Běrna

Běrna/nepl

Kćenja běrny (Solanum tuberosum)
systematika
Domena	Eukaryoty
Swět	Rostlinstwo
	Asteridy Euasteridy I
rjad:	(Solanales)
swójba:	Wrónidłowe rostliny (Solanaceae)
ród:	Wrónidło (Solanum)
družina:	Běrna
wědomostne mjeno
Solanum tuberosum
L.

Běrna abo nepl (Solanum tuberosum) je rostlina ze swójby wrónidłowych rostlinow (Solanaceae). Dalšej regionalnej słowje stej nepla a kulka.

Jeje podzemske dule su wažna cyrobizna za ludźi a zwěrjata.

Kćějaca běrna

Wšelakobarbne dule

Mjeno

Kaž w němčinje tak mamy tež w serbšćinje wšelake słowa za tutu rostlinu. W Budyskej narěči praji so běrna, štož je tohodla tež standardna forma w słownikach. Dalšej rozšěrjenej zapřijeći stej nepl (katolska narěč) a kulka (we Wojerowskich a Slepjanskich kónčinach kaž tež w standardnej delnjoserbšćinje). Lubijska narěč měješe buna a w Błótach praji so knydl abo knejdl.

Wopis

Běrna je wjacelětna, w kulturje jenož jednolětna zelišćowa rostlina.

Stołpik je hranity.

Łopjena su přetorhowane pjerite.

Kćenja

Kwětnistwo wobsteji zwjetša z dweju wijelow. Kćenja njesu koleskojće rozšěrjenu, pjećličbnu kćenjowu krónu. Jeje barba wariěruje a móže běła, róžojta, wioletna abo módra być. Próšniki pjeć próškowych łopješkow kehelojće wokoło pěsty steja. Wočinjenje próšnikow so přez pory na kónčku stanje.

Płody

Płódnik wobsteji z dweju zrosćeneju płodoweju łopješkow, kotrejž znašika w kćenju stejitej. Z jeho so jahoda wuwiwa, kotraž tež w zrałosći je zelena a jědojta.

Dule

Dule słuži wegetatiwnemu rozmnoženju, při čimž wone na podzemskich wurostkach, nic na korjenjach nastanu. Jich podźěl škroba je w přerězku 17,5 % (wot 10% hač do 30%). Nimo toho wobsahuja 65% hač 80% wody, 2% syreho proteina, ale tež syry tuk, cokor, mikroelementy a rozdźělne witaminy.

Kóžda dula, kotraž so za plahowanje wužiwa, dyrbi znajmjeńša jedyn pupk měć. Z pupkow rostu lisćowe wurostki. Jeli tute wurostki pódu přełamuja, potom běrny so wobkopuja, zo bychu k sylnišemu róstej wurostkow pohnuwali. Najprjedy wurostki rostu do dołhoty, prjedy hač primarne rosćenje po tołstosću a tworjenje dulow slěduje. Na kóncu wegetaciskeje periody nadzemske wurostki wotemrěju, při čimž epidermis so puknje. Potom podzemske wurostki wotemrěju a dule so wot rostlinow wotdźěluja.

Substancy

Wšě zelene dźěle rostliny, tuž tež jahody a na swětle so zelenjene dule za cyły ród typiski solanin wobsahuja a su tohodla jědojte.

Stejnišćo

Plahowanišća su subtropiske a měrne regiony wšěch kontinentow.

Rozšěrjenje

Běrna prěnjotnje z južneje Ameriki pochadźa.

Wužiwanje

Porno tomatam njehodźa so běrnjace jahody jěsć, dokelž solanin wobsahuja.

Jenož podzemske dule hodźa so za čłowjeske zežiwjenje wužiwać.

Produkty

Z běrnow dadźa so wšelake produkty produkować, při čimž so po nałožowanskim zaměrje mjez jědźnymi, picnymi, hospodarskimi a wusywnymi běrnami a po času zrałosće mjez zažnymi, srjedźnymi a pózdnimi běrnami rozeznawaja.

• běrnjaca kulka
• běrnjaca muka
• běrnjacy plinc
• běrnjaca poliwka
• běrnjacy škrob
• tołčene běrny

Škódniki a choroby

Běrna so móže wot mnoholičbnych škódnikow dać a chorobow podeńć.

Wažne škódnicy su:

• Běrnjacy ryženk (Leptinotarsa decemlineata) je bruk, kotryž docpěwa dołhosć wot něhdźe 1 cm.
• Běrnjaca nematoda (Heterodera rostochiensis) škodźi korjenjowu włokninu a mylenje rosćenja wuskutkuje. Nimo toho łopjena wotemrěju a so tworjenju dulow zadźěwa.
• (Psylliodes affinis) je brunožołty a docpěwa wulkosć wot něhdźe 2 hač do 3 mm. Jeho larwy na korjenjach žeru.
• Běrnjaca mola (Phthorimaea operculella) njese žołte podołhostne linki na prědnich křidleškach. Wone docpěwaja rozpjeće wot něhdźe 1,5 cm.

Wažne choroby su:

• chorobne zawiće zelišća

Hlej tež

• běrnjace žně

Žórła

• Meyers Taschenlexikon Biologie, In 3 Bänden, 2. zwjazk, ISBN 3-411-12023-1, strony 69-71 (němsce)
• Ullstein Lexikon der Pflanzenwelt, 1973, ISBN 3-550-16019-4, stronje 220-221 (němsce)

Wotkaz

 Commons: Solanum tuberosum – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow