Patata

Patata
Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Plantae
Ordena	Solanales
Familia	Solanaceae
Leinua	Solaneae
Generoa	Solanum
Espeziea	Solanum tuberosum Linnaeus, 1753
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuak	patata eta potato starch (en)
Genomaren kokapena	plants.ensembl.org…

Patata, euskaraz lursagar bezala ezaguna, Solanum tuberosum izen zientifikoarekin, Hego Amerikan jatorria duen tuberkulu bat da.

Solanum generokoa elikagai hau, Solanaceae familiakoa da. Peruko hegoaldeko goi-ordokia eta Boliviako ipar-mendebaldeko eskualdekoa da. Pixkanaka-pixkanaka kontsumoa hazten joan zen, hasiera batean lorategi bateko landare bezala erabiltzen zelako. Baina, XVIII. mendetik aurrera, bere erabilera gastronomikoa mundu osora hedatu zen, Antoine Parmentier frantziarraren eta Espainian bizi zen Enrique Doyle irlandarraren idazki agronomikoei esker. Gaur egun gizakiaren elikagai nagusietako bat bihurtuz.

Patatek C bitamina, fosforoa, kaltzioa, magnesioa, potasioa eta gizakiaren dietan ezinbestekoak diren beste osagai batzuk dituzte. Horregatik, bere kontsumoa oso ezaguna da herrialde askotan.

Deskribapena

Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.

Patataren gaineko zortzi datu.

Patataren loreak.

Patata Solanazeoen familiakoa da eta bere fruitua lur azpian hazten den organo bat da, tuberkulu deitua. Urtero lantzen den landare belarkara da, eta oso zorrotza da modu begetatiboan ugaltzen den uretan. Zurtoin zuzeneko belar iraunkorra da, 60 zentimetroko altuera duena, baina metro 1era irits daiteke. 3-5 foliolo paretan antolatutako hosto konposatuak ditu. Patata berde koloreko borobil bezalako bat da, eta hori bihurtzen da heltzen denean.

Solanum tuberosum espeziea oso iraunkorra da bere tuberkuluengatik.

Patataren landarea

Patata-landareak, aireko sistema baskular bat eta izaera errizomatikoko lurpeko beste bat ditu, non tuberkuluak sortzen diren. Landarearen sustraiak oso gogorrak dira, beste aldetik, aireko zurtoinak tente egoten dira eta hostoak konposatuak izaten dira.

Lurpeko zurtoinetan tuberkulu deritzen hodiak sortzen dira, patata bezala ezagutzen ditugunak, eta hazteko gorringoak baino ez diren ezkata espezie batzuk sortzen dira 'Begi' deitzen ditugunak.

Ezaugarriak

Lurpeko zurtoinetan eratzen duen alea da jateko ona den bakarra. Gainerako zati guztietan solanina izeneko alkaloidea baitu. Lantzen diren patata guztiak Solanum tuberosum motakoak dira; mota horrek, ordea, aldaera asko ditu. Aldaera horiek alearen itxuraren edo kolorearen arabera sailka daitezke; ale hori formaz biribila, arrautza itxurakoa edo luzarana, eta ale horren azala eta mamia zuriak, horixkak, gorrixkak izan daitezke. Sailka daitezke, bestalde, duten aleari ematen zaion erabileraren arabera, batzuek gizonaren elikagaitarako erabiltzen baitira, eta besteak berriz ganaduen bazkatarako.

Jateaz aparte edari biziak egiteko ere erabiltzen da. Patata Txileko hegoaldekoa da berez. Ande mendien inguruetako lurraldeetan zabaldua zegoen Kristobal Kolon Ameriketara iristerako, eta amerindiarren artean oso erabilia zen janari gisa. Europan espainiarrek zabaldu zuten, XVI. mendean, aurrena Espainian bertan eta gero beste lurraldeetan. Baina ez bakarrik Europan; Hego Ameriketako iparraldean eta Ipar Ameriketako hegoaldean ere zabaldu zen espainiarrak hara iritsi ondoren. Digeritzen oso erraza da patata, eta gizakiok bizitzeko behar ditugun elikagai asko ditu: C bitamina, aminoazidoak, proteinak eta tiamina, besteak beste. Gaur egun, mundu guztian hedatua dago patata, eta munduan gehien lantzen den barazkia da. Munduan ekoizten den patataren % 70 Europan eta Sobietar Batasuna zeneko lurraldeetan ekoizten da; Afrikan eta Asian, berriz, Japonian izan ezik, oso gutxi. Asko dira patatari eritasunak eragiten dizkioten birus eta zomorroak. Horietan ezagunena patata-zomorroa da.

Patatik glukosa atera daiteke, zelulosa ere bai. Zelulosarekin filmak ikusteko zeluloidea ere egiten da.

Patataren glukosa-unitateen arteko lotura jakin batekin zelulosa lortzen da.

Landarearen atalak

Zurtoina

Lurraren gainetik ikusten den zatia da, landareari egitura ematen diona eta bere organoak jasaten dituena, hala nola hostoak, loreak eta fruituak. Bere bi funtzio nagusiak elikagai eta substantzien garraioa da, sustraien eta hostoen artean.

Zurtoinek geotropismo negatiboa dute, hau da, grabitatearen kontrako norabidean hazten direla. Korapilo batzuk ere badituzte, horietatik sortzen dira hostoak, eta era askotako gorringoak dituzte.

Hostoa

Forma eta tamaina ugari izan ditzakete, baina normalen, 10-20 cm arteko luzera dute; euren hostoxka iletsuak dira, landarearen gainontzeko egiturak bezala. Zurtoinaren lurpeko zatian ere hostoak garatzen dira, aztarnazkoak direnak, ezkata txikiak bezalakoak.

Sustrai

Tuberkuluetatik sortutako landareak dira. Sustrai horiek hazi-tuberkuluaren eta lurzoruaren azaleraren arteko zurtoinen zatian kokatzen dira.

Lorea

Tuberizazioa hasten den seinale da. Barietate goiztiarretan, 30 egunera gertatzen da, tarteko barietateetan, 35 eta 45 egun bitartean; eta berantiarretan, 50 eta 60 egun bitartean. Etapa honek 30 egun inguru irauten du.

Laborantza

Patata laborantza-baldintza nahiko zorrotzak dituen landarea da. Hezetasun ugari eta erregularra eskatzen ditu,  batez ere, tuberizazio-aldian. Laborantzan kontuan hartu behar dira; Klima , lursaila, urestatzea,  garaia, ereinketa eta bilketa.

Klima

Tenperatura

Goi lurretako klima baldintzek laguntzen dute, non tenperatura nahiko freskoa den. Patata, bere tuberizaziorako eta hazkuntzarako 15 eta 20 ° C arteko tenperaturak behar dituelako.

Patataren landarea termoperiodiko bat denez, hau da, eguneko tenperaturaren eta gaueko tenperaturaren artean, gutxienez 10 ° C-ko aldaketa bat egon behar da, ordea, aldaketa txikiagoa bada, hazkuntza eta tuberizazioa kaltetuak izango dira. Egoera hori sarritan gertatzen denean, ziklo begetatiboan zehar, errendimendua eta kalitatea kaltetzen dira, goixeko tenperaturak oso altuak direlako zurtoinak eta hostoak hazteko, baina ez tuberkuluak hazteko.

Prezipitazioa

Landarea behar den ur-kantitate optimoa 600 mm-koa da, ziklo begetatibo osoan banatuta, eskari handienak tuberkuluen ernaltze eta hazkuntza etapetan gertatzen dira.

Haizea

Haizeak moderatuak izan behar dira, landareek ez dute 20 km/h-ko abiadura gehiagokoak gainditzen. Haize bolada handiak, kalte handia egin dezakete kalitatean eta errendimenduan.

Argi orduak

Patataren landarea hobeto hazten da 8 eta 12 argi orduko aldiko bitartetan. Gainera, argitasunak eragina du landareek eskatzen dituzten fotosintesian eta fotoperiodoetan.

Lur-saila

Altitudea

Patata hazkuntzarentzako altitude egokiena 1.500 eta 2.500 metro artean dago, baina altuera txikiagoetan haz daiteke, garai eta tenperaturen arabera.

Lurra

Lur onenak frankoak, frankohareatsuak, franko-limosoak eta franko-buztintsuak dira. Lur hauek, drainatze onekoak eta 0,50 m-tik gorako sakonera behar dute, beraz,  estoloiak eta tuberkuluak askatasunez hazteko eta uzta errazteko aukera izaten dute.

Ereinketa

Ereiketa sexuala (hazien bitartez)

Bi ereiteko prozedura daude, sexuala (hazien bitartez) eta asexuala (tuberkuluen bitartez,hau da, patata zati baten bitartez). Biak alde onak eta txarrak dituzte. Sexuala merkeagoa da, landare honen haziak patatak baino merkeagoak direlako. Baina aldiz askoz ere sentsibleagoak dira landatu bezain laster, euri edo tenperatura oso baxuekin hil egiten direlako . Garraiatzeko oso erraza da, leku oso txiki batean hainbat kilo hezi sartu ahal direlako, beraz biltegiratzeko ere oso leku gutxi behar da. Aldiz, hauen eskulana asexualarena baino gaitzagoa da, haziak zaintzea eta ondo hastea askoz zailagoa delako, beraz beraietaz zain egotea eskatzen dute.

Ereiketa asexuala (pataten bitartez)

Asexualetan, ereiketa prozedura oso erraza da, patata zatiak haziak baino indar handiago dutelako, beraz,  azkarrago hasten dira eta hasierako lan handia ekiditzen du. Normalean, kalitate eta tamaina handiko tuberkuluak lortzen. Ordea, sexuala baino biltegiratze espazio gehiago behar du, patatak heziak baino espazio gehiago betetzen dutelako eta garestiagoak izaten dira.

Ereiketa garaia

18 ° C-tik beherako tenperaturak gauez eta 18 ° C-tik gorakoak egunez daukaten zonaldeak urte osoan landu ahal dira.

Aldiz 1.000 edo 1.500 metroko baxuko zonaldetan patata, soilik garai lehorretan haz daiteke (martxoa eta apirila bitartean) udaberriaren hasiarekin.

Ureztatzea

Ereiketa asexualaren bitartez landareak egindako prozedura.

Patataren laborantzak ondo egiten du aurrera euri ugari edo ureztatzeko ura dagoen tokietan. Hazkunde garaian landarea 500 eta 700 mm ur behar du eta.

Garai lehorrean, laboreak ureztatze ohikoak eta arinak eskatzen ditu. Landa-eremuak bustita mantentzeko, hezetasun maila baxuek eragin kaltegarria baitute patataren errendimenduan, tamainan eta kalitatean.

Lurzoruko hezetasun aldaketek deformazioak eragiten dituzte tuberkuluetan eta patogenoak erakarriz.

Bilketa

Landatutako barietatearen  ziklo begetatiboaren egunen arabera  (goiztiarra, ertaina edo berantiarra), edo hostotza hori bihurtzen hasten denean eta hostoak modu naturalean erortzen hasten direnean bilduko da.  Komeni da hostotza uzta baino 10 bat egun lehenago moztea, tuberkuluen larruazala indartsuagoa bihur dadin eta haien heldutasuna bizkortu dezan. Praktika horrek materia lehorra metatzen laguntzen du, eta hori garrantzitsua da produktuaren kalitatean.

Uzta goizeko ordu eta eguraldi lehorrarekin egin behar da. Abioa eskuz egiten da, aitzurrarekin, suatxoarekin edo kuma motzarekin. Komenigarria da kontu handiz uzta biltzea, patataren gainazalean zauririk egon ez dadin, gaixotasun ugari sartzeko bide nagusia bihurtzen da eta.

Tuberkuluak 2 orduz egon behar dira lurrean eguzkitan, aireztatzeko eta ondo lehortzeko. Horrek tuberkuluaren azala suberizatzen amaitzen laguntzen du. Horrek manipulazioan, garraioan eta biltegiratzean kalterik ez eragiten laguntzen du.

Hautaketa

Biltegiratu behar diren tuberkuluek osasun-egoera ona izan behar dute, eta garbi iritsi behar dute biltegira, tratamendua eraginkorra izateko. Eta ondorengo sailkapen-lana erraza izateko. Hautaketa eskuz egin daiteke, baina baita ere, modu mekanikoan edo mistoan.

Sailkapena

Jarduera hau metatze-zentroan egiten da. Produktua hainbat modutan sailka daiteke, garbitasun edo zikinkeriaren mailagatik, tamaina, itxura edo pisuaren arabera.

-Tuberkuluak duen garbitasun- edo zikinkeria-mailagatik:

• Oso garbia

• Garbia

• Zikina.

-Tamainaren eta itxuraren arabera:

• Handia (7-10 cm-ko diametroa eta 15 cm-ko luzera)

• Ertaina (4-7 cm-ko diametroa eta 10 cm-ko luzera)

• Txikia (4 cm edo gutxiagoko diametroa).

-Pisuaren arabera:

• 1. mailakoa, 113.5 g edo gehiagoko pisuarekin.

• 2 mailakoa: 85.13 eta 113.5 g arteko pisuarekin.

• 3 mailakoaeta 56.75 eta 85.13 g arteko pisuarekin.

• 4  mailakoa 56.75 g-ra bitarteko pisuarekin.

Orban berdeak dituzten patatak, zapore mingotsak dituztenak eta azaleratze-seinaleak dituztenak kendu behar dira. Pisuaren araberako hautaketak salmenta edo biltegiratzea errazteko balio du.

Uzta ondokoa

Biltegian produktua abiarazteko unean zituen baldintza berberetan mantendu behar da. Hau da, sendo mantendu behar dira, zimeldu gabe eta gaixotasunengatik edo ernalketarik gabe. Gainera, patataren prezio baxuko garaian uztatzen bada, gorde egin daiteke salneurria erakargarriagoa denean saltzeko. Patata ahalik eta garbiena mantentzeko 28 "x14" x12 motako zurezko kutxetan gutxi gorabera 45.45 kg-ko edukierarekin edo zuntz sintetikozko zakuetan gordetzea gomenigarria da. Patatak ez dira garbitu behar, eta ez da utzi behar euri-urarekin edo kondentsazioarekin bustitzen, horrek bakterioak sartzea eragiten du, berehala ustelduz.

Gaixotasunak

Zimeldura bakterianoa (Pseudomonas (Ralstonia) solanacearum)

Pseudomonas syringae

Zimeldura bakterianoa edo usteltze arrea, gaixotasun bakterianorik larrienetarikoa da. Patataren munduko eskualde beroetan, gaixotasun honen ondorioz sarritan murriztu egin da laborantza honen ekoizpena.

Sintomak: Hasierako sintomak orrien alde bakar batean edo adar batean ikusiak izan ahal dira.

Hanka Beltza edo Huzteltze Zuria

Hanka beltza landarearen garapenaren edozein etapatan ager daiteke, batez ere, hezetasun handiegia denean. Gaixotasun hau oso kaltegarria da bereziki klima hezeetan.

Sintomak: Sortutako lesioak zurtoinean gora doaz, usteldu den tuberkulu-hazi batetik.

Deuseztapena (Clavibactermichiganensis subsp. Sepedonicus)

Bakterioa hau deuseztatzea arazo handia da, eskualde epeletan. Baina batzuetan ere klima tropikala duten herrialdeetan agertzen da, eskualde epeletako hazia erabiltzen denean.

Sintomak: Denboraldiaren erdialdean edo amaieran agertzen dira, eta zimeldura, askotan, landarearen zurtoin batzuetan baino ez da agertzen.

Streptomyces scabies

Sarna arrunta (Streptomyces scabies)

Sarna, tuberkuluaren ohiko arazo bat da patata ereiten den eskualde guztietan, lurrak oso azidoak daudenenean izan ezik. Kalitateari eragiten dio, baina ez errendimenduari.

Sintomak. Hainbat lesio mota garatzen dira;  azalekoak edo erretikularrak adibidez.

Harkaitza (Lurpeko spongospora)

Hego Amerikako toki epeletan eta goi tropikaletan agertzen da.

Sintomak:  Normalean ez dago gaixotasunaren sintomarik aireko aldean. Lehen sintoma txikiak tuberkuluetan agertzen dira, kolore argiko anpoilak agertuz.

Phytophthora infestans

Phytophthora erythroseptica

Ikatz berantiarra (Phytophthora infestans)

Kontrol neurriak dauden arren, gaixotasun hau, arazo larriena da patata ekoizten duten eskualde askotan.

Sintomak: Askotan, itxura hezeko lesioak agertzen dira. Gaztaina-koloreko nekrotikoak bihurtzen dira lehorrak daudenean, edo beltzak, hezeak daudenean.

Usteltze arrosa (Phytophthora erythroseptica)

Gaixotasun larria da lurreko tenperaturak  20 °C baino gehiagotan dagoenenean ,eta urez betetako eremuetan. Bestela, normalean ez da arazo larria izaten.

Sintomak. Normalean zurtoina narriatu egiten da. Tuberkuluek bakarrik izan dezaketen sintomak, marroi iluna, dekolorazio urtsua eta, batzuetan, kautxua bezalako testurak dira.

Patata motak

Patata motak bilketa momentuaren arabera

Bildu diren momentuaren arabera, patatak hiru motatan sailka daitezke:

Patata berriak

Patata berriak martxoa eta ekaina bitartean biltzen dira ipar hemisferioan, guztiz heldu aurretik. Patata gozoak edo zapore eztikoak izan ohi dira, ur portzentai altuagoarekin eta testura sendokoak.

Tamaina txikia dutenez, ezin hobeak dira goarnizioetarako eta lurrunezko plateretarako, zuritu edo osorik sukaldatu baitaiteke. Hala ere, patata honen haragia trinkoagoa denez, oso ondo eusten die irakindakoei edo frijituei.

Horregatik, patata tortila, errusiar entsalada edo patata egosiak bezalako errezetak egiteko balio du.

Urtaroko patatak

Ekainaren eta uda amaieraren bitartean biltzen dira ipar hemisferioan. Patata berrien eta zaharren artean dago patata mota hau. Eta sukaldean gauza asoatarako erabili daiteke.

Patata mota hau erabilera anitzeko patata mota bat da eta ia nahi den edozer sukaldatzeko balio du.

Patata zaharrak

Patata zaharrak udazkenean biltzen dira. Tamaina handikoak dira eta larruazala lodiagoa eta gogorragoa dute, kontserbazio-denbora luzeei eusteko. Ilunagoak ere badira, eta bere mamiak almidoi-kontzentrazio handia du.

Patata mota hau nagusiki gisatuak, barazki-kremak eta pureak egiteko erabiltzen da. Almidoi ugari dutenez, saltsak gizentzen dituzte eta zaporeak eta elikagaiak hobeto xurgatzen dituzte. Gainera, oso gomendagarriak dira erretzeko, zapore handia dutelako.

Aipatzen diren patata mota batzuk argazkian ikusi daitezke.

Monalisa

Patata mota hau jatorriz Ameriketakoa izan arren, Espainia iparraldean eta Frantzia hegoaldean sortu zen. Euskal Herriko patatarik ezagunena eta hedatuena da.

Monalisa patata ur gutxien duen patata-barietatea da eta, beraz, oso aldakorra da sukaldean. Tamaina ertaina du, forma obalatua, ukipen leuna eta kolore argia.

Patata berri gisa sailkatzen da, eta almidoi portzentai altua duenez, oso erabilgarria da frijitzeko, olio gutxi pilatzen baitu. Irakiten jartzerakoan, beste batzuk baino lehenago iristen da egoste puntura eta, gainera, forma hobea mantentzen du.

Garratza

Urte osoan zehar aurki daiteke patata mota hau eta Espainia osoan lantzen da. Industria handiek bereziki eskatzen dute ezaugarri eta propietate hauengatik: azukre gutxi du eta fekula eta uraren oreka ona. Gainera, ondo kontserbatzen da eta ia urte osoan dago eskuragarri.

Patata garratzaren tamaina handia da, forma obalatuarekin, azal marroi argia eta mehea eta mami horirekin. Frijitzeko bereziki gomendatzen den patata da, azukre gutxi duelako, eta kontserbaziorako gaitasun handia duelako nabarmentzen da. Horregatik, elikagaien industrian askotan erabiltzen da, patata-tortillak edo snack bezalako produktuak egiteko.

Kennebec edo Patata galiziarra

Patata honen jatorria Estatubatuarra den arren, famatuak diren patata galiziarrak barietate honetakoak dira. Lurraren ezaugarriak direla eta, zapore bizia eta indartsua du, bakarra Europa osoan. Patata mota hau munduko ezagunena da.

Patata handia da, azkar hazten da eta zapore handia du. Bere azalak, orban batzuk ditu eta mehea da hori edo marroi argi kolorekoa, eta mamia zuria da.

Ur gutxi eta almidoi-eduki handia duten urtaroko patata da. Sukaldaritzan oso aldakorra da, baina bereziki patata frijitu onenetakoa dela esaten da.

Spunta

Zapore gozoko urtaroko patata da, bereziki ezaguna Espainiako iparraldean. Egosita kontsumitzen da batez ere, entsaladetan edo hornigai gisa.

Genetikoki eraldatua izan den patata mota bat da, gaixotasunei aurre egiteko.

Red Pontiac edo Patata Gorria

Patata mota hau bere azal gorriagatik eta mami zuriagatik ezagutzen da, forma borobila eta ehundura pikortsua ditu. Bere ezaugarri organoleptikoek, askorentzat gogokoena bihurtzen dute patata tortillak egiterako orduan, egosita jateko ere balio duen arren.

Universa

Universa patatak kolore hori argiko azala eta mami oso zuria ditu. Patata unibertsala da, gehien merkaturatzen den patata mota delako. Egosteko eta beste plater mota batzuetan erabil daitekeen arren, patata frijitu bezala erabiltzen da gehien bat.

Elodie

Patata mota hau patata berria da. Forma obalatua du, azal horia eta antzeko koloreko mamia. Bere tamaina ertaina da, eta, bere mami krematsuari esker. Patata hau udan edo bero garaietan kontsumitzen da bereziki.

Elodie patata aldakortzat hartzen da eta, beraz, edozein modutan sukaldatu daiteke.

Vitelotte

Vitelotte patatari patata bioleta ere deitzen zaio bere kolore bereziagatik, bai larruazalean eta bai mamian. Bere tonuak barietate zehatzaren arabera aldatzen dira, baina beti da deigarria eta oso erraza bereizten patata mota tradizionalenetatik.

Purean bereziki ikusgarriak dira koloreagatik. Entsaladan eta hornigaietan ere oso ondo gelditzen dira.

Historia

Gizonak, nomada izateari utzi eta sedentario izatera pasa zenean, bere bizimodua aldatu beharra izan zuen, eta bere ehiza eta arrantza lanei gehitu behar izan zien bilketa. Denboraren ondorioz, ohitura berri hori nekazaritzan sortu zen, eta, horren ondorioz, hainbat landare etxekotzeko prozesuari ekin zitzaion, besteak beste, patata.

Lehen patata aztarnek, 8.000 urte baino gehiago dituzte, eta Chilca herritik gertu egindako indusketa batzuetan aurkitu ziren, Lima hegoaldean, 1976an F. A. Engel antropologoak. Beranduago, Peruko Casma haraneko lau toki arkeologikotatik zetozen hogeita bat patata tuberkuluz osatutako bilduma bat aurkitu, ilustratu eta deskribatu zituen, 4000 eta 3200 urte bitartean dituztenak.

Une horretatik aurrera, eta mendeetan aurrera egin ahala, patataren historiak zerikusia izan du planetako ia herrialde guztietan modu arrakastatsuan sartzearekin batera, izan ere, hainbat ingurumen-baldintzatara egokitu daitezkeen patata moten garapenarekin.

Patataren etxekotzea

Patataren etxekotzearen historia eta ondorengo hedapena poliki-poliki zehazten ari da, hainbat diziplina zientifikok egindako aurkikuntzak batera aztertuz. Hondakin arkeologiko eta paleobotanikoen interpretazioa bat dator landutako patataren eta haren basakideen genetikak eta biogeografiak emandako datuekin. Etnobotanikoek gaur egun komunitate indigena askok patataren laborantzari, prozesamenduari eta biltegiratzeari buruz egin ditzaketen analogiekin ere.

Nekazaritzari ekiteko, ezinbestekoa da ehiztari, arrantzale eta biltzaileen populazio egonkorra finkatzea, ehizarako edo arrantzarako baliabide ugari dituzten eskualdeetan. Hain zuzen ere, horixe da Titicaca lakuaren inguruan Tiahuanaco kultura garatu zuten giza kokaleku primitiboen kasua, non arrantzaz gain, Akuenidoak ere aurkitu zituzten

Akuenidoen etxekotzea eta patata landarearen behaketa

Ehizatzea eta Akuenidoen etxekotzea (gaur egungo “llama”) izan zen patataren etxekotze aurreko urratsa, ukuiluetan zeuzkaten animalien simaurra pilatzen zen eta landareak hura ongarri bezela erabiltzen zuten asko haziz. Animali hauen ehiztari eta abeltzainen lehen belaunaldiek, zalantzarik gabe, harriduraz ikusi behar izan zuten basa-landareen espezieen hazkunde oparoa urteko eurite-aldi bakarrean (abendutik martxora), bereziki simaur desegin piloetatik gertu. Ximaur piloetatik gertu, familia osoak, erreztasunez, han hazten ziren landareak aztertzen eta balioesten zituzten.

Baldintza horietan, Solanum brevicaule patataren basa-espeziea ez zen oharkabean igaro, izan ere, izozteen aurrean tolerantzia du eta gainera, loraldian hostotza ugari dituen landara da. Espezie honen hostotza, fruituak heldu eta berehala lehortzen da, eta, beraz, nekez ikus daiteke. Hala ere, nahiz eta landareak oharkabean igaro atseden begetatiboaren garaian, tuberkuluak lur lehor eta hotzean gordeko ziren negu osoan (ekainetik abuztura) berriro ere eurite-aldian ateratzeko.

Atsedenaldiaren ondoren (maiatzetik irailera), tuberkuluak udako lehen euriengatik hazten hasten dira, aldi berean, beren ur-erreserba erabiltzen dituzte (% 75etik % 80ra). Broteak lurretik ateratzen dira gainazalera beste landaretzarik ez dagoenean, beraz, erraz bereizten eta biltzen dira. Ernalketaren ondoren bildutako tuberkulu hauek, "q'ipa papa" izena jasotzen dute Aimaran, eta hazteko edo kontsumitzeko erabil daitezke. Modu honetan, beharbada, hautespen artifiziala hasi zen tamaina handiagoko eta kalitate hobeko tuberkuluak lortu arte, lehen patata landuarenak bezala (Solanum stenotomum).

Perutar patataren taxomania

Patataren azpi-espezien banaketa.

Jatorrizko patata-barietate landuak oso zabalduta daude Andeetan zehar, Venezuelako mendebaldetik hegoalderantz, Argentinako ipar-mendebalderaino eta Txileko hegoaldeko Chiloé eta Chonos artxipelagoetaraino. Barietate horiek aniztasun handia erakusten dute, bai morfologian, zenbaki kromosomikoetan, eta fiisiologian. Aniztasun horiek ainbat kontrobersi sortu ditu oraindik konpondu ez direnak.

Era berean, kreole-patatak sorburu dituen basa-espeziea luzaroan egon da eztabaidan. Hala ere, hipotesi horiek guztiak 20 espezieko talde batean oinarritzen dira. Euren artean oso antzekoak diren basalandareak, eta, gaur egun, unibertsalki onartutako taxonomia tratamendurik ez dutenez, Solanum brevicaule izeneko multzoan ezarri direnak. Basoko espezieen multzo horretatik abiatuta etxekotu egin ziren, eta, horren ondorioz, fase begetatiboetan indar handiagoa izateko hautatu ziren, baina, batez ere, estoloi motzagoak, tuberkulu handiagoak eta gustu mingotsa murriztu ziren, tuberkuluetan glukosinolato asko zeudelako.

Landutako patata barietate guztiek perutar osagaietatik eratorritako klatu monofiletiko bat osatzen dute, Solanum brevicaule  patataren multzoko kide guztietatik hartutako DNAri buruzko informazio ugari eta barietate kreoleen lagin adierazgarri bat erabiliz egindako analisi kladistiko eta fenetikoen arabera.

Peruko "espezie" horiek ez daude behar bezala definituta, eta azterketa taxonomikoek adierazten dute espezie bakarra izan daitekeela lehentasun-printzipioagatik, Solanum bukasovii izena jaso beharko lukeela. Ikerketa genetiko hauek, pataren jatorria, Peruko hegoaldeko eremu zabal batean hezia izan zela adierazten dute, basoko espezie bakar batetik abiatuta. Toki horretatik, patata iparralderantz eta hegoalderantz hedatu zen, Hego Amerika osoan banatuz.

Denboran zehar, patataren banaketa honek, Hego Amerika osoan zehar, dibertsitate genetikoko zentro berrien sorrera eta garapena eragin zuen, Txileko Chiloé artxipelagoarena kasu, nondik Europan landutako ia barietate guztiak hotik datozen eta Bogota eskualdekoa, Kolonbia.

Amerikatik Europara

Lehen aldiz landutako patata 1537an ikusi zuten espainiarrek La Grita haranean, Velez probintzian (Kolonbia). Horrela kontatu zuen Pedro Cieza de León konkistatzaile, kronista eta historialariak 1553an Sevillan argitaratutako Crónica del Peru lanean, eta gaineratu zuen berak Quitonen (Ekuador) ikusi zuela eta baita Popayán eta Paston ere (Kolonbia).

Honela esaten du bere liburuko pasarte batean:

“Artotik kanpoko mantenu naturaletatik, badira beste bi indiarren artean gotorleku nagusitzat hartzen direnak: papa izenez deitzen dituzte, lur turmen gisakoak dira, gero barrutik gaztaina egosia bezain samur geratzen dena; ez du ez oskolik ez kueskorik, lur azpian jaiotzen baita.”

Patata Europan

Uste denez, patata, antzinako Perutik Espainiara eraman zuten 1554an, bitxikeri botaniko bezala. Uste denez, 1560tik aurrera, patatak landatu ziren Las Palmas Kanaria Handian, urte gutxi batzuk beranduago, uharte horretatik, Europara esportatzen hasi ziren, Atlantikoko kostaldeko zenbait tokitara zihoazenak, zehazki, Flandria eta Frantzia, Las Palmasek merkataritza aktibo bat mantentzen zuen gunea zelako

Kanaria Handitik patata esportazioei buruz dagoen lehen berria 1567koa da. Erreferentzia honek (Fernando Bruquetas eta Manuel Lobo irakasleek Las Palmaseko Probintzia Artxibategi Historikoan argitaratutako artikulu batean diotenez) helmuga Anberesko portua zela zehazten du, Flandrian, non "patataz" betetako hiru upel bidali ziren produktu ezberdinekin batera. Beste helmuga Frantziako Le Havre portua zen, non Juan de Molina merkatari frantziarrak 1574an bere anaia eta kontsignatarioari bi patata upel bidali zizkion.

Patataren Ezbeharrak

Zenbait belaunaldi igaro ziren bitxikeria botaniko hau europar herriaren funtsezko elikagai iturri bihurtu zen arte. Aurreiritzi eta tradizio asko jartzen zitzaizkion tartean. Gainera, arazoa zen patata landareek iluntasun asko behar zutela. Udan egun luzeagoak dituzten Europako baldintzetan, landareak tuberkulu txikiagoak sortzen zituen patata jatorriz ekuatorialagoa den eremuan baino.

Arazo hori identifikatu egin behar izan zen lehenik, eta, ondoren, laborantza-baldintzak egokitu behar izan ziren arazoa konpontzeko. Baina hala ere patatak beste ainbat onura zituen, bere hazkuntza eta uzta lan tresna berezirik gabe egiten zen. Animalia basatiek eta aziendak ez zioten kalterik egiten landareari, eta, gainera, lur harritsuetan eta muino aldapatsuetan landu zitekeen. Abantaila handiena zen laboreen errendimenduaren %150 lortzen zelako hektareako. Azkenik, patataren prestaketa zerealena baino askoz errazagoa zen.

Patataren lehen pausoak

1573an, Sevillan 1571 eta 1574 artean gertaturiko etengabeko lehorte eta goseteek, hiriko zentro benefiko bateko ekonomoak, "Tuberkulu berriak" erostera bultzatu zuten, merkatuan zuten onarpen eskasaren ondorioz, prezio oso baxuetan saltzen zirenak. Horrela, ospitaleko baratzean landatzen hasi ziren, gaixoei janaria emateko.

Horrela, jende aberatsak arbuiatzen zuena, janari bikaina bihurtu zen ospitaleratutako behartsuentzat. Ospitaleko fraideek, lortutako emaitza bikainak ikusita, patatak landatzen jardun zuten. Sevilla inguruan labore berriaren lore zuriak ikusten hasi ziren, XIV. mendearen lehen erdian Espainian zehar hedatzen joan zirenak eta jasotako uztek soldadu eta jende pobrea  izan zituzten kontsumitzaile nagusi.

Ondoren, Erromara eramana izan zen 1588an eta Carolus Clusius naturalistak, "Trufa txiki" edo "tartuffoli" bezala deskribatu zuen. Thomas Haritek, 1586 inguruan, Kolonbiako kostaldetik ekarritako aleak eraman zituen Ingalaterrara.

XVI. mendearen amaieran, patata ohiko jakia zen Italian, Alemanian, Polonian eta Errusian; ez, ordea, Frantzian. Antoine Parmentier farmazialari eta gastronomoa izan zen herrialde horretan patataren kontsumoa ezagun eging zuena XIV. mendearen amaieran. Parmentier bere oturuntzengatik zen ezaguna, patataren elikadura berrikuntza bezala eskainiz.

Ondoren, XIV. mendeko Irlandan landu zen. Mende horretan, Europak negu gogor batzuen ondorioak jasan zituen, nekazaritza-ekoizpenari eragin ziotenak; horri gaixotasunak eta gerrak gehitu zitzaizkion, eta horrek nabarmen murriztu zuen landako eskulana. Gabezia horiek nolabaiteko luzapena izan zuten XIV. mendean, eta horiez gain, Frantziako ezegonkortasun sozial eta politikoa ere izan zen.

Patata Euskal Herrian

Patata 1773 urtean iritsi zen Euskal Herrira. Hasieran ez zuen arrakastarik izan, elizak txarra zela esaten zuen eta. Espainiako independentzia gerrako soldaduak patata jaten ikustean aldatu zen egoera eta 1814. urterako ia guztiz hedatuta zegoen.

Arabako patata Irailean patata biltzen hasten dira Araban, eta otsailean amaitzen dute. Laborantza honen tradizioa handia dela, klima nolakoa den eta lurzoruaren ezaugarriak bereziak direla kontuan hartuta, patata hau kalitate aitortuko produktua da.

Araban ereindako patata-barietate nagusiak Garratza, Monalisa eta Kennebec dira.

Ingurumena errespetatuz landatuta eta bilduta, tuberkulu osasuntsu eta homogeneo horrek Eusko Label berme-zigilua du. Freskotasuna, kalitatea eta berezitasuna ziurtatzen dituena.

Nahiz eta Eusko Labela duen Arabako patata zorro mota ezberdinetan aurki daitekeen, badira bi erreferentzia denetan berdinak direnak eta erraz bereizten lagunduko digutenak: zorroaren kanpoaldean ageri den Eusko Label logotipoa eta barruan aurkituko dugun zenbakidun etiketa-ziurtagiria, elikagaiaren benetakotasuna bermatzen duen bakarra. "Arabako patata" kalitate-zigilua erabiltzeko goi-mailako kalitateari dagozkion baldintzak bete behar dira. Hau da, produktoreek eta teknikariek prestatutako araudian definitutako baldintzak. HAZI arduratzen da baldintza horiek kontrolatzeaz, laborantza, aukeraketa eta ontziratzea gainbegiratuz. Araudi hori HAZIren egoitzan eskura daiteke.

Araban Tecnaliak sortutako Zorba patata mota da Europan McDonald's enpresak patata-frijituak egiteko erabiltzen duena.

Laborantza eta bilketa

Industrian

Normalean 320 milioi tona patatatik bi heren pertsonen elikadura-kontsumorako erabiltzen da, modu batean edo bestean. Etxean landatuta edo merkatuan erosita, patata freskoak labean egosten dira, irakinda edo frijituta, eta errezeta mota harrigarrietan erabiltzen dira. Baina, patataren munduko kontsumoa, produktu freskotik elikagai industrialetara pasatzen ari da.

Kategoria honetako elementurik garrantzitsuenetako bat patata izoztua da. Patata mota hau, munduko osoko jatetxeetan eta janari azkarreko kateetan zerbitzatzen diren patata gehienak hartzen ditu. Ekoizpen prozedura oso erraza da: zuritutako patatak mozten dituzten hortz batzuetatik pasatzen dira, ondoren pixka bat egosi, airez lehortu, pixka bat frijitu, izoztu eta ontziratu egiten dira.

Patata izoztua aparte beste motatako patatak ditugu:

• Patata freskoa: poltsetan kontsumitzeko prest.

• Chip patatak: patata frijituak...

• Alkohola egiteko.

• Patata deshidratatua: zopak eta irinak egiteko balio du.

Hauek gero eta garrantzi handiagoa ari dira artzen industrian.

Industria modernoak, patata gordinak duen almidoiaren %96 ere ateratzeko gai da. Patataren  almidoiak, zaporerik gabeko hauts fin batek, testura bikainekoa, gari edo arto almidoiek baino biskositate handiagoa ematen du, eta produktu gustagarriagoak egitea ahalbidetzen du. Saltsak eta egosiak lodiak egiteko erabiltzen da, eta pastel irinetan, masetan, gailetetan eta izozkietan biltzeko.

Esportazio eta Inportazioak /Mundu mailako prudukzioa/merkatua

Patata jatorriz Hego Amerikakoa da, indigenentzat oinarrizko elikagaia baitzen. XIX. mendera arte eta Europa modu intentsiboan lantzea ez zuen interesatzen.

Herrialde ekoizle nagusia Txina da, eta Holanda da esportazioen liderra.

Espainiako lehen esploratzaileek arreta berezia eskaini zioten eta XIV. mendearen erdialdean ekarri zuten Espainiara, hasiera batean helburu estetikoekin landu zen, ekonomikoak baino gehiago, batez ere ganadua elikatzeko.

Denborak aurrera egin ahala eta barietateak tamaina eta zapore aldetik hobetzen joan ahala, herriak bere dietan sartu zuen, garai hartako eskasia handiak zirela eta.

Denbora gutxian, bere laborantza Europako herrialdeetan zehar hedatu zen, eta frantziarrak, italiarrak eta ingelesak izan ziren arreta gehien jarri ziotenak. Klima guztietan ia landu zitekeen laborantza honek zituen aukera handiak sumatu baitzituzten.

Irlanda izan zen bere laborantza areagotzeko interesik handiena izan zuen herrialdea, eguneroko dietan oinarrizko elikagaia izatera iritsiz, garai hartan 'pobreen ogia' deitu zitzaion.

Laborantza ez zen XIX. mendera arte areagotu, tuberkuluaren kontsumo handia eta barietate berri emankor eta errentagarriagoak zirela eta.

Patata kontsumo handiko produktua da, eta industrian asko erabiltzen da. Ondorioz, kontinente guztietan hazi da, kantitate handian.

Munduko ekoizpenaren buruan Europa dago, eta ondoren Asia, taula honetan ikus daitekeen bezala:

Kontinentea	Produkzioa (mila tona)	%
Afrika	8.955	3
Asia	103.401	36
Europa	137.892	45
Ipar Amerika	27.779	10
Ozeania	1.879	1
Hego Amerika	13.468	5
Guztira	293.374	100

Azken hamar urtetan patataren produkzioan gehien hasi duten herrialdeak Txina, Polonia eta Federazio Errusiarra  izan dira. Hurrengo taulan munduan berain produkzioa handitu duten herrialdeak ikusi ahal ditzakegu:

Herrialdea	Produkzioa (mila-tonetan)	Landatutako azalera (Hektareak)	Errendimendua (Kg/ha)
Txina	65.052.119	4.401.727	147.788
Errusia	31.900.000	3.229.000	98.792
India	24.000.000	1.410.000	170.213
Estatu Batuak	21.011.030	516.590	406.725
Ukrania	16.100.000	1.600.000	100.625
Polonia	15.441.535	811.979	190.172
Alemania	11.491.694	284.078	404.526
Herbehereak	7.363.000	160.500	458.754
Frantzia	6.762.606	161.727	418.150
Erresuma batua	6.375.000	159.000	400.943
Turkía	5.000.000	200.000	250.000
Kanadá	4.645.600	170.200	272.949
Rumania	4.000.000	270.000	148.148
Irango Errepublika islamiarra	3.500.000	175.000	200.000
Perú	3.299.159	271.185	121.657
Bangladesh	3.216.000	248.988	129.163
Espaina	3.103.500	113.600	273.195
Japón	2.980.000	98.000	304.082
Brasil	2.865.080	153.004	187.255
Belgika-Luxenburgo	2.796.000	63.000	443.810
Kolonbia	2.697.980	162.626	165.901
Kazajstán	2.257.000	162.500	138.892
Argentina	2.132.504	83.000	256.928
Italia	2.074.914	80.061	259.167
Egipto	1.903.130	79.716	238.739

Inportazioei dagokienez, Holanda da patata gehien inportatzen dituena. 10 herrialde inportatzaile garrantzitsuenak hauek dira:

Inportazioak
Herria	Tonak	Milaka euro
Holanda	1.339.402	126.911
Bélgika-Luxemburgo	903.161	146.715
Alemania	685.240	181.039
Espainia	597.757	139.123
Italia	451.701	101.873
Erresuma batua	442.710	177.666
Frantzia	360.597	94.616
Portugal	241.877	54.3968
Errusiar Federazioa	138.185	26.534
Sri Lanka	109.498	22.655

Erabilerak

Elikadura

Patata, munduko uzta inportanteenetakoa da. Giza kontsumoan, adibidez, beste hiru elikagaik bakarrik gainditzen dute dute: Gariak, arrozak eta artoak. Bestalde, hektareak oinarri hartuta, tuberkuluak, errendimendu handiagoa izaten dute beste edozei zereal baino. Esandako tuberkuluak, animalien kontsumo nahiz, prozesatuen bitartez, gizakien elikadurarako erabiltzen dira gelfikatzaile gisa edo edari alkoholdunak egiteko. Horrela, tuberkuluak edonolako erabilera industriala izan ditzake, adibidez, patatetan dagoen almidoia produktu textilak produzitzeko erabiltzen da.

Propietateak eta onurak

Patata
Nutrizio balioa 100g bakoitzeko
Energia 77 kcal 320 kJ
Karbohidratoak	19 g
Almidoia	15 g
Koipeak	0.1 g
Proteinak	2 g
Ura	75 g
Tiamina (vit. B1)	0.08 mg (6%)
Riboflabina (vit. B2)	0.03 mg (2%)
Niacina (vit. B3)	1.1 mg (7%)
Bitamina B6	0.25 mg (19%)
Bitamina C	20 mg (33%)
Kaltzioa	12 mg (1%)
Burdina	1.8 mg (14%)
Magnesioa	23 mg (6%)
Fosforoa	57 mg (8%)
Potasioa	421 mg (9%)
Sodioa	6 mg (0%)

Patata, kontsumo errazeko eta balio nutrizional altuko elikagaia da. Patatetako tuberkuluak, %78 ura eta %18 almidoia dira. Beste guztia, hainbat proteinak, mineral eta lipidok osatzen dute. Patata, hainbat bitaminaz dago osatua, adibidez, bitamina C, riboflavina, tiamina eta niacina. Dituen mineralen artean hauek nabarmenduko genituzke: kaltzioa, potasioa, fosforoa eta magnesioa. Pataten azalak fibra ugari dute . Tuberkulu baten propietateak ehunekotan ondoko taulan aurki daitezke. Gehiengoak pentsatu arren pataten propietate gehienak azalean daudela, gezurra da, pataten barrualdean kokatzen dira hauek, baina egia da, azalak hainbat nutriente gehitzen dizkiola (fibra).

Patatekin egindako platerak

Etxean egindakoak

Patata tortila

Patata tortila pausoz pauso nola egiten den azaltzen duen bideoa.

Izenak esan bezala, patatekin egindako tortila da. Plater hau, espainiar sukaldeko platerrik ezagunetakoa da eta oso ohikoa da espainiar tabernetan aurkitzea.

Patata tortilaren historian sakondurik, aurkitutako lehen dokumentu idatzia nafarroan izan zen. Dokumentu hau anonimo batek idatzitakoa da eta  nafarroako gorteetara zuzendutakoa 1817. urtean. Bertan, Nafarroako baserritarren bizi baldintza txarrak azaltzen zituen Iruñako herritarrenekin alderatuz. Ondoren, elikagai eskasen zerrenda bat azaltzen da eta bertan hau topatu dezakegu: “... dos o tres huevos en tortilla para cinco o seis, porque nuestras mujeres la saben hacer grande y gorda con pocos huevos mezclando patatas, atapurres de pan y otra cosa…”

Plater hau egiteko mila modu daude eta bakoitzak berea du; tipularekin, piperrekin… guk modu orokor eta sinple batean erakutsiko dizuegu bideoan.

Porru-patata

Patata purea

Porru-patata edo porru salda

Euskal Herrian oso ohikoa den plater bat da eta barazkiak nabarmentzen dira gehien bat. Honen ezaugarri nagusiak porrua eta patata dira baina beste osagarri batzuk ere gehitzen zaizkio, adibidez, azenarioa, tipula edo baratxuriak.

Patata purea

Txikitutako patata egosiekin eginiko purea da eta ia sukalde guztietan beste plater baten osagarri bezala eskaintzen da.  Bere osagai nagusia patata da baina beste osagarri batzuk ere izan ditzake, esate baterako, azenarioa, gurina, esnea edo esne-gaina.

Industrialak

Patata frijituak

Plater hau, oso ohiko da mundu guztian eta oso erraza topatzeko joaten garen edozein taberna zein jatetxetan. Normalean, beste plater baten osagarri gisa eskaintzen da, adibidez, hamburguesa batekin edo plater konbinatu batean. Plater hau sukaldatzea ez da batere zaila, patatak xerra itxuran moztu eta egindako pusketak olio berotan uztea hauek urre kolorea hartu harte.

Bat-bateko patata purea

Bat-bateko patata purea

Ohiko patata purearen bertsio industriala da, erdi-landutako produktu gisa saltsen da hauts moduan. Hau prestatzeko modua oso erraza da: Ura edo esnea irakitan jarri eta hauts hauekin nahastea. Hauts hauen prestakuntza ondorengoa da: moztutako patatak irakiten jartzen dira, ondoren, hozten uzten dira. Modu honetara pataren estruktura puskatu egiten da, horrela aditiboekin errazago nahasteko. Prozesu honetan hainbat produktu kimiko gehitzen zaizkio pureari. Berriro tenperatura altuan sukaldatzen da sortutako masa eta horrela hauts gisa geratzen da. Amaieran, hutsean ontziaratzen da poltsatso batzuetan.

Poltsako patata frijituak

Patata frijituak

Oso fin moztutako eta frijitutako patata xaflak dira. Snack-en merkatuko zati handi bat dira eta mota ezberdin asko aurkitu ditzakegu: gutxi frijitu eta gatztutakoak edo zaporedunak (urdail-azpikoa) adibidez. Espainiar tabernetan, oso ohikoa da “tapa” gisa izatea  edari baten osagarri bezala.

Patata kontsumoa

Patata, mundu osoan asko jaten den elikagaia da eta horrela sailkatzen da:

Kontinenteka

Grafiko kontinente/tona

Grafiko kg/pertsona

Herrialde bakoitzak kontsumitzen duten tona kopuruetan, lehen postuan, Asian eta Ozeania kokatzen dira 94 millioi tonekin. Aldiz kg/pertsona datua kontuan izanik, Europa kokatzen da lehenengo postuan 87,8kg/pertsona.

Herrialdeka

Kontsumitsen diren tonak kontuan hartuta, Txina kokatzen da lehenengo postuan 47 milioi tonekin. Aldiz, kg/pertsona datua kontuan izanik, Bielorrusia kokatzen da lehenengo postuak 181kg/pertsona izanik batazbestekoa.

Vodka

Patata Alkoholean

Patataren erabilera nagusia elikagai gisa erabiltzea den arren, beste erabilera batzuk ere badauzka eta horien artean kokatzen da alkohola sortzearena. Horrela egiten da Vodka patata bat oinarri hartuta: Lehenik patatekin pure bat egin, ondoren hartzitu eta, amaieran, destilatu eta ontziaratu.

Patata azalak

Patatak jaten ditugunean, normalean, azala kendu eta hauek zaborretara botatzen ditugu. Len aipatu bezala, azal hauek izugarrizko aberastasun nutritiboa dute eta hainbat gauza egin ditzakegu hauekin zaborretara bota baino lehen:

• Patata azalekin eginiko patata frejituak
• Patatak “gajo” erara

• Abonoa: Platanoen azalekin egindako abonoa baino potentzia gutxiago dauka baina azal hauek duten potasioa landareei ondo etortzen zaie.

Patata kulturan

Patataren eragin soziala

Tel-Aviv eta Warwick unibertsitateetako ekonomialariek egindako ikerketa berri batek patata protagonista duen teoria polemiko bat jarri du mahai gainean.

Ikertzaile hauek egindako azterketaren arabera, erraza da ikustea zibilizazio aurreratuenek zerealak landu zituztela. Hala nola garia, garagarra, arroza edo artoa. Aitzitik, herri primitiboenak patata, taroa edo manioka bezalako tuberkuluen nekazaritzaren alde egin zuten.

Zerealak ez dira tuberkuluak baino errazago landatzen eta ez dira azkarrago hazten, baina, ekonomialarien arabera, beste modu batera biltzen eta biltegiratzen dira, eta honek aldaketa garrantzitsu bat eragin zuen aukeratu zituzten zibilizazioetan.

Garia, adibidez, urtean behin edo bitan uztatzen da, eta ale lehor pila sortzen da. Zerealak bildu ondoren, denbora luzez gorde daitezke eta erraz garraiatzen dira, baina lapurtzeko errazak ere badira. Horregatik, zerealak lantzen zituzten gizarteek presio gehigarri bat zuten uztak babesteko, eta horrek klase agintarien sorrera bizkortu zuen.

Tuberkuluak, aldiz, ez dira batere ondo biltegiratzen. Astunak dira, urez beteta daude eta lurretik atera bezain laster usteltzen dira. Manioka, adibidez, urte osoan hazten da, eta jendeak lurpetik ateratzen zuen jan nahi zuenean. Horrek nolabaiteko babesa ematen zion lapurretari; lapurtu nahi duenarentzat, askoz errazagoa da aletegi bat arpilatzea, sustraiak lurpetik ateratzen ibiltzea baino.

XVIII. mendean, demografiari eta zientziari esker, patata Europako iparraldeko mahaietara eramatea lortu zen. Presio demografikoaren eraginez elikagaien eskaria handitzen ari zen une berean, abere-hazleek patata berriak garatu zituzten azkenean.

Günter Grass idazle alemaniarraren iritziz, patatak, azkar eta merke landu daitekeenez, masak gosetetik askatu zituen, langileria sendoagoa haztea ahalbidetu zuen, eta etxaldeetan lan egiten zuten pertsona gehiago XIX. mendeko fabriketan sartzea ahalbidetu zuen. Fabrikek Europa demokratizatu zuen langile klase indartsu baten garapena ekarri zuten.

Bestalde, Irlandan patatak izan zuen inpaktu kulturalak eztabaida sortu zuen XVIII. mendean oinarrizko elikagai bihurtu zenean. Laborantza hau pobreak gosetik babesteagatik goraipatzen bazen ere, kritikoek irlandarrak ere pobretu zituela argudiatu zuten, biztanleria hiru milioitik zortzira igoaraziz mende bat baino gutxiagoan, eta horrek soldatak jaistea eragin zuen.

Ironikoki, 1845ean ugerrak Irlandan patata-uzta suntsitu zuenean (gosetea sortuz, jendea labore bakarraren menpe zegoelako bizirauteko), zientzialariak Andeetara itzuli behar izan ziren gaixotasunarekiko erresistentea zen patata barietate bat aurkitzeko.

Patata artean

XIX. mendetik aurrera, margolari batek pobreen bizitza irudikatu nahi zuenean, Vincent van Gogh-ek Los comedores de Patatas lanarekin egin zuen bezala, edo idazle batek nekazari familia baten baldintzak kontatu nahi zituenean, patatara jotzen zuen maiz, bizimodu xume bat deskribatzeko.

Van Gogh-ren "Los Comedores de Patatas"

Patata Van Gogh-en “Los Comedores de Patatas” obran agertzen dira. Van Gogh-ren arabera, nekazariak lantzen zuten lurraren tonu berberekin margotu behar ziren. Beraz, lur tonuak eta tonu ilunak dira nagusi margolan honetan. Oso lan organikoa da, ia garbitu gabeko patata bildu berri baten koloreak bezalakoa.

Patata oso presente dago mihisean, ez bakarrik fisikoki, baita kontzeptu osoan ere. Lanegun gogor baten ondoren familiako lasaitasun une batean irudikatutako nekazariak lan honen fruituaz elikatzen dira eta, Van Goghe-ren ustez, munduko gauzarik nobleenetarikoa zen hau.

Margolan errealista izan arren, artistak ez ditu irudiak naturalismo fotografikoarekin irudikatzen, baizik eta, Daumierrek egingo lukeen bezala, bere fisionomien karikaturizazioa aukeratzen du.

Berak uste zuen nekazariaren ezaugarri basati eta primitiboak hobeto transmititu zitzakeela horrela. Hau da, bere benetako esentzia islatzea nahi zuen, kultura burgesaren edozein kutsaduratik urrun.

“Los Comedores de Patatas” Van Gogh-en lehen maisulantzat hartzen da, eta oraindik oso urrun dago gerora etorriko litzatekeenetik. Baina Van Gogh-ek adierazkortasunaren, hau da, bere nortasun-ikurra izango zenaren alde egin zuen apustu obra honetan.

Kanpo estekak

• Arabako patataz "Kalitatea"ren webgunea
• Patatari buruzko artikulua ARGIAn

• Datuak: Q10998
• Multimedia: Solanum tuberosum / Q10998
• Espezieak: Solanum tuberosum