}rn, Shqipetarevet s u trembet
syri ne lufte, as kthejen kurrizin kurre po keta Sulote
leftojen si luane, edhe Markua esht m i trim i gji-
theve sa rrojen sot ne kete kohe. Sikur te qe Mu-
sullman Markua do te thoshnim qe vete Aliu zbriti
nga qielli.>'
Qeverri e Elladhes si e pa qe Markua shum her kish
shpetuar memdhen i dergoji urdher te shkruar dhe i
thoshte qe e vuri krye-ushtar per mi gjith Kapetanet e
tjere. Po Markua qe te mos zemeroneshin te tjeret, e
mori urdherin e shkruar pa si e puthi e e vuri mi krue
-e-siper per te nderuar, pastaj e perpara atyre duke
then : Kush esht trim benet krye-ushtar ue mes te
luftes me palle me dore> .
. Pas ketyre fjaleve Maskua me 350 trima u-nis
te dale perpara Shqipetarevet qe ishin me Mustalii-
pashen dlie me Vrionin, qe 9 Gushti 1823.
Markua ra uaten mi Mireditasit te cilet flinin
u-dzgjuan te trembur dhe atje u-be nje vrasje e madhe,
gjaketore.
Markua deshi ta zinte te gjalle Dzelaledin-ben pan-
daj ungjit ine nje garth brenda ne te cilin kishin qen-
druar Mireditasit. Po kur ndzori koken mi garth qe te
 43

shinte brenda, e mori plumbi ne balle dhe ra perdhe i

vd eku r!
Sulote plot helm e duke qare muarren te vdekurin
dhe iken e shpun ne Mesollongj atje e kallen ne varr
me nder te math !
/
Per vdekjen e Markos mbajti zi gjith Elladha, qaj-
tin gjilh per ate trim se tjater si aji me z dolli.
Neserme Mireditasit kallen te vdekurit e tyre ne
varre, ubashkuan me Omer-Vrionin dhe iken e shkuan
ne Shkoder dhe Vrioni ne B erat!
K 'ej o I s t o r i e M a r k o s n a t r e g o n qe
Shqipetaret ahere leftonin b a s h k me
T u r q i t s e sk i s h i n k u p e t u a r t e m i r e n e
/
liris. p e r t e c i l e n E l i n e t k i s h i n n g r i t n r
f 1a m u r i n!

6 v r o p a p e r k r y e -n g r i t j 6 n e e e in v e t

Me nj ane te therturat qe bene Turqit ne Kostan-

dinopoje e ne qytete te tjera, te varturit e Patrikut, pri-
shij e Hios m* ane tjater trimerit qe treguan Elinet ne
luftera te dheut e te detit, ngriten e kthyen zemeren e
gjith botes Evropes per shpetim e per lirin e atyre qe
kishin vuajtur kaq vjet u-dhembi zemera kur negjonin
sa kishin hequr e po hiqnin akoma ngjer ahere !
Pandaj ue Jermani, ne Helveti, lie A ngli, ne France,
lie Itali dhe n Amerike akoma u-lidhen shoqerira te
 44

cilat mblithiiin para, rroba, barera per te semure, dhe-

arme per lufte e i dergonin lie Elladlie.
Po ketyre udihmavet sliiim burra trima te cilet.
duanin lirin e gjith botes, kercyen me vrap e van n
ate lufte per te luftuar e per te shpetuar uga rroberi e
rende e Turqis. T e tille trima ishin : Tarella, Danja,
Santaroza nga Italija, Mirzefsqi nga Pollonija, Nor-
mani nga Jermanija, Shevalieu nga Helvetija, Mezoni
nga Franca, Vironi nga A nglija dhe shum te tjer nga.
sliiim vende.
Keta erdlien ne Elladlie dhe me te sbuinet uvran
duke leftuar. Ale shum nga keta u-iiegjua Vironi nga
Anglija. K y qe nje nga me te mbedhejt vjersatoret e
Auglis, shum i pasur dhe i ri.
Lordi Vironi me vjersa te bukurat e ti qante te
/
vojturat e Elinvet qe hiqnin nen rroberi te Turqvet.
Erdhi dhe vete ne Elladlie me gjith mallin e ti dh<!-
/
ndiu Elinvet jo vetem me para te shuma qe solli po-
/
dhe me gjakun e vet! Kaqe i zjarrte qe per Elladhen te
cilen e deslieronte si memdhen e vet!
/
Vironi erdhi ne Elladlie me 24 te Shenendreut
1823 dlie vate ne Mesollongje. Elinet e priten me nder
te math si shpetimtarin e kom bit!
Posa qe dolli jasht ne Alesollongj nzori rrobat qe
kish veshur, dheveslii fustanellen e bardhe, dhe shkoji
neper luftera luftonte si ushtar nen urdher te k iye-
uslitarevet! leftoji sa inuiidi, gjith kish ja dha Ala-
vrokordhatos dlie beri be te 1110s kthenet i gjall n
/
A ngli, pa dhen lirin Elinvet !
/
Po per fat te zi t Elladhes Vironi s rrojti dot shum
 45

Icoli atje. S ish mesuar te heqij e te duroje si duronin

triniat e luftes, te cilet shum her mbeteshin pa ngren,
V /

e pa pire, e pa fletur ! pastaj me ato rroba t Elinvet

qe veshi s ish mesuar ti mbante persiper shunl kohe.
Me 1824, Pas nj e moti qe kur se erdhi. Vironiu e
z u jasht me shoket e ti nje shi, i math, e lagu dhe e
beri qull.
Shoket i than ti nderroje ato rrobat e lagura, po
-ati i vinte turp, qysh ti nderroje vetem aji kur shinte
te tjeret qe u-thaheshin persiper! Pandaj z deshi ti
nderronte! po lagesira i ryti ne trup, dhe ra i semure
i ryti pleviti brenda, e zun ethet sa dridhej, dhe mbeti
i semure 12 dite ! Pastaj vdiq ne verse 37 vje<;.
Te vdekurin e kallen me nder te math dhe gjith
/
Blladha bajti zi shum kohe!

-A L I-P A SH A I ^ G J IP T E S

NE EU FTE TE EELAD H ES.

Sulltani si e shinte qe vetem me fuqi te ti se mbyn-

te dot krye-ngritjen ne Elladh u-gjent ne nevoje te unjet
perpara Mehmet-Ali-pashes ne Egjipte e ti kerkoje
udihmen. Po qe ti hapte enden me te madhe per kete
lufte, beri te birin e ti Ibrajim pashen qeverritar te
Mores. Sulltani porositi Mehmet Ali-pashen te vej per
para ne Krite s6 dhe kejo kish ngritur flamurin e liris*
po aji dergoji atje dhenderrin e ti Hasan pashen. K y
dolli atje me shum ushteri dlie v u r i. zjarr e thike e-
prislii vendin. Me s thuhen te keqijat sa hoqen te zest
Kritas. Dy-rnij burra e gra u-futen me nje shpelle,
atje 15. dite mbaheshin, po me se fnnti si mbeteji pa
buk e pa iije u-shternguan te ipeshin te gjall burrat
ca i therren, ea i lidhen me terkuza, dhe i hodhen te
gjall ne zjarr, po gravet 11 ran me shkelme dhe u-
lidznarren zorret.
Pas Hasan-pashes i ctli vdiq duke leftuar ne Krite,
Mehmet-Aliu dergoji Hysejin-ben Shqipetarin. K y si
/

n-forcua me slium ushteri nga Bgjipta, zuri vrasjat e

presjat me te keqija se Hasan-pasha. 370 shpyrt,.
burra, gra, e djem ishin mbyllur me nje shpelle. H y-
sejin-beu dlia-e-dha tre muaj per te marr e dot s e
mori. Me se fundi mbylli veren e shpelles me popela
(gure) pastaj hapi nje vere te vogel i sipra per mi
shpell* andej hodhi brenda karthela te ndezura dlie
barut! Gjith ata qe ishiu brenda ne shpelle vd iq in !
Ash tu e prishi Kritin Husejin-beu, pastaj vate ne Kaso
nisi te vogel, e pushtoji dhe kete e gjith njerzit i
vran! Se keta me anje te tyre (janin detin dhe u-epnin
ndihmera K ritit!

P R IS H IJ PSARAS.

Psaraja ish, nje nisi e vogel e cila dhe ajo kish

ngritur flamurin e liris bashk me nisit e tjera. Sulltani
dergoji. atje, me 1824 ne Mars, Hosref-pashen. K y ju
 47

aferua nisis dhe e qerthulloji. Vendesit pritnin ndihm

nga Idhra e nga Speca, po kot.Pra si e pan qe z dukej.
njeri, prape z donin te epeshiu po uperpoqen sa
mundnin.
Hosrefi errethosi nisin me 235 anje te luftes m ite
cilat kish 14,000 ushtare. Me 20 te Qershorit zuri e-u-
binte me topa, po dhe ata i pergjigjeshin me topat qe
kishin. Turqit gjeten nje shtek qe s e ruante njeri,.
dhe atje ndzuarren nga anjet ushtare te cilet duallen
ne nisi prapa vendezvet. Keta u-gjenden tani ne mest
te dy zjerrvet me nj an Hosrefi u binte me topa nga
deti, dhe i prapa Turqit qe duallen ne nisi. U-aferuan
duke leftuar sa erdhen me duar me ushtaret e Turqvet.
Duke leftuar rytin me shtepi qe kishin fshehur barutin,
atje duke ndjekur ata ryten dhe Turqit, pra po Blinet
vuii zjarrin barutit dhe u-doqen gjith bashk Turq e
kristian !
Pastaj Turqit e muarren qytetin me kollaj i vun
zjarrin dhe i rrembyen plackat. Grat e (juuat u-hodhen
vetiut ne det qe te mos bien te gjall ne duar te Turqvet!
Kish mbetur akoma nje kule e vogel, Paleokastron.
Atje brenda ishin mbyllur 600 trima te mir dhe shum
gra e 9una. Turqit u-qasen dhe atje qe ta mirrnin, po
per tre dit mbaheshin, pa si e pan qe s kishin shpres
per shpetim, hapen dyert dhe 2,000 Turq duke ker-
c)^er ryten brenda ! Blinet ahere vun fitilin e ndezur
ne barut dhe u-perveluan e u-beu shkrum'p Turq e
kristiane.
Prishije kesaj nisis u-be shum e madhe se ishin
mbledhur atje shum BHne nga Smirrna, nga H iua
 48

e liga qytete te tjera ishin mbledhur ngjer me 30,000

shpyrt dhe 7,000 isliin vendesit. N ga keta gjith u-vran
20,000 dhe te tjeret u-shiten si rrober e si kafshe neper
tregje te Smirrnes e qytete vet tjere.

LU FTE DETARE P R A N SAM O S.

Pas prishjes Psaras Hosrefi me anje shkoji nga

Smirrna per te marrur andej ushtare te tjer te cilet ti
ndzjerrij ne Samo po at-here ju^faq perpara krye-detari
Elinvet Shakturi, i cili zuri detin e ngusht afer Sa
mos dhe pertej n Asi te Vogel. Se andej kish per te
shkuar Hosrefi me ushteri qe kish per te prure nga
Asia per te ndzjerr ne Samo.
ate d6t te ngusht u-ben luftera gjaqtore ne te
cilat u-tregua prap trimeri e Kanarit.
Hosrefi nga frika u-fshye ne liman te Kos, dhe
atje prit-te anjet e Mehmet-Ali-pashes nga Egjipta.
Pas ca dite haririti Ibrajim-pasha i biri Mehmet-pa-
shes me anjet-e ti. Ibrajimi ish trim, gudzimtar, i pa
.trembur, dhe shum i zgjuar.
Anjet e Ibrajimit u-bashkuan me ato te Hosrefit
dhe ishin 400 te cilat kishin 2,500 topa dhe 50,000
ushtare. Gjith keto anje shkuan detin dlie u-perpoqen,
me anjet e Elinvet te cilat ishin vetem 80 kishin 850
topa dhe 5,000 ushtare. Me ket lufte krye detati i E lin
vet ish Mjauli.
 43

Te dy armiqt zun luften me 24 te Gushtit 1824.

Lufta mbajti gjitli diteir pa si ra uata e u-err u-ndajtin
per te prejtur,
Neserme u-zu prap lufta dhe luftonin nga te d}r
anet me gudzim te math ngjer ne 29 te Gushtit. Ate
dit lufta u-be aq? e keqe sa deti u-kuq nga gjaku, dhe
. /
Miauli tregoji urtesi e trimeri te m adhe! Eli net slium
.anje t armiqvet i perveluan e i vun te rrin jasht luftes.
Hosrefi si e pa qe s e mirrte dot Samon, po ju
jDrisheu shum anje, u-ngrit iku e vate ne Dardanela.
-Ahere Ibrahimi deshi vetem aji ta mirrte Samon, po e
A

thyen prap Elinet, me se fundi shkoji per Kritin,

atje shkoji dimerin dhe me te dale te ti u-nis per ne
-More.

M O T I P E S T I L U F T E S 1825.

IB R A J IM I N E M O R E . >

/
Qeverrija e Elladhes kur mesoji qe Ibrajimi zuri
Kritin, e kupetoji rrezikun qe i varej persiper dhe po
beuej gati :
Ibrajimi, 111 an tjater, ne Shkurt me 1825 u-nis
nga Kriti per ne More dhe vate n an te Mesines me
10,000 ushtare e 1,000 kalore.
Ahere Kundurjoti i-pari Qeverris Elladhes nga
iNapli vate me 5,000 per te mbajtur Ibrajimin ne vent,
4
 50

po kur erdhi ne Kallamate z beri dot dhe u-kthye-

prap ne Napli, atje la Shkurtin me 5,000. Zuri luften
ky, po Ibrajimi i tlieu dhe i arratisi, e shkoji udbes.
per ne Pillo.
Atje ne Pilo isli Taslio Camadhoji me pes anjet lu-
ftetare. Ibrajimi dergoji Hysejin-ben ate qe kish pri-
sliur Kritin, ti bjer nisis qe qe ne liman te Pillos 111
/
ate nisi te vogel ishin 800 E lin dhe posht ne liman
ishin te pes anjet nen Camadhon. Hysen-beu me 26
te Prillit 1825 i ra nisis me topa dhe pastaj ndzori
persiper 4,000 Arape te cilet ngjiteshin mi shkembenj.
t asaj nisis si magok i eger! U-be atje luft gjaktore,.
u vran nga Elinet 300 bashk me ta dhe Camadhoji
Shahini dhe nje Italan Santaroza. Shum te tjer 11-zun
te gjalle, shtim prap ran ne det dlie duke ber not u-fii-
ten 11 ato te pesa anjet q ishiu ne liman dhe, shpe-
tuan neper mest t anjevet Egjiptasvet q ishin brenda ne
liman, anjet e Elinvet u-ben si shosha nga plumbat e-
arm iqvet! Nisi e vogel ra ne duar te Arapevet dhe
kete kur e mesoji Mjauli dhe vdekjen e Camadliojit
u-helmua ne zemer ryti ne liman naten dhe perveloji
/
30 anje te E gjip tasvet!

P A P A F L & S A

K ur e inesuan ne'N aple qe Ibrajimi theu ushterin

/
e EHiivet, deshprim i math zuri gjitli. Vetem s jn
 51

tremp syri Papafleses i cili qe nje nga kapetanet, dhe

mori 1,000 trima, iku nga Napli e vate ne Mesin.
Atje zuri nje shtek te ngusht afer fshatit Manjaqit.
Atje tek kishin zen vendet u-cfaq dhe Ibrajim-pasha
me 6,000. Trimat e Papafleses kur pan ate mizeri u-
tremben dhe iken, vetem 300 nga ata i mbajti me
fjale, duke then, m e m ir te v d e s i n me u d e r , s e
te t u r p e r o j e n m e.m dhen!
Ushteri e Ibrajimit u-derth mbi ta po u-thyen e 11-
vran shum, te tjere e te tjere u-verviten, po trimat e
Papafleses si e pan qe s kishin shpetim duallen per-
para me jatagan ne dore. Atje ran shum nga te dy an,
fusha u-mbulua me burra, Elinet u-vran te tere.
N e per te vraret u-gjent dhe Papaflesa i vrare.
Ibrajimi dha urdher ta ngren e ta pslitjetin me nje
pern sikur ish i gjall. Per se largu dukej si i gjalle.
Ibrajimi shum ore e veshtronte, pastaj e pushtoji te
vodekurin dhe tha : Me te v e r t e t k y b u r r e q e
t r i m i mi r e .

9 ,

MOT I G JASH T I LUFTES

Q E R T H U L L IM I DYTE I M feS O E L O N G J IT .

Lufterat qe leftonte Ibrajim pasha lie ]\lore nga nj

ane e kenaqen Sulltan Mahmutin, po nga ana tjater i
ngritin nakarin qe te fitonte dhe vet aji me ushteri te
 52

ti te tilla luftera. Pandaj dha urdher Qytahi-pashes te

shkoje ne Mesollongje e te perpiqet sa ta m arrij! Ur-
dheri qe i dha, qe sliuni i rende se i thoslite: ja Me-
sollongjin te niai'9, ja te mora koken!
/

Mesollogji qe qy9 i gjitli Elladhes po te mirrej aji

kish per te ren me kollaj gjith Elladha.
0 }rtahiu, trim i math, mori 20,000 trima te dzgje-
dhur Shqipetare, dhe harriti ne Mesollongje me 13 te
Prillit 1825 qendroj afer qjdetit dhe znri topate.
/
E li net brenda ishin vetem 4,000 burra te luftes, po
ve9 ketyre ishin pleq, gra dhe foshnja ngjer 12,000
te cilet per luft s rynin ne pun, po vetem duanin te
hanin.
Topat e Qj'tahiut gjemonin sa tundej dheu dhe
plumbat veshellenin nd ere. Pastaj harriti dhe Hosref-
pasha me anje te luftes i cili e m bylli qytetin dhe nga
deti.
Qytahiu dergoji ne Mesollongje e u-tha te dalin
me te mil* e me nder, t ikin se e ka per te ber hi
qytetin!
Po Elinet ju pergjeqen e-i-than ! qj-^et e qjdetit jan
vartur mi qafe te topavet! urdhero t i mari'9! Kejo
pergjigje e larte e zemeroji shum Qytahin dhe aji me
26 te Korrikut dha urdher t i bien qytetit uga tera e
nga deti. Zuu topat e gjemonin, dhe trimat me jatagan
me dore te qaseshin murevet, tri here i rane, qe te
triat her u-tliyen dhe ran shum !
Po dhe ata qe ishin brenda, gjendeshiii me vent te
ngusht, nga shkaku qe s kishin te hanin, vetem per
pak dite kishin.
 Po per fat te bardhe te tjre, Mjauli neper mes t a-
njevet Hosrefit kalli brenda ne qytet ushqime dhe
barnt!
/

Elinet q .ishiu brenda u-gezuau, dlie mnarren gu-

dzim te math, e duallen jasht murevet, vran shum, u
rrembyen plackat, mnarren dhe flamure, dhe ryten
prap brenda ne q y te t!
Oytahiu zuri e mendonej qysh te bente : Mesollon-
gji s unjej. Pastaj i r a . dlie semundja ne ushteri te
vet, i vdisnin shum, dhe dimeri aferoji. I shko-ji nga
mendja t ikte andej* mil* po i buisnin veshet nga
urdheri Sulltanit! Paudaj ate dimer mbeti atje ne
fush te qytetit. Dimerin z beri dot gje.
Sulltani si e pa qe ]\Iesollongji mbahej, kerkoji
prap ndimen e Melnn6t-Aliut. K y porositi te birin,
Ibrajim-pashen te shkoje ne Mesollongj ti ndije Qyta-
/

hiut. Vate atje me 10,000 Egjiptas me shum topa

dhe qendroji afer Qytahiut perpara ]\Iesollongjit!

:tO .

M O T I G J A S H T 1826.

MESOLEONOxJI RA

Kur erdhi Ibrajimi zuri e-mburrej perpara Qyta

hiut, qe me dy jav e siper e ka per te marr qjdetin, per
te cilin Qytahiu u-mundua pa pum tet muaj dhe hum-
bi 13,000. Muret e unjta q ishin rreth qytetit, Ibra-
 54

jim i i thoshte garth! Ahere Aiesollongji u-shterngua me

teper nga deti. Topat binin ne qytet si bresheri. Pastaj
sa ishin ne qytet, s kishin me fare te h an in ! ushqi-
met u-sosen! perpara hanin 50 derhem buk diten,
tani u-pakesuan me 30 derhem diten. Po mi gjith kete
s mendoneshin per te falur.
Ibrajimi s pushonte t u-binte. Me tri dit e siper
tet mij gjyle kishin mbuluar qytetin si bresher ! Shte-
pit ishin ber germ adh! Keto beneshin ne mest te
dimerit ne Jenar, pa ne Shkurt, Ibrajimi ngriti gjith
ushterin dhe n-qas mnrevet. Blinet duallen jasht mu-
revet me jatagan me dore dhe si te terbuar u verviten
mi Bgjiptas te cilet ndose ishin me te shuin u vran te
per dhe ii-thven. Ibrajimi dlia urdher te kthenen prap!
/
D y her Pvgjiptasit u qasen murevet, qe te dy heret
Blinet i thyen dhe \rran e pren shum nga ata!
Oytahiu i cili rrinte per se largu dhe vinte re keto,
ferkonte duart nga gazi dhe i tlia Ibrajimit. qysh
te duket, ky garth ? a e merr d o t! Ibrajimi me kok
unjur i kerkoji lidihmen Qytahiut. Aliere u-bashkuan
qe te dy dhe i ran M esollongjit!
Ahere Ibrajimi zuri ti binte nga deti po qe ti qaset
me afer kish ndzjerr ushtare mi dy nisit e \Togela qe
jan perpara Mesollongjit, Vasilladhen dhe Dollman.
Pastaj deshi te mirrte dhe nisin tjater Klisoven te cilen
mburonte Suloti Dzavella me 131 trima.
Perpara ju vervit Oytahiu, po si e pa qe s ja dilte
dot, u-hoq shpejt. Brdhi radha e Ibrajimit, ky dergoji
Bgjiptasit nen H3-sejin ben. Po plumbat e trimat
nen Dzavellen, i korren gjith keta, dhe Hysejin-beu
 55

-vra! Pastaj kapetan Dzavella me trima duallen me

jatagan me dore dhe vran 1,000 Arape, nga trimat e
Dzavelles u-vran vetem 35 !
Po kejo trimeri qe e fn n d it! se me z duronin dot
pa ushqime buke s kisliin fare, ushqeneshin me le-
kurera, me mace e me mij, me krimba e me c do fare
gje te nd3Te, pa nga k y shkak shum semundja ran
brenda ne qytet- njerst vdisnin dendnr, sa s harritnin
dot t i kallnin ne varr ! Ata sa rronin isbin ligu r e
isliin tbare fare, po me gjitli keto, s mendoneshin per
te falur!
Ibrajimi u-thoshte te falen, se s kan per te sbpe-
tuar, po ata s negjonin nga ato fja le ! Me se fundi si
e pan te ngushten, u menduan te dalin naten, te hapin
udhen neper mes t armiqvet -e te marrin m alet!

: s i.

T R IM A T DUALLEN !

O r e rrezikshime po u-qas! kishin then te dalin

naten me 10 Prillit 1826 po kejo fjale u-muarr vesh
nga Ibrajimi, i cili u-be gati qe t i printe ! V uri gjith
ushterin dhe topat perpara murevet qytetit, dlie kalerin
e vuri jasht ne fush gjymes ore lark qy^tetit! Me jasht
rreze malit vuri 2,000 Shqipetare.
/
Elinet qe do te dilnin u-ndan me trisli nje tuf
lien urdher te Noti-Bo9arit, e d}Tta nen Qi90 Dzavellen,
dhe e treta nen Makrin* per te dalur pritnin oren qe
kisliin then. Si slikoji mes i nates, dolli heneza, aherer
dualleu gjitli me jatagan me dore duke bertitur per-
para! perpara! shkoni 6 burra, e mos u-trembiii! T e
paret shkuan . me rrembim si rrekeja kur zbret nga
mali qe s e mban dot gje, po ajo heq bran c. do qe te
/
gjej perpara! Egjiptasit u-hapnin udhen,dhe fshihe-
shin, trimat shkonin fushes duke kapercyer hendeket!
Po pas atyre vinin pleqt te cilet s hiqnin dot
kembet, grate te veshura si burra dhe te armatosura,
9unat me pisqolla me dore. Ate ^ast u-negjua nje ze-
prapa, prapa, ktheuni, prapa! Ah ere ulerima blegeri-
rna te mbedha 9anin eren, dhe zun te ktheneshin duke
shtypur njeri-jeterin. Ca te tjer q isliin fare pas, s
kisliin dalur mir uga qyteti, s e negjuan fjalen, prapa,.
prapa, dhe u-perpoqen me ata qe ktheneshin. Atje u-
shtypen shum me njeri jeterin! Ahere u-ran pas dhe
armiqt dhe vran shum. Ca ryten brenda ne qytet! po-
baslik me ata ryten dlie Bgjiptasit. Elinet si e pan qe
s kisliin slipetim vun zjarrin ne shtepi te barutit dhe
u-doqen bashk me armiqt, sa ryten pas atyre. Me nje
tjater shtepi plot barut, ryten grate dhe gunat, pa kur*
umbusli ajo shtepi nga armiqt qe ryten atje pas atyre,
i vun fitil te ndezur barutit dhe u-doqen e-u-ben
shkrump me gjitli armiqt!
Kur leu djelli me n te Prillit 1826 qyteti tymosej
i tere, shtepit as nje s mbeti me kembe dlie neu ato>
ishin mbuluar 2,000 njers. Egjiptasit pren 3,000 kok
dhe sa i zun te gjall i shiten si kafshe.
Po dhe ata te paket qe duallen perpara te gjall,.
vuajtin shum udhes duke ikur dit e uat, pa ngren e
 57

pa fletur! ]\Ie se fundi harriteu te gjalle ne Amfis

(Sallona) dhe atje shpetuan!
Te tille prishjete Mesollongjit Istori e Pergjithshme
s refen tjater! m e madhe trimeri s esht e treguar!.
/
dhe nga kejo trimeri u-gudit gjith Bvropa dhe zuri e i
dhimbej per Blinet.

Q Y T A H IU QBRTH ULLON A T H IN B N

G J ^ R G J I K A R A J IS K A O I.

Si ra Mesollongji Ibrajim-pasha u-kthye ne More

dhe Qytahiu puslitoji gjith Blladlien qe nga Mesol
longji ngjer n Athine. Pastaj erdhi perpara Athines
me 10,000 ushtare, me shtun kaleri, dhe me 26 topa.
R}rti brenda ne ket qytet, dhe zuri e qerthullonte
shkembin e saj-, Akropojin. Siper mi Akropoj valonte
akoma flamuri te cilin e kishin ngritur atje dhe e mbu-
ronte kapetan Griva me 400 trima.
/
Keshtu gjith Blladha ish shkelur nga Turqit dhe
mi gjith qytetet e saj valonte flamuri Turqvet! Krye-
ngritja e Blinvet dukej sikur do te shuhej. Ahere gjith
kthen syte mi Gjergjin Karajiskaqin, dhe vetem aji 11-
epte shpres qe do ti shpetonte !
Karajiskaqi kish rytur dhe ky ne ushteri te AIR
pashes ne Janiir Alipasha e donte shum, vSe e kish ku-
 58

petuar qe do te benej trim i mir. Qe gudzimtar, krye-

lart, sy-shkendi, goje-zbrazet, e goje-felliqur!
A li-pashane Janin e shtroji nje her posht dhe po
e rrante ngjer sa i ndziu misherat! tjater her prap e
pyeti Cdo te'te bej. more Karajiskaqi tha : Karajis-
kaqi si goje zbrazet q ish ju pergjeq. Ne me njeh per
njeri te mir, be-me Zot, ne me njeh per te lik, be-me
rrobin tent, prap ne 1110s me njeh per gje fare, hith-me
ne liqer te me hane ngjalate.
K nr u-ngrit flamuri liris Elladhes Karajiskaqi me
pare nga gjith te tjeret erdhi dhe aji nga Janina ne
Elladhe d h e . ngriti atje flamurin ! Ahere Qeverri e
A
.

Blladlies beri kiye-ushtar per mbi gjith Karajiskaqin.

K iyetar i Qeverris Andre Zajimi i cili ish arniiku i
Karajiskaqit, n ate koh e la me nj an zemerimin, i foli
Karajiskaqit dhe i tha :
At-dhetar trim i mir, le te harrojem merin qe ke-
mi, .sot le te veshtrojem qysh te shpetojem memdhen!
Dhe atyre te tjereve q ishin atje perpara, Zajimi u-tha:
le te slipetoje memdheu, pa le te lartesonet armiku
im Karajiskaqi.
Atje tek beneshin. ato fjal, ne Nalpli ish dhe
Vasil Vuduri nje trim i mir. K y i tha Karajiskaqit:
More Karajiskaqi ngjer me sot s ke ber det}^ren per
memdhen Perendija te ndrite, ta bensh ketej e tutje
Karajiskaqi ahere ju pergjeq : Esht e vertete qe un
knr dua benem engjell, dhe knr dua benem shejtan.
Ketej e tntje, u-ap fjalen qe do te benem engjell !
D lie me te vertet q ahere e pastaj ndrtti trimeri e Ka-
 59

rajiskaqit, po ndriti per nje 91k si aji }rlli qe 9an qiellin

dhe ate-9ast prape huinbet ne liapesire.

3 3 .

L U F T E K A R A J IS K A O IT A F E R A T H I N E S

Karajiskaqi u-nis nga Napli me 600 trima pa erdhi

ne Elefsin tek u-bashkua me Vason dhe me Kiyezotin
kapetane qe kisliin 2,000 burra dhe Favieron krye-
ushtar nga Franca, i cili kish dhe aj 850 trima.Te gjith
keta nen urdher te Karajiskaqit zune vendin afer Athi-
nes dy or lark qytetit. Perpara ketyre dolli Qytahiu me
ushteri shuni me te madhe po e tliyen dhe u-ktliye
brenda ne qytet. Per fat te zi Karajiskaqi me Favieron.
erdhen ne fjale dhe u-zemeruan. Favierua nga zeme-
/
rimi iku andej, dhe mbeten vetem Elinet me Karaji-
skaqin. Ahere Qytahin i-shterngonte shun i! Siper prap
ne Akropoje kapetan Gura me 400 trima mburonte
shkembin dit e nate po nje nat Guren tek ruante mu-
ret vet, e mori plumbi armiqvet dhe ra i vdekur ! Mi
gjith ate Akropoja mbahej, Q jtahiu dha-e dha e dot s
e mori.
Karajiskaqi ahere mendohej qysh te dergonte
ndihem brenda ne Akropoje. Pra nje nate Karajiskaqi
i ra nga njan Qytahiut, dhe 11ga tjatera Kryezoti fshe-
hazi u-ugjit siper 11 Akropoj me trima, me ushqime
dhe me barut!
 GO

L U F T A G J A K T O R E 6 A R A H O V E S . 1S26

Karajiskaqi vuri ne mendje te rrethoste Qytahin.

11ga gjitli anet qe limnt ti vinin ndihm per ushteri.
Pandaj iku nga afer Athines e vate lie Bojat, dhe Ko-
letin e dergoji 11 Atallant nga niuiit te shkonin Turqit
qe kishin per t ardhur ndiliem.
Perpara Koletit dolli Mustabeu i cili i theu trimat.
e Koletit. i arratisi dhe mori iidhen per ne Sallom tek
ishin mbyllur shum Turq, te cilet i kisliin rrethosur
dhe do t ipeshin.
Karajiskaqi dergoji perpara Musta-beut kapetan
Griven dhe kapetaii Vajen ti zeii ndhen dhe te 1110s ta
len te slikoje per ne Sallon. Ata te dy kapetan zun
fsliatin e Arahoves nga kish per te shkuar Mustabeti
per te vatur ne Sallon. Pas nje cik-n-duk Mustaben me-
2,500 bnrra dhe n-ra Blinvet q ishin atje. Keta mbaj--
tin vendet gjith diten ! Neserme tek po leftonin harriti
dhe Karajiskaqi i cili rrethosi prapa Turqit, te cilet tani
u-gjenden ne mes te dy zjermet, utlwen dhe zun e
ngjiteshiu malin qe qe atje afer. Blinet i muarren pas..
i rrethoseu nga gjith anet e u-biuin. Po vec asaj lufta
u-be ne dimer, ne Shenendre, prapo debora zuri e
binte, inbuloji malin, nga kejo Blinet 11-kthyen ne-
fshat t Arahoves pa Turqit ahere kerkuan t iknin se
pan^yen qe Blinet s kishin per te dalur ti ndjekin ! po-
 61

keta i riiauin, dhe kur i pan qe'zun t1 iknin u-ran pas !

Po dyfeket s mirrnin zjarr se ishin lagur nga debora*
aliere ndzuarren jataganet dlie theren armiqt sa u
.lodhen! 1300 Turq. u-theren ate liate dhe 400 ran lie
duar t E lin v e t!
Atje u-vra dhe Mustabeu. Me nje shkemp Elinet
-ngriten kule nga koket e te vrarevet.
N ga kejo luft emeri Karajiskaqit u negjua mbi gjith
;
Elladh, dhe krye-ngritja e cila dukej si e shuar, u
prape. Karajiskaqi i perznri Turqit nga gjith Blladha !
Favierua kur negoji kete trimeri te Karajiskaqit, i
i erth nakar te bente dhe aji nje trimeri. Pandaj mori
650 te ngarkuar trasta plot barut, fshehazi nga
ushteri e Qytahiut qe kish rrethosur Akropojin, dhe
lyti brenda e u-dha ndiliem at}Te q ishn mbjdlur atje!

32 .
I

M O T I S H T A T 1827
TE TJ^R A LUFTERA TE K A R A J IS K A Q I T !

D y muaj pas luftes Arahoves Karajiskaqi ngriti nje

tjater luft te nderyime.
Qytahiu si mesoji luften e Arahoves, dergoji Omer-
pashen nga Halqidha me 2,500 kembes dhe 500 ka-
lores perpara Karajiskaqit.
K y burr i math i vuri perpara kraharorin Turkut
dhe duke leftuar e theu. Turqit duke ikur lan pas
-shum pla^ka dhe topa te cilet ran ne duar t E lin v e t!
 Po mi gjith keto Qytahiu qertliullonte Athinen, pa
s e merte dot Akropojin. Ah ere Karajiskaqi u-kthye
prap n A thiue qe te shpetonte Akropojin nga duart e
Qytaliiiit. Erdhi n Elefsin me 1,000 trima, atje u-ba-
shkua me Vason dhe Notaran pa gjith erdhen afer
Pires. Pa qendruar mir atje, u-ra Qytahiu me 3,000
ushtar dhe 400 kalores- leftuan gjith diten pa me se
fundi Qytahiu u-hoq andeja kejo luft e Karajiskaqit
/ /
forcoji shum Elinet. N ga gjith Elladha vinin ndihem
Karajiskaqit dhe ushteri e ti u-shtiniezua e-u mbloth.
ngjer me 10,000.

V D 6 K IJ K A R A J IS K A Q IT .

Po atje tek beneshin gati t i binin Qytahiut, Qeve-

rrij e Elladhes vuri krye-ushtar mi ushterin e dheut
Englezin Dzordzin, dhe mi ushterin e detit prap nje
Engles, Kohran. Ahere Mjauli i cili kaq her kish tliyer
anjet e armiqvet ja dha anjet Kohranit pa rekim, dhe
ryti nen urdher te ti si ushtar.
Po Karajiskaqi, kur negjoji qe; me kemb te ti do te
benej Dzordzi laye-ushtar, u zemerua teper, u lioq
nen tende te vet dhe mendonej i zemeruar!
Kohrani deshi t i binte shpejt Qytahiut, po Kara
jiskaqi s qe m ate mendje donte te benej mir gati..
Me se fundi shkoji fjal e Kohranit dhe u-niseri t i
binin Qytahiut. Me perpara deshen te pushtoniu nje
kule afer Pires, ku ishin inbyllur 500 Turq. Ata i kish
ven atje Qytahiu qe t u binin Blinvet i-pas kur keta.
do t i hidhesin Qytahiut. Blinet ju verviten kules e
rrethosen, po s e muarren dot, se ata q ishin brenda
u-perpoqen e mbajtin ! Po pas ca dit si e-pan qe ushqi-
met soseshin, derguan fjal Blinvet qe t i len te dalin
me arme, po keta s i lan. Pastaj duallen pa fjalen e
Blinvet, dhe ahere 11-be vrasij e madhe nga te 500 q
A

ishin brenda ne kule, u-vran 270, dhe te tjeret shpe-

tuau me jatagan ne dore!
f
N ga kejo e gjare, Kohrani u-zemerua shum mi Bli-
net, dhe iku e vate 11 anjet. Aliere Karajiskaqi u-zeme
rua ca me shum mi Kohranin q iku, dhe ra i semur
ne shtrat se e ngitnin ethet.
Pastaj Kohrani dolli nga anjet prap dhe dha urdher
qe t i binin Qytahiut. Po Karajiskaqi ish me ethe lie
shtrat, dhe u-tha te 1110s zen luften sa te benet dhe aji
mire. Po Kohrani s e n egjo ji! Me 22 te Prillit 1827,
ca ushtare te Kohranit zun dyfeken me armiqt, dhe
keta u-pergjeqen me topa!
Bufta u-ndes, dhe plumbat veshellenin Karajiskaqi
negjoji luften, dhe ndose qe ne shtrat nga ethet, u-
vervit jasht, rrembeu kalin, ja hipi, dhe shkoji perpara
me pisqoll me dore e me kok lidhur se i dhim te! Qe
shum i ndzet nga ethet z dinte ku vinte, pandaj i ra
kalit e u-aferua teper armiqvet, keta kur e pan kaluar
e njojtin dhe i ran. Plumbi e gjeti ne kraharuar, aji ra
kalit shpejt e-u-kthye, erdlii ne tende. Atje e kupetoji
vdekjen, dhe u-tha te 1110s qajen per te,'po te veslitro-
jen A kropojin!
 (34

Nesermet me 23 te Prillit, ditene emerit ti, la shp}r-

/
rin ! Elladha liumbi me te madhin krye-ushtar.U-varrua
pas porosis ti ne Sallamin. Turqit kur negjuan vdekjen
e Karajiskaqit u-tlierritnin E l in vet duhet te mbani zi
per Karajiskaqin.
Tjater her kurbenin fjal per Karajiskaqin thoshnin.
r
Neve Turqit kemi Qvtahin, Elinet kail Karajiska-
qiu. Keta dy si luane luftojen kush te mundij tja-
A,

terin.
Dhe Sliqipetaret kur kercente njeri shum, i thosh-
. uin: Pse kercen ashtu si kur te ndjek prapa Karaji-
^skaqi kaq shum e nderonin Karajiskaqin !
Qytahiu kur mesoji vdekjen e Karajiskaqit u-ra
Elinvet me gjith ushteri dlie u-beri prishje te madhe, i
.lidoqi nga fusha ngjer buze detit ne Faliro* 1,500 nga
. ata u-vran dhe zuri te gjalle 200 njers. Keta i shkoji
ne goje te thikes.
Pas kesaj prislijes madhe nje muaj me pastaj ra
dhe Akropoji ne duar te Turqvet.M i gjith q}rtetet e El-
-ladhes valoute flamuri Turqis.

3T.

TE TRI F U Q IT E M BEDH A EVR O PES

N E K R Y E -N G R IT J E E L IN V E T .
LUFTA DTARE NE N A V A R IN O .

Qeverrit e Fuqivet Mbedha, kur ngriteu Eliuet

flamurin e liris u-zemeruan teper se z donin te prishej
 ; /
paqi Kvropes, e 1110s perliapej lufta mi gjitli Evrope. Po
lauzet e Evropes, qe per se krejit luftes u-kish ardhur
keq per te vojturat e Elinvet lieu rroberi te Turqvet,
dlie shum liga ata muarreii armet dlie erdhen ndiliem
per lufte kmiter Turqvet.
/
Pastaj me se fundi dlie Qeverrit e Evropes, si e
P

sliinin qe Elinet e ngjatnin lufteii, dlie s i linen armet,

zun dlie ato te ktheneu me an te Elinvet. Aslitu te tri
Fuqit e Mbedha, Rusia, Anglija dlie Franca, e muar-
ren ato per siper t apiu funt kesaj lufte gjaketore.
Pandaj me 24 te Qershorit 1827, nen-slikruan nje
e me te cilen e njiliniu Elladlien per Oeverri te
VTete, e te ckeputur nga Turqija, dlie porositen te d}r
palet qe leftonin te leu armet e te paqesonin.
Elladha ue ket thirrje t Evropes negjoji dlie la
armet, po Turqija z deslii ta njihente ate lidlijen e
/
Evropes, dhe u-tha: cC kau ata qe trazoheu lie punera
te brentesme te saj dhe s e njihente Elladlien per
Qeverri te Vete.
Nga ana tjater prape Ibrajim-paslia, diqte e pri-
slite Moren, dlie shkretetonte arat e diqte p}rjet. I
ati ti Mehmet-pasha i dergoji ndiliem te madhe nga
Egjipta, 90 auje te luftes plot me ushteri, me
barut e slium para per lufte. Keto anje qendruau ne
liman te Pillos lieu urdher te Tahir-paslies dhe pritnin
porosiu e Ibrajim-pashes.
/
Per fat-te bardhe te Elladhes aliere erdhen ne More
anjet e tre Fuqivet Mbedha lien urdher te Kodrinkto-
nit Englezit, te Desiujut Fraucezit, dhe Ejdenit Rusit.
Kodrinktoni si m i math nga te tjeret i dergoji fjal
5
Ibriljiiii-pasiies e-i-thote, qe PNropa nen-shkroji lidlije
me te cilen e ujojti Blladhen per Qeverri te Vet, pan-
daj te pushoje luften se ndryshe ka te bej me tre Fuqit
e mbedha.
Ibrajimi veshtronte qysli te shkante nga fjala, po
si e pa qe s e qeslite dot, ju pergjeq e i tha s ka per
te ber lufte ca dite ngjer sa te shkruaj ne dere-te-
Barte e ti vije andej pergiigje.
Si shkuan ca dite Ibrajimi mori urdlier nga Kon-
standinopoja dlie i thon andej. Te mos negjoj se i
tlion bota, po te veshtroje q}rsli te puslitoje me
slipejt Moren.
Ahere Ibrajimi ndzori urdlier te rende mi ushterin
e vet te prishin Moren me zjarr e me hekur, duke
9kulur vreshtat, ullinjt e gjitli peniet.
T e tre kiye-detaret Kondriktoni, Deriujiu dlie
Bjdeni vune anjet me radiie si per lufte perpara anjevet
Ibrajim-paslies. Anjet e ty re ishin 26 nga keto isliin i l
t Kngleteres 7 te Frances dlie tet te Rusis* keto kishin
persiper 1270 topa. N ga ana tjater Ibrajimi kisli 120
auje te luftes me 2,000 topa.
Kur rytiu brenda ne liman te Pillos anjet e Fu*
qivet te Mbedha, Ibrajimi dergoji fjale Kodriuktonit,
te 1110s ryjeu brenda se do tu bjerij. Po Bnglezi ju per
gjeq: S k a m a r d l i u r te marr, po t ap u r -
d l i e r .. i\liere, Turqit perpara vun-zjarrin topa vet
.duke goditur nje hinder te vogel te Kodrinktonit.
Kodrinktoni beri shinje dlie anjet zun zjarrin. ate
9ast topat villniu gj}rle te zjarrta e te dendura si
bresheri.
 67

Vetem kater ore liarriten t i benin hi gjith aujet e

Turqvet dhe limani u mbulua me copa dhoga ! u-bene
te gjitha fertele.
Lufta detare lie Navarino qe nder i math qe tre-
guan Fuqit c Mbedlia per Elladhen !

MOT I T E T I N E N T I L U F T E S 1828-1829

IB R A JIM IN E P E R Z U N N G A M O R JA. 0
*
E reja per prishje t anjevet Turqvet lie Navarino
V ra si rrufe ne Konstandiiiopoje, Sulltani kur e mesoji
u-be si i terbuar uga zemerimi, dhe Turqit lie K011-
standinopoj t arniatosur me thike ne dore tliernin Kri-
stianet. Sulltani dha urdher te bejeu gati usliteri te re
A
per te derguar ne Elladlle, Ibrajimi nga ana tjater
veshtronte punen e vet duke prishur vendiu. M ate
kohe Rusija ugriti lufte me Turqiu (1828) paudaj dlie
Turqija e ktheu andej mendjen !
Ahere erdhi usliteri nga Franca ne More 14,000
uslitar neu krye-ushtarin Mezonin. K y dolli ne More
dhe shterugoji Ibrajimin t ikij andeje. Egjiptasit dhe
Turqit iken nga Moreja, dhe kete e mburuan ushteri
e Frances.
Po edlie uga an e Bojatit Euglezi krye-ushtar Dzor-
dzi me 3,000 uslitare nen Ipsillandiu prishi 7,000
Turq afer Luvadhis (ne Vjesht 1829) kejo luft qe e
 68

funditdhe qe ahere Turqit me s u negjuan lie Elladhe!

' Ahere te tre Fuqit e Mbedha u-mblodlien ne
Elonder me io te Marsit 1829 dhe ben te slikruar
qei Elladha do te jet Mbreteri me vete, e te qeverriset
vet! ;
Po Turqija z donte ta njihente ate lidhje po si
gjajti e u-tliye nga lufta qe kisli me Rusin u sterngua
/
te nenslikruaj dhe ajo e ta njohij Elladhen Albreteri
me vete !
Mbreteriu ja dhan qe te mbreteronte lie fron t
Elladlies princit Leopolldos, po ky kerkoji qe ahere
dhe Kritin, dlie si s ja dhan s e mori fare fronin!

K A P O D IS T R IJ A

Qeverri e Elladlies ahere zgjodhi Kapodistrin per

ta qeverrisur veil din. K y qe nga Korfuzi po kish ry-
tur ne pun te jashtme te Rusis. Kur negjoji qe e
zgjuadhen Qeverritarin e Elladlies erdlii ne Elladhe e
dolli ne Napli, tek e priten me shiim gas. Andej
vate ne nisi te Egjines tek mbetej qeverrija. Atje per
para Qeverris dha ben dhe zuri puneu per te qeverri
sur \vendiii, i cili nga lufta qe ber hi e germadha!
Kapodistrija c qeverrisi slium mir veudin. Me per-
para ktheu syt per te dertuar ushterin, se pa usliteri
vendi s qeverrisej dot. pastaj dhe ushterin e detit. Pas-
taj punojti te hapij syte lauzit me mesime e me dituri.
 <19

Hapi skolla te para kudo, mburoji bujqesin, bake-

tin e tregjetiu, me nje fjale s la gje pa bere per te per-
paruar vendin. Po mi gjitli keto, shum nga Elinet zun
e zemeroneshin me te, se i vuri gjitli puuet lid udlie,
dhe qeroji vendin nga njerst e liq e nga kurserija.
Shum kapetane te cilet s isliin niesuar me nome,
si ju a vuri te dy kembet me nje kepuce, u shternguan
dhe e vran fshehazi ate njeri te mir, ne Napli me 27 te
Vjeshtes 1832.
Lauzi i zuri ata qe e vran dlie i qeu !

0
O T H O N I, M B R T I 0L L A D H E S 1833-1862.

Pas vdekjes Kapodistris ne I^lladhe s mbeti qeverri

per te qeverrisur vendin paudaj lauzi i armatosur rrem-
bente pkujkat e te pasurevet.
Ahere te tre Fuqit e Mbedha qe te shtrojen Vendin
/

e ta paqesojen zgjodheu per mbret te EUadhes Othonin

/
te birin e dyte te Lludovikos Mbretit Bavaris. Elinet
me gas te math e negjuau kete zgjedhje dhe Turqija
ahere e ujohojti per Mbreteri te Vet Elladheu.
/
Otlioni iku nga memdheu i vet dhe erdlii ne Ella-
dhe me 25 te Jenarit 1833, lauzi e priti ne Napli me
lot ne sy dhe me gas ne zemer.
Dy vjet 1833-1835 Olhoni s qe me verse te nomit,
 70

panclaj kish tri Aleinanj te diet i ipuin mendje qysh

te qeverriste vendin. Pa kur nibushi versen e nomit,
mori vete ue dore gjitli punet e qeverris. Ahere pruri
krye-qytetin nga Napli ne Athine me 1835. Se ngjer
ahere ish Napli per krye-qytet.
Otlioni e deslieroji Blladhen si memedlieii e vet.
Gjitli jeten e ti e dha per te perparuar e per te madhiiar
Blladhen. Mburoji dlie doji skollat mjeshterit, tregje-
tin, e. t. j. Me 1837 ugnti 11 Athine skollen e Madhe
qe mesojen 9 do fare dituri, qe e tlion Panepistiinio.
Po Otlioni donte ti mbante vet me dore gjitli
punerat, pandaj lauzi nngrit dlie kerkoji sintagma d.
111. then Vete-qev#erri, te lire dlie kete n-a-dha me 3
te Vjeshtes 1843. Po mi gjitli kete liri, slnim kapetane
isliin zemernar permi mbretin se si kish ne slnim nder.
Keta isliin kapetan Griva e. t. tj. Pandaj me 1862 r- '

n-ngrit lauzi me shum qytete te Blladhes dlie mori

dyfeket, pa u-ngriten dlie ue Athine. Deshen te zbri-
nin mbretin !
Kete kur e negjoji Otlioni rvti vete nanje t Anglis
ne Pire dlie iku me gjitli mbretereshen e vate n Ale-
liiauje. Othoui kaq shum e dashuronte Blladhen sa
11-vesh me fuistanelleii e bardhe, dlie me s e ndzori-
kurre, dlie porositi me ato rroba ta kellasin ne varr
kur vdiq !
Othoni kish uder meudje qysh te lirontc gjith
vendet nga rroberi e Turqvet. Vdiq me kete enderr
0 /
duke thirrurr Bllas ! Bllas !
!
O t h o n i k i s h l i d h u r d h e m i q e s i te 111a-
} {*
 d h e me shttm S h q i p e t a r e te c i l e t f-don t
teper!
Pas -Otlionit erdlii mbret ne Klladhe Jorgua m it
1863 i cili mbreteron ngjer me sot.

AVMN A * *
t

F UNT

.r *
>

'ti
'
-C
I

" * s*

TV*
If.