An Eagnaíocht
Is éard atá i gceist leis an Eagnaíocht, nó Ré na hEagnaíochta, ná gluaiseacht chultúrtha a tháinig ar an bhfód i measc aos eagna na hEorpa san 18ú haois (1715-1789), agus a leathnaigh amach ina dhiaidh sin go dtí na háiteanna a bhí faoi anáil na hEorpa ag an am (Meiriceá, srl.).
Chuir smaointeoirí na hEagnaíochta béim nua ar fhorbairt eolaíochta agus intinne agus é mar sprioc acu sochaí agus eolas a fheabhsú agus a cur chun cinn. Ag an am céanna, dhéanfaidís iarracht fáil réidh le piseoga agus le héadulaingt na heaglaise agus le héagóir an stáit. D'imir aireagán an chlóphreasa tionchar nach beag ar leathadh amach luachanna nua na hEagnaíochta ar fud an domhain.
Sainmhíniú
[cuir in eagar | athraigh foinse]I roinnt tíortha in Iarthar na hEorpa bhí an ghluaiseacht chomh leathan agus chomh chumhachtach gur chreid fiú a lucht comhaimsire go raibh Ré na hEagnaíochta tugtha in áit “an Ré Dhorcha”. I dteangacha eile na hEorpa, rinneadh ceangal idir smaointe nua na hEagnaíochta agus an 'soilsiú' - .i. an léargas nua - a tharraingíodar: The Enlightenment a tugadh ar an dtréimhse seo i mBéarla, agus Die Aufklärung i nGearmáinis (Gaeilge: 'An Soilsiú') agus Siècle des Lumières (Gaeilge: 'Céad na Soilse') i bhFraincis. Amanta, tugtar An Soilsiú nó Ré an tSoilsithe uirthi i nGaeilge leis. Tá téarmaí don ré a thagann ón soilsiú le fáil i scríbhinní Voltaire agus J. G. von Herder, agus bunaíodh a leitheid de tearmaí go cinntitheach tar éis fhoilsiú alt Kant “Was ist Aufklärung?” ('Cad í eagnaíocht?') i 1784.
Comhthéacs
[cuir in eagar | athraigh foinse]D’fhorbair an Eagnaíocht le linn athrú sóisialta ón feodachas go gcaipitleachas, agus an cumhacht ag athrú ón uaisle na talún go dtí an mheánaicme. Bhí go leor ceangail agus cosúlachtaí idir Eagnaíocht Iarthar na hEorpa agus an Athbheochan. Fuair an Eagnaíocht oidhreacht ón Athbheochan ó thaobh a chuid idéil daonnachaíocha, a hardmheas ar an tseandacht chlasaiceach, muinín i ndul chun cinn, agus saorsmaointeoireacht. Rinne an Athbheochan agus an Eagnaíocht araon athbhreithniú ar sheanluachanna agus chaith siad amhras ar dogmaí feodacha agus eaglasta, traidisiúin agus údaráis. Mar sin féin, tháinig idé-eolaíocht na heagnaíochta chun cinn ag céim níos aibí d’fhoirmiú an struchtúir chaipitlíoch agus dá bhrí sin, bhí a critíc ar an bhfeodachas níos géire agus níos doimhne ná san Athbheochan. Mar gheall gur bhreathnaigh siad ar an tsaoirse pholaitiúil agus ar an gcomhionannas sibhialta mar bhunchloch na sochaí atá struchtúrtha go maith, dhírigh siad a gcáineadh i gcoinne forlámhas na monarcachta absalóidí, chomh maith leis an eaglais. Bhí an Eagnaíocht tábhachtach chun an bonn a bhaint ó na cumhachtaí a bhuanaigh an chórais fheodach. Go háirithe sa Fhrainc, is féidir an Eagnaíocht a fheiceáil mar ullmhúchán díreach idé-eolaíoch don réabhlóid bourgeois 1788.
In Iarthar na hEorpa, tháinig tréimhse dul chun cinn ginearálta, go háirithe sa 17ú haois, maidir le heolas praiticiúil a bheadh riachtanach do táirgeachta ábhair, trádála agus loingseoireachta. Chuir Hobbes, Descartes, Leibniz, Newton, Spinoza, agus Cartesigh na hÍsiltíre go mór le saoradh na heolaíochta ó údarás na heaglaise. Spreag a gcuid oibre fás tapa na n-eolaíochtaí nádúrtha - fisic, matamaitic, meicnic, agus réalteolaíocht - agus bunú ábharachas nua-aimseartha, dul chun cinn eolaíoch agus teicneolaíochta a chuaigh in éineacht le agus cuir le foirmiú na hidé-eolaíochta frithfheodach.
Saintréithe ginearálta
[cuir in eagar | athraigh foinse]D’fhorbair go leor smaointeoirí na hEagnaíochta teagasca ábharaíocha bunaithe ar an smaoineamh gurb é an t-ábhar an t-aon réaltacht amháin, agus éagsúlacht gan teorainn airíonna ann. Ina gcuid poileimicí i gcoinne an teagasc diachúil gur chruthaigh Dia an domhan agus gur lean sé de thionchar a imirt ar na dúile, d'fhéach smaointeoirí na hEagnaíochta (faoi thionchar eolaíocht Newtonian) nádúr mar inneall ollmhór, a thionscnamh an Cruthaitheoir agus ag oibriú de réir dlíthe an nádúir, ach gan idirghabháil leanúnach. Dias a thugtar ar an cineál creidimh seo. I dteoiric an eolais acu, d’fhorbair fealsúna na hEagnaíochta cur chuige bunaithe ar chéadfaíochas a dhiúltaigh smaointe dúchasacha a bheith ann (smaointe faoi Dia mar shampla) agus dhearbhaigh siad gurb iad braistintí agus aireachtáil ón domhain sheachtraigh an t-aon foinse eolais an duine.
Chuireadh teoiricí réasúnachais na sochaí agus an stáit, eitice, agus fiú reiligiúin i gcoinne na dogmaí reiligiúnacha agus feodacha, m.sh. ceart diaga ríthe. Bhí baint láidir idir cultúr na hEagnaíochta agus iarrachtaí an struchtúr sóisialta agus institiúidí stáit a chur faoi réir córais réasúin. De réir na smaointeoirí seo, bhí dualgas ar institiúidí dá leithéid oibriú ar son leas an phobail. Bhí teoiricí na ré bunaithe ar choincheapa teibí de nádúr an duine gan athrú a bhí neamhstairiúla agus meitifisiciúla, agus tá siad caite i gcártaí anois den chuid is mó. Ina ainneoin sin, chuir cuid de na smaointe seo (go háirithe teoiric an dlí nádúrtha), díorthaithe ó choincheap an chomhionannais dúchasach dhaonna, bunús idé-eolaíoch ar fáil d’éilimh ar shaoirsí daonlathacha. Dhearbhaigh teoiric an chonartha shóisialta nach institiúid diaga é an stát ach institiúid a tháinig ann nuair a rinne conradh idir na daoine agus a gceannasaithe. Thug an teoiric seo an ceart do dhaoine rialtóir a bhaint má sháraigh sé coinníollacha an chonartha nó má theip air cearta nádúrtha na saoránach a chosaint.
Chuir cuid de smaointeoirí a muinín i "forlámhas eagnaí" agus chreid siad go raibh réimeas absalóideach faoi thionchar smaointe forásacha de dhíth chun na hathchóirithe riachtanacha buirgéiseacha a chur i bhfeidhm, toisc go raibh neamhspleáchas polaitiúil na dtiarnaí feodacha díothaithe acu cheana féin agus go raibh leasuithe déanta acu a bhí deartha chun deireadh a chur le ilroinnt cúige agus aontacht pholaitiúil an náisiúin a neartú. Chuaigh smaointeoirí áirithe eile i bhfad níos faide ná lucht an "forlámhas eagnaí", ag tacú le flaitheas an phobail agus na poblachta daonlathaí.
I gceisteanna eacnamaíochta mheas formhór na smaointeoirí na hEagnaíochta go raibh iomaíocht agus saormhargaí le leas na sochaí, agus bhí siad ar son saorthrádáil agus cosaint dhleathach láidir do réadmhaoin phríobháideach. Tá baint ag teoiricí eacnamaíocha na bhfiseacratach agus sruthanna eile in eacnamaíocht pholaitiúil bhuirgéiseach (m.sh. Adam Smith) leis an Eagnaíocht. Bhí tuairimí na staire mar thréith ag tús eisiamh diagachta ón míniú den phróiseas stairiúil agus dearcadh an-diúltach i leith na Meánaoiseanna, a dearbhaíodh mar ré aineolais, fanaiceachta, claontachta reiligiúnaí agus tíorántacht. Ba shaintréith den Eagnaíochta adhradh ársaíochta freisin, ré inar lorg na fealsúna deimhniú ar a n-idéalacha féin. Rud eile a bhí tipiciúil i dtuairimí ar stair ná an creideamh i bhforás, go raibh cúrsaí cultúrtha, trádála agus teicneolaíochta ag dul chun cinn go seasta. Tháinig cur chuige stairiúil domhanda chun cinn, is é sin le rá, coincheap an chine dhaonna mar aonán aontaithe, agus an creideamh go raibh forbairt stairiúil faoi réir “dhlíthe nádúrtha” áirithe.