Fenicios

Os fenicios foron un pobo de orixe semítica que habitaron en Fenicia, no norte da rexión hoxe coñecida como Líbano. Fundaron colonias nas costas do mar Mediterráneo e durante longo tempo dominaron o comercio nas súas augas.

Baal Hammón, Museo do Bardo.

Historia

Inicialmente, máis que dun país, habería que falar de varias cidades-estado principais, con gobernos independentes: Arados, Berytos (Beirut), Biblos, Sidón e Tiro, todas estas cidades estaban localizadas no actual Líbano e corresponden aos períodos históricos de Fenicia.

Situados os fenicios no que é hoxe o Líbano, floreceron ata a conquista de Alexandre Magno que tivo lugar o 332 a.C.. Vivían en cidades independentes e costeiras próximas ao mar, desunidas unhas doutras aínda que baixo a preponderancia ou hexemonía de Sidón ata o século XIII a.C. e da de Tiro desde esta data en diante, sendo como a súa cidade santa ou centro moral e relixioso a famosa Biblos ou Gebal, de onde procedían os canteiros que traballaron para o templo de Salomón (lib. III dos Reis c.V, v.18).

Cada cidade tiña o seu rei e o seu consello de anciáns (integrado por uns 100 membros). As súas actividades económicas eran principalmente o comercio marítimo de vidro, metais, madeira de cedro (que sacaban de Biblos) e tecidos (que tinguían coa púrpura obtida dun caracol do Mediterráneo, o múrice). Desta forma, constituíronse nas máis poderosas talasocracias do Mediterráneo, a imaxe da extinta civilización minoica. As súas rutas comerciais chegaban ata as Casitérides no Atlántico.

Os fenicios enviaron barcos mercantes por todo o Mediterráneo para fundar colonias nas súas beiras, desde Asia Menor ata a Península Ibérica, como Trípoli, Gadir (Cádiz), Sexi (Almuñécar), Rusadir (Melilla) e Malaka (Málaga). Con todo a súa colonia de maior importancia foi Cartago, ao norte de África, que se independizou trala ocupación de Fenicia por parte dos asirios.

Despois de períodos consecutivos de dominación asiria, persa e macedónica, a rexión de orixe dos fenicios perdeu o seu poder, ao paso que unha das colonias fenicias do Mediterráneo, Cartago, ascendeu como un dos portos máis importantes do Mediterráneo. Nun intervalo de 120 anos, entre os séculos III e II a.C., os fenicios de Cartago disputaron o control do Mediterráneo o Imperio Romano nas chamadas guerras púnicas.

Despois da súa derrota, no ano 146 a.C., pouco restou da cultura fenicia.

Colonizacións

Colonias gregas e fenicias.

Durante as súas longas viaxes os fenicios debían abastecerse en distintos puntos do seu percorrido. Mesmo se supoñía que as limitacións inherentes á navegación primitiva (evitación da navegación nocturna) impedirían singraduras moi superiores aos 60 km, aínda que se comprobou que percorrían distancias moito maiores sen tocaren porto. Co tempo, esas escalas foron transformándose en establecementos permanentes que permitisen o almacenamento e o comercio estábel cos pobos indíxenas, que a historiografía denomina factorías ou colonias, de forma similar ás colonias gregas. A colonización fenicia foi un fenómeno comercial e poboador localizado en portos de fácil defensa, penínsulas ou illas próximas á costa, sen conquistas territoriais no interior.

Tamén se estableceron colonias fenicias nas proximidades dalgunhas cidades de maior grado de civilización, onde obtiñan concesións, como na cidade exipcia de Menfis.

Os mariños comerciantes de Sidón crearon asentamentos-almacéns amurallados. Os de Tiro fundaron cara ao ano -800 no norte de África Qart Hadasht (Cartago), cuxa posición estratéxica entre o Mediterráneo occidental e o Mediterráneo oriental a converteu na máis importante de todas as colonias. Terminou por acoller o centro da civilización púnica cando as cidades metropolitanas do Levante foron conquistadas polo Imperio persa (-539).

A rivalidade secular que mantiñan gregos e fenicios polas rutas comerciais e o establecemento de colonias levou, tamén no século -VI, a un enfrontamento militar de grande envergadura, a batalla de Alalia (ano -537), na que a colonia grega focense de Alalia se enfrontou á frota cartaxinesa, aliada cos etruscos, redefiníndose a relación de forzas na rexión.

As factorías fenicias esparexéronse practicamente por toda a ribeira sur mediterránea e as súas illas: desde Gadir, máis aló do estreito de Xibraltar, na contorna do mítico reino de Tartessos e porta das rutas do océano Atlántico, cara ao norte -Europa- e o sur -África-, ata as costas de Asia e o Mar Negro.

Na costa africana son localidades de fundación fenicia Tangis, Mogador e Lixus (actual Marrocos), Sidi Abdselam do Behar -desembocadura do ued Martil- e Kudia Tebmain -ued Emsá- (actual Alxeria), Utica -da que se pensa que foi a primeira colonia en fundarse, ou quizais a segunda despois de Gadir-, Hadramemtum, Leptis Minor -Leptis Parva- e Thapsus (actual Tunisia), Leptis Magna, Trípoli e Sabratha (actual Libia).

Nas illas do Mediterráneo occidental, Iboshim ou Eubussus (Ibiza), Nora -Nurri-, Sulcis, Tharros -San Giovanni dei Sinis-, Bithia e Olbia (Sardeña), Motia (Sicilia) e Malta; nas do mediterráneo oriental Kition (Chipre).

Os fenicios foron o primeiro dos pobos colonizadores históricos da Península Ibérica. Os restos arqueolóxicos máis antigos descubertos ata a actualidade proceden de Malaka (Málaga) e Gadir (Cádiz), aínda que estableceron colonias tamén no mediterráneo peninsular en Toscanos (Vélez-Málaga), Sexi (Almuñécar), Abdera (Adra), Cerro del Prado, Chorreras, Villaricos, Mazarrón, Guardamar de Segura; e no área atlántica peninsular en Onuba (Huelva), Chiclana de la Frontera, (Cádiz), Abul (Alcacer do Sal) e probabelmente en Olissipo (Lisboa) e noutras escalas na ruta comercial, que sendo de orixe prehistórica chegaba ata Galicia e ata as Illas Británicas.

A fundación da nova Qart Hadasht (Nova Cartago, a actual Cartagena) foi unha iniciativa posterior, respondendo aos novos criterios da civilización púnico-cartaxinesa do século III a.C., na época das guerras púnicas contra Roma. Tamén a esa época pertencen os restos púnicos de Melilla.

Colonias tirias e colonias sidonias

A maior parte das colonias fenicias eran tirias (fundadas por Tiro). Propúxose como unha diferenza coas colonias sidonias (fundadas por Sidón) a divindade tutelar: Melkart para Tiro, Astarté para Sidón. Outra diferenza é que varias colonias sidonias estaban establecidas na ribeira norte do Mediterráneo, como Temesa (preto de Nápoles), a illas de Citerea, Chipre, Creta e Rodas, ou en Asia. Sinalouse como trazo propio das colonias sidonias na Península Ibérica os seus topónimos coa terminación -ipo (Baicipo, Dipo, Acinipo, Lacipo, Iripo, Oripo, Ostipo, Sisipo, Ventipo, Olisipo). Dise que, de entre as colonias de Sidón, Paros proporcionaba mármore, Thasos, ouro, Melos, xofre e alume; mentres que a tinguidura púrpura proviña de Citerea e Creta.

Cultura

Cabeza de home barbado, procedente de Cartago, séc. IV-III a.C., Museo do Louvre

O pobo fenicio constitúe un poderoso lazo de unión entre as civilizacións e máis aínda entre as formas artísticas do mundo antigo, pola imitación, fusión e difusión delas, aínda que non se considere como orixinal inventor dalgunha.

Os fenicios utilizaban un alfabeto fonético, que os gregos adoptaron á súa propia lingua e, co tempo, serviu de base para todos os alfabetos occidentais. Este alfabeto tiña puntos para as vogais e 20 ou 30 signos para as consoantes, pero foi moi importante, xa que, o alfabeto non era secreto a diferenza dalgúns pobos que o deixaban só para autoridades superiores.

A cultura fenicia foi moi importante na súa época, pero, sorprendentemente, quedaron poucas pegadas da súa historia. Coñecemos a súa existencia, sobre todo, a través dos textos doutros pobos que entraron en contacto con eles, en particular os asirios, os babilonios e, máis tarde, os gregos.

Relixión

Á fragmentación política do territorio fenicio correspondeu un variado panteón de divindades, de xeito que non se pode falar dunha relixión unificada. As fontes fenicias son parcas en información teolóxica, que ás veces redúcese apenas a inscricións epigráficas, e mesmo, en ocasións, só coñecemos algunhas divindades por alusións bíblicas.

Con todo hai certos deuses, que por debaixo das diferenzas dos seus nomes, esconden unha mesma figura. A divindade máxima parece corresponder a El, que, ao mesmo tempo, corresponde á raíz semítica para "deus", e como tal aparece tamén entre os hebreos na Biblia. O deus creador é El, mais non ocupa un lugar principal nas grandes cidades. Baal é o deus principal de Tiro, pero en Sidón ese lugar corresponde a Eshmun, un deus diferente. O correspondente feminino de Baal é Baalat. Astarte é unha das máximas divindades femininas, mais corresponde no Mediterráneo occidental a Tanit, esta á súa vez é diferente de Tanit Pene Baal etc.

Non todas estas divindades son semíticas en orixe; poden corresponder a deuses prefenicios subsistentes e que acabaron asimilados. Á súa vez o panteón fenicio complicouse, porque sufriu o sincretismo exipcio, helénico e romano, de xeito que Baalat foi asimilada a Hathor, Melqart a Hércules, Baal Hammón a Cronos/Saturno, Tanit a Hera/Xuno etc.

En canto aos seus templos, as escavacións en Oriente de lugares como Hazor, Betshan, Alalaj, Tell Taynat e na chaira de Sharon, xunto coas indicacións bíblicas sobre o templo de Salomón en Xerusalén, construídos por arquitectos fenicios, permítenos saber que tiñan unha división tripartita cun pórtico dianteiro, máis estreito que o corpo do edificio, un vestíbulo e un sancta sanctorum. Como no templo de Salomón, dúas columnas erguíanse na entrada. Porén, parte dos santuarios están ao aire libre, no alto de outeiros ou montes, sinalados soamente con altares circulares ou con betilos. Nas colonias estes santuarios poden situarse en lugares chairos.

O aspecto máis coñecido dos cultos fenicios son os sacrificios humanos. Sacrifícanse os primoxénitos (acto designado como molk), seguramente para tentar asegurar o resto da descendencia. Efectúanse sacrificios en masa para aplacar o furor dos deuses, especialmente en caso de derrota militar. O lugar de sacrificio é denominado tofet, tomado dun topónimo bíblico. Con todo, foi frecuente o sacrificio, por substitución, dun animal.

Para os servizos relixiosos as fontes mostran sacerdotes e sacerdotisas. Aínda que hai familias especializadas, tamén os reis e nobres poden exercer o papel. De xeito que se sostén que ambos estamentos eran simplemente os mantedores da cultura e tradicións fenicias.

Arte

A arte fenicia estúdase principalmente nas ruínas das cidades que foron colonias sidonitas ou tirias, como as de Sardeña e España e, sobre todo, nas establecidas na illa de Chipre.

As súas producións teñen máis de industriais que de artísticas e nas súas esculturas, cerámica, xoias e metalistería áchase como dominante a influencia exipcia desde o século X a.C., que é a data máis antiga que se adoita asignar á arte recoñecidamente fenicia, admitindo desde logo elementos asirios ata chegar ao século VII a.C.. Con todo, a partir de devandito século predomina a forma grega, chegando ás veces a confundirse as súas producións coas gregas, como se confunden as anteriores ao século X a.C., xunto coas asirias e exipcias.

Arquitectura

As formas de arquitectura infírense máis polos debuxos dos selos e outros relevos que polas ruínas dos seus edificios, aínda que non faltan algúns restos de pezas arquitectónicas achados en Chipre e Fenicia. Entre estes, figura o capitel con volutas, inspirado na arte oriental e que ben puido ser o antecesor do capitel xónico.

Os templos fenicios, como o de Biblos, distinguíanse por ter o santuario sen cuberta. Nel dábase culto a unha pedra ou betilo que xeralmente consistía nun aerólito de forma cónica, como pedra caída do ceo, situado no medio da estancia, á cal precedía un adro rodeado interiormente de columnas. Era tamén característica a forma que aos sarcófagos suntuosos de pedra daban os fenicios sidonitas, que se adaptaba máis ou menos ao contorno da figura humana como os da madeira exipcios (sarcófagos antropoides) e ostentaba en relevo sobre tápaa unha imaxe típica ou talvez o retrato do defunto.

Véxase tamén

Bibliografía

• Grass, Michael; Roulliard, Pierre; Teixidor, Javier (1991). , M. et alli, El universo fenicio. Mondadori. Madrid: Mondadori. ISBN 978-8439717874. 
• Liverani, Mario (1995). El antiguo oriente. Historia, sociedad y economía. Barcelona: Crítica. ISBN 978-8474236231. 
• Montenegro, Ángel (2001). Colonizaciones y formacion. Los pueblos preromanos (1200-218 a.C.). Historia de España II. Madrid: Gredos. ISBN 978-8424913861. 
• Corzo, R., Los fenicios, señores del mar. Historia 16. Madrid 1994.
• Lancel, S., Cartago. Crítica. Barcelona 1994.
• Belén, M. e Chapa, T. La edad del Hierro. Síntesis. Madrid 1997.
• Wagner, C. G., Los fenicios. Akal Historia del Mundo Antiguo. Madrid 1989.

• El próximo Oriente Antiguo. Vol. I. Síntesis.

• Blázquez. J. M. e Castillo, A. Manual de Historia de España. Vol. I. Prehistoria y Edad Antigua. Espasa-Calpe.
• García Alfonso, E., Los fenicios en la costa de Málaga. Revista de Arqueología. Ano X. Número 103. Novembro de 1989.
• Torres Ortiz, M. La cronología absoluta europea y el inicio de la colonización fenicia en occidente. Implicaciones cronológicas en Chipre y el Próximo Oriente. Complutum, 9, 1998. pp. 49–60.
• Aubet, M. E., El comercio fenicio en Occidente: Balance y perspectivas. En I Fenici: Ieri oggi dommi. Riserche, scoperte, progetti (Roma 3-5 de marzo de 1994). Publicado por el Istituto per la Civitá Fenicia e Punica del Cosiglio Nazionale delle Riserche. Roma 1995.

• Tiro y las colonias fenicias de Occidente. Edición ampliada y puesta al día. Crítica. Barcelona 1997.

• Frankenstein, S., Arqueología del colonialismo: el imperialismo fenicio y griego en el sur de la Península Ibérica y el suroeste de Alemania. Crítica.
• Blázquez, J. M. e Castillo, A. Manual de Historia de España. Vol I. Prehistoria y Edad Antigua. Espasa- Calpe. pp. 88–89.
• Wagner, C. G., El Próximo Oriente Antiguo. Vol. I. Síntesis. pp. 155–157..

Outros artigos

• Colonización fenicia
• Idade Antiga
• Literatura fenicio-púnica

Ligazóns externas

• Páxina sobre a presenza fenicia na Península Ibérica (en castelán) e (en portugués)