Բերանային հեղուկ

Բերանային հեղուկը կպչուն հեղուկ է, որը ապահովում է ատամների և բերանի խոռոչի լորձաթաղանթի ֆունկցիոնալ նորմալ վիճակը։ Բերանային հեղուկը այն միջավայրն է, որտեղ գտնվում են բերանի խոռոչի օրգանները։ Բերանային հեղուկի միջին խտությունը կազմում է 1, 001-1, 017։ Ապացուցված է, որ բերանային հեղուկի մեջ գտնվող թուքը 0, 1մմ հաստությամբ շերտով պատում է ատամների և բերանի խոռոչի ամբողջ լորձաթաղանթը ^[փա՞ստ]։ Թուքը պարունակում է 99,4% ջուր, թույլ հիմնային է։ Նրա կազմի մեջ մտնում են նաև ֆերմենտներ և մանրէասպան նյութ` լիզոցիմ։ Թքի մեջ պարունակվում է պտիալին ֆերմենտը, որն օսլայի մի մասը քայքայում է և դարձնում մալթոզ շաքար, սա էլ մալթազ ֆերմենտի ներգործությամբ ճեղքավորվում է գլյուկոզի։

Բերանային հեղուկի կազմության, հատկությունների և արտադրման քանակի վրա ազդում են հետևյալ գործոնները՝

օրգանիզմի ընդհանուր վիճակը
թքագեղձերի ֆունկցիոնալ վիճակը
թքի արտադրման արագությունը
սննդի մնացորդնորի առկայությունը
բերանի խոռոչի հիգիենան

Այն կազմված է՝

թքագեղձերի արտազատուկից՝ թքից
էպիթելի բջիջներից, լեյկոցիտներից
միկրոօրգանիզմներից
սննդի մնացորդներից
լնդային հեղուկից։

Թքագեղձեր

Տարբերում ենք մեծ և փոքր թքագեղձեր։

Մեծ թքգեղձերն են՝

հարականջային (glandula parotidea)
ենթալեզվային (glandula sublingualis)
ենթածնոտային (glandula submandibularis)

Փոքր թքագեղձերն են՝ թշային, շրթունքային, լեզվային, քմային։

Մեծ թքագեղձերը բլթավոր են և շոշափվում են բերանի խոթոչի լորձաթաղանթի կողմից։ Փոքր թքագեղձերը 1—5մմ են և տեղակայված են խմբերով։

Հարականջային թքագեղձ

Ամենամեծ թքագեղձն է, այն կշռում է 20 — 30 գրամ։ Այն համարվում է ներքին սեկրեցիայի թքագեղձ։ Արտադրում են պարոտին հորմոն, որը ազդում է հանքային և սպիտակուցային փոխանակության վրա։ Գտնվում է հարականջածամողական շրջանում, ուղղակիորեն մաշկի տակ, առաջային և ստորին պատը ականջախեցին է, հետին պատը՝ ծամողական մնակը, իսկ վերին պատը՝ այտոսկրի աղեղը՝ համապատասխանաբար աջ և ձախ կողմերում։

Հարականջային թքագեղձի ծորանը բացվում է թշի լորձաթաղանթի մոտ՝ մեծ աղորիքների շրջանում, որոնք ունեն կլապաններ և սիֆոններ և որոնք կարգավորում են թքի արտազատումը։ Հարականջային թքագեղձը արտադրում է պարոտիլ հորմոնը, որը մասնակցում է հանքային և սպիտակուցային փոխանակությանը։

Ենթալեզվային թքագեղձ

Թվով կենտ է, այն շճա-լորձային թուք է արտադրում, նրա ծորանը բացվում է բերանի խոռոչի հատակում՝ ենթալեզվային պտկիկում։

Ենթածնոտային թքագեղձ

Երկուսն են, համապատասխանաբար աջ և ձախ կողմերում, արտազատում է շճա-լորձային թուք։ Ծորանը բացվում է ենթալեզվային պտկիկում։

Թուք

Թուքը (saliva) անգույն թափանցիկ հեղուկ է, կենսամիջավայրի դեր ունի և արտադրվում է երեք մեծ և բազում փոքր թքագեղձերի կողմից։ Մարդու մոտ օրական միջինում արտադրվում է 1500-2000մլ թուք։ Թքի թթվահիմնությունը 5,6-ից 7,6 pH է^[1]՝ կախված է թքի արտադրման արագությունից։ Թքի ինտենսիվ արտադրման դեպքում այն ավելի հիմնային է՝ հասնելով 7,8 pH։ Թքի մեկ երրորդը արտադրվում է հարակաջային թքագեղձի կողմից։ Թքի արտադրման արագությունը տարբեր է հաց ուտելիս և հարաբերական հանգստի ժամանակ։ Հաց ուտելիս, երբ թքագեղձերը ստիմուլացված վիճակում են, թքի արտադրման արագությունը հասնում է 2, 0—2, 5 մլ/րոպե, իսկ հանգստի ժամական, օրինակ քնի դեպքում՝ 0,25-0, 5 մլ/րոպե։ Թուքը սննդի օգտագործման ժամանակ ավելի մածուցիկ է՝ հարուստ մուցինով, ֆերմենտներով^[2]։ Հանգստի վիճակում արտադրվող թուքը կատարում է խոնավացնող ֆունկցիա։

Թքի արտադրման արագությունը նաև կախված է տարիքից։ Տարիքի հետ այն նվազում է։ Թքի արտադրության արագության վրա ազդում է նաև մարդու նյարդային համակարգի վիճակը, ստամոքս֊աղիքային համակարգի վիճակը։

Թքի դերը օրգանիզմում

լուծում է սնունդը
մասնակցում է խոսքի ֆունկցիային
նպաստում է սննդախյուսի առաջացմանը
հեշտացնում է ծամելու և կուլ տալու գործընթացը
համի ավելի հեշտ ընկալմանը
խոնավացնում է բերանի խոռոչի լորձաթաղանթը՝ հեշտացնելով արտիկուլացիոն՝ խոսքի հոդաբաշխ ֆուկցիային
կատարում է բակտերիոցիդ ֆունկցիա՝ իր մեջ պարունակվող հակաբակտերալ նյութերի հաշվին՝ լիզոցիմ, պերօքսիդազներ, սեկրետոր իմունոգլոբոիլին А.
պաշտպանում է ատամները կարիոզ ախտահարումներից
հիդրոլիտիկ ֆերմենտների առկայությունը բերում է ատամների մակերևույթներից սննդի մնացորդների լուծմանը
թքի արտադրման նվազեցումը բերում է ծարավի զգացողությանը՝ խթանելով հեղուկների օգտագործմանը
մասնակցում է ջերմակարգավորմանը՝ գոլորշիացմանը
արտազատում է հումորալ աճի ֆակտորներ
կրծքահասակ երեխաների մոտ կատարում է հերմետիզացնող ֆունկցիա՝ հեշտացնելով ծծման ակտը
կանխարգելում է բերանի խոռոչի լորձաթաղանթի հիվանդությունների առաջացմանը՝ խոնավացնելով այն և պահպանելով ամբողջականությունը^[3]

Թքի քանակի արտադրման քանակի փոփոխությունները՝ հիպերսալիվացիան (նորմայից շատ) և հիպոսալիվացիան (նորմայից քիչ արտադրվելը) բերում են բերանի խոռոչի օրգանների՝ այդ թվում նաև ատամների ախտահարումների, ինչպես նաև մարսողական հիվանդությունների առաջացման նախապայման են հանդիսանում։

Թքը քիմիական կազմը

Ջուր – 99, 5 %
ֆերմենտներ
α‑ամիլազա (պտիլին), α‑գլուկոզիդազա. մալտազա
պրոտեազներ մուրամիդազա (лизоцим), սալիվաին, գլանդուլային և այլն
լիպազաներ
թթու և հիմնային ֆոսֆատազաներ
Ռնկ-ազաներ
էլեկտրոլիտներ
կատիոններ (Na+, K+, Ca++)
անիոններ (Cl^-, HCO₃^-, H₂PO₄^-, I^-,
օրգանական միացություններ (մուկոպոլիսախարոիդներ, գլիկոպրետեիներ, սպիտակուցներ)^[4]

Թքի որակական կազմն է՝

Ջուր 994 գ/լ
Սպիատակուցներ 1, 4—6, 4 գ/լ
Մուցին, 8—6, 0 գ/լ
Խոլեստերին 0, 02—0, 50 գ/լ
Գլյուկոզա 0, 1—0, 3 գ/լ
Ամոնիակ 0, 01—0, 12 գ/լ
Միզաթթու 0, 005—0, 030 գ/լ
Ֆոսֆատներ 0, 08—0, 3 գ/լ
Նատրիումական աղեր 6—23 մմոլ/լ
կալիումական աղեր 14—41 մմոլ/լ
Կալցիումական աղեր 1, 2—2, 7 մմոլ/լ
Մագնիումական աղեր 0, 1-0, 5 մմոլ/լ
Քլորիդներ 5—31 մմոլ/լ
Հիդրոկարբոնատներ 2—13 մմոլ/լ

Այսպիսով թուքը ունի հետևյալ ֆունկցաները՝

մարսողական
պաշտպանական
հանքայնացնող
բուֆերային ֆունկցիա

Մարսողական ֆունկցիան

Մարսողական ֆունկցիան առաջնահերթ սկսվում է սննդային խյուսի ձևավորումից և նրա առաջնային մշակումից։ Մուցինը սոսնձում է միմյանց ծամելու գործընթացից առաջացած սննդային մասնիկները, որը պատվում է լորձով^[3]։ Առաջնային սննդային մշակումը սկսվում է ածխաջրերի ֆերմենտատիվ մշամումից։ L-ամիլազան ճեղքում է ածխաջրերը՝ առաջացնելով դեքստրաններ և մալտոզա։

Պաշտպանական ֆունկցիան

Պաշտպանական ֆունկցիան իրականցվում է մի քանի գործոնների հաշվին՝

թուքը, պատելով բերանի խորոչի լորձաթաղանթը, պաշտպանում է մեխանիկական գրգռիչներից, կանխում է չորացումից
թուքը պատելով ատամները կանխում է կարիոզ ախտահարումից
նպաստում է սննդի մնացորդների հեռացմանը
բակտերիոցիդ հատկություն՝ ֆերմենտների և բիոակտիվ նյութերի հաշվին (լիզոցիմ, լիպազա, ՌՆԿ-ազա, ԴՆԿ-ազա, օպսոնիններ, լեյկիններ).

Հանքայնացնող ֆունկցիան

Հանքայնացնող ֆունկցիան կատարվում է թքից միներալների և էլեկտրոլիտների ներթափանցմամբ։Կալցիումը մեծ մասամբ գտնվում է կապված վիճակում սպիտակուցների հետ 15 %, 30 %-ը գտնվում է ֆոսֆատի միացությունների հետ կոմպլեքսի մեջ և միայն 5 %-ն է գտնվում իոնային վիճակում։ Եվ միայն իոնիզացված վիճակում գտնվող կալցիումն է ունակ ներթափանցելու էմալի մեջ՝վերահանքայնացնելով այն։ Ապացուցված նաև ֆոսֆորի և կալցիումի պարունակության փոփոխությունները՝ ելնելով թքի рН-ից։ Պարունակությունը ավելանում է հիմային միջավայրում և նվազում՝թթվայինում։

Բուֆերային տարողությունը

Թքի բուֆերային տարողությունը թքի թթվային և հիմնային միացությունները չեզոթացնելու հատկությունն է, որը կատարվում է հիդրոկարբոնատային, ֆոսֆատային և սպիտակուցային բուֆերային համակարգների միջոցով։ Ապացուցված է, որ ածխաջրերի շատ օգտագործումը նվազեցնում է, իսկ սպիտակուցների օգտագործումը բարձրացնում է բուֆերային տարողությունը ^[փա՞ստ]։

Բուֆերային տարողությունը բարձրացնում է ատամների կարիեսի նկատմամբ ռեզիստենտականությունը։

Ծանոթագրություններ

↑ «pH полости рта».
↑ {{cite web}}: Empty citation (օգնություն)
↑ ^3,0 ^3,1 http://studopedia.su/9_50599_sostav-i-svoystva-slyuni.html. {{cite web}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
↑ Физиология человека. Учебник. Под ред. В. М. Покровского, Г. Ф. Коротько. — М.:Медицина, 1997 ISBN 5-225-02693-1 т. 2 c. 39

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 269)։

[1] «pH полости рта».

[2] {{cite web}}: Empty citation (օգնություն)

[studopedia.su-3] 3,0 ^3,1 http://studopedia.su/9_50599_sostav-i-svoystva-slyuni.html. {{cite web}}: Missing or empty |title= (օգնություն)

[4] Физиология человека. Учебник. Под ред. В. М. Покровского, Г. Ф. Коротько. — М.:Медицина, 1997 ISBN 5-225-02693-1 т. 2 c. 39

[1]

[2]

[3]

[4]