Мәдени қарабидай

Мәдени қарабидай
	;
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Өсімдіктер;
(unranked)	Дара жарнақтылар;
(unranked)	Commelinids;
Сабы:	Poales;
Тұқымдасы:	Poaceae;
Кіші тұқымдасы:	Pooideae;
Тайпасы:	Triticeae;
Тегі:	Secale;
Түрі:	S. cereale;
Екі-есімді атауы
	Secale cereale; Карл Линней
Синонимдері
	Secale fragile M.Bieb.

Мәдени қарабидай (лат. Secale cereale) – астық тұқымдасының қарабидай туысына жататын бір түрі және тағамдық дақыл.Құнарлы мал азығы ретінде де пайдаланылады. Республикада негізінен күздік Қарабидай Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарында өсіріледі.

Ботаникалық сипаттамасы

Сабағы – қуыс сабан, биіктігі 110 – 180 см. Жапырағы таспа пішіндес. Тамыр жүйесі – шашақты, топыраққа 2 м-дей тереңдейді. Гүлшоғыры – күрделі масақ. Гүлінің 2 гүл қауызы бар. Жемісі – дәнек. 1000 түйір дәні 15 – 37 г тартады. Қарабидай жел арқылы тозаңданады. Ол күздік дәнді дақылдардың ең суыққа төзімдісі, тұқымы 1 – 2°С жылылықта өніп, 9 – 14°С жылылықта көктейді. Көктегеннен кейін 12 – 16 күн өтісімен түптенеді. Көктемде 5°С жылылықта (кейде одан да жоғары) арамшөптерді басып өсе бастайды. Оңтүстікте вегетац. кезеңі 257 – 272 күн, солтүстікте 345 – 375 күн. Қарабидай сондай-ақ ауыспалы егісте де өсіріледі. Қарабидай егісіне түйіршіктелген суперфосфат, азотты, фосфорлы тыңайтқыштар, калий тыңайтқыштары беріледі. Қосымша қорек ретінде әр га жерге 0,75 – 1,0 ц аммиакты селитра және 1,5 – 2,0 ц суперфосфат шашылады. Республиканың солтүстік батыс және шығыс облыстарында қарабидай әдетте, тамыздың 10 – 25-інде қатарлап себіледі; бөлектеп ору әдісімен 4 – 6 күн ішінде жинап алынады. Қазақстанда күздік қарабидайдың егіс көлемі 49,3 га (2008). 1 га-дан ортa есеппен 14,0 ц өнім алынады. Аудандастырылған сорттары: Шолпан, Саратовская 4, Долинская, Харьковская 55, т.б. Негізгі зиянкестері – күздік шыбын, күздік көбелек, астық қандаласы т.б.; аурулары – қастауыш, қатты және сабақ қаракүйесі, қара зең және склеротиниоз.^[1]