Australië

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Aan dit artikel weurt de kómmenden tied nog gewirk. Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke.

Australië
Basisgegaevens
Officieel taal	Ingels
Huidsjtad	Canberra
Sjtaotsvörm	keuninkriek
Sjtaotshoof (lies)	Elizabeth II (sinds 1952)
gouverneur	Peter Cosgrove
premier	Malcolm Turnbull
[[{{{titelhoofregering2}}}]]	{{{naomhoofregering2}}}
[[{{{titelhoofregering3}}}]]	{{{naomhoofregering3}}}
Religie	{{{religie}}}
Opperflaakde – % water	7.692.024 km² 0,76%
Inwoeners – Deechde:	25.148.100 (2018) 3,3/km²
Biekómmende gegaeves
Munteinheid	Australischen dollar (AUS$)
Tiedzaone	UTC +8 - +10,5
Nationale fiesdaag	11 december
Vouksleed	Advance Australia fair
Web | Code | Tel.	.au | AUS | +61

Australië (officieel Commonwealth of Australia, 'Gemeinebès vaan Australië') is e land wat 't gans continent Australië besleit en ten zuie vaan Indonesië en ten weste vaan Nui-Zieland ligk. 't Land is in personeel unie mèt 't Vereineg Keuninkriek, boevaan 't tot 1901 'n kolonie waor. Hoofstad is Canberra, aander stei zien Sydney, Melbourne, Brisbane, Darwin en Perth. Australië, e land mèt 'n sterke economie en 'n aonveurende rol binne Oceanië, oondersjeit ziech door 'n gans eige natuur die ziech in mieljoene jaore vaan isolatie heet gevörmp.

Bestuurleke indeiling

Australië is verdeild in zès staote en diverse territoria. De staote zien:

• New South Wales
• Queensland
• Zuid-Australië
• Tasmanië
• Victoria
• Wes-Australië

Daoneve gief 't nog diverse territoria, die neet de mach vaan 'ne staot höbbe. Wat ze wel te zègke höbbe versjèlt per geval; gemeine deiler is euveral tot 't federaol parlemint hun beslete ummer kin trökdrejje. Me oondersjeit intern territoria, die op 't vasteland ligke, en extern territoria, die wel oonder Australië valle meh wijer ligke. Heibij geit 't veural um klein eilen, die vreuger Brits bezit waore.

intern

• Noordelek Territorium
• Australian Capital Territory en Jervis Bay Territory

extern

• Ashmore- en Cartiereilen (oonbewoend)
• Australisch Antarctisch Territorium (allein tijeleke bewoening en neet universeel erkind)
• Heardeiland en McDonaldeilen (oonbewoend)
• Keersemeseiland
• Kokoseilen
• Koraolzie-eilen (zoe good wie oonbewoend)
• Norfolkeiland

Politiek

Australië is 'n constitutioneel, parlemintair monarchie. Umtot de keuning(in) gemeinelek in Londe verblijf, nump 'ne gouverneur-generaol zien of häör take t'r plaotse woer. Formeel weurt dee bijgestande door de Federaol Oetveurende Raod. Ouch de gouverneur-generaol en de raod minge ziech in de regel neet in de politiek, wie ziech dat in 'n constitutioneel monarchie huurt. 'n Oetzunderlek geval boe-in de gouverneur-generaol ingreep waor in 1975, wie heer de regering-Whitlam oontsloog.

De feiteleke oetveurende mach ligk bij 't kabinèt, wat veurt veurgezete door de premier. De regering weurt gevörmp op basis vaan 'n coalitie in 't twiekamereg parlemint vaan Australië. 't Parlemint is rouw-eweg nao Amerikaans veurbeeld ingeriech, mèt 'ne Senaot en e Hoes vaan Aofgeveerdegde. De Senaot heet 76 leie, twelf veur edere staot en twie veur edert vaan de twie intern territoria. In 't Hoes höbbe 150 lui zitting, die nao e distrikstèlsel weure gekoze: eder distrik veerdeg eine kandidaot aof. 'n Bezunderheid bij de verkezinge veur 't Hoes is tot me stump volgens 't alternatief stumsysteem, boebij alle kandidaote e nommer kriege. Es 't tèlle vaan de nommers 1 nog niemes mèt de absolute mierderhied oplievert, geit me door mèt de lieger geprioriteerde kandidaote, zjus zoelaank tot eine wel de mierderheid haolt.

Ouch de diverse staote höbbe parleminte, zjus wie de twie intern territoria. De aander territoria, ouch de bewoende, weure direk door de regering bestuurd.

In Australië gief 't 'n aonzieneleke rippublikeinse beweging, die 't monarchaol systeem mèt keuning en gouverneur wèlt vervaange door 'n rippubliek. De kritiek riech ziech dao neet allein op de monarchie es systeem, meh veural op 't feit tot de Britse keuning(in) staotshoof is en neet 'nen Australiër. Veur väöl lui rijmp ziech dat neet mèt de eige identiteit vaan 't land, die oet väöl mie besteit es allein de Britse èrfenis. In 1999 woort de Australische bevolking in e rifferendum gevraog of 't land 'n rippubliek mós weure; get tege de verwachting in wouw 'n mierderheid de monarchie behawwe.

In internationaol verband

Wie alle len die door 't Hoes Windsor weure geregeerd is Australië lid vaan 't Brits Gemeinebès. Zouw 't land 'n rippubliek weure, daan beteikent dat neet otomatisch tot 't dao-oet verdwijnt. Veur de res is 't neet bij väöl internationaol organisaties aongeslote, gezeen de fysieke isolatie boe 't land in verkiert.

Insignes

't Veendel vaan Australië is marineblauw, mèt 't veendel vaan 't Vereineg Keuninkriek in 't kanton. In wit zuut me de stare vaan 't Zuierkruus, wat de ligking op 't Zuielek Haafroond symboliseert, plus 'n groete zevepuntege staar die me de Commonwealth Star neump. Roond 't veendel späölt al jaore 'n discussie of me 't neet mós vervaange. Veur e groet deil liekent ze op de discussie roond de monarchie: 't Brits veendel in 't kanton suggereert oonderhuregheid aon 't mojerland en is dus veur väöl lui oet d'n tied. Daobij liekent 't veendel ouch sterk op dat vaan Nui-Zieland - zoe sterk tot de börgers vaan de bei len ze zelf wel ins doorein hole.

't Waope vaan Australië is gedeild in zès en tuint de versumpelde waopes vaan de zès Australische staote, in de volgorde New South Wales, Victoria, Queensland, Zuid-Australië, Wes-Australië, Tasmanië. 't Sjèld is gezuimp vaan hermelijn en gekroend vaan 'ne gouwe Commonwealth Star op 'ne wróng vaan goud en lazuur (blauw). Sjèldhawwers zien 'ne kangoeroe en 'nen emoe, allebei in natuurleke kleur. In de regel weurt 't waope getuind op 'nen achtergroond vaan goudacacia, zjus wie de sjèldhawwers gemeind um de rieke en bezunder natuur vaan 't land rech te doen. 't Waope woort in 1912 door keuning George V touwgekind.

Defensie

De Australische strijdkrachte, die de landmach, lochmach en marine umvatte, hadde in november 2015 81.214 maansjappe (boevaan 23.232 rizzerviste). 't Land heet allein in d'n Twiede Wereldoorlog te make gehad mèt direkte agressie (vaan Japan). 't Leger deit soms mèt in vreides- en opbouwmissies vaan de Vereinegde Naties. Jaorleks gief Australië oongeveer 25 mieljoen Amerikaansen dollar oet aon zie leger; 't heet daomèt d'n twelfden of daartiende groetste militair begroeting op de wereld.

Economie

Oondaanks 't rillatief gering aontal inwoeners heet Australië de daartiende economie vaan de wereld. 't Bruto Nationaol Produk bedroog anno 2018 nao sjatting al 1,5 bieljoen (Amerikaansen) dollar, wat neerkump US$59,655 per inwoener - dat zouw Australië 't tiende riekste land make. Gecorrigeerd nao koupkrach kump 't BNP op US$1,313 bieljoen ofwel US$52.191 per hoof vaan de bevolking; heimèt zouw 't nog ummer de 19e economie en 't 17e riekste land zien.

Primaire sector

Australië, 't druugste continent vaan de wereld (zuug oonder), heet wieneg bebouwbare groond. De oetgestrekde steppe-echtege gebeje zien evels wel good gesjik veur extensief veehawwerij. Allewel tot de landbouw in geld oetgedrök neet belaankriek is (allewijl nog zoe'n 3% vaan 't BNP), weure in 't land nog ummer väöl sjäöp gehawwe. In minder maote is of waor 't hawwe vaan geite, keuj en waterbuffele vaan belaank.

Zier belaankriek is ouch de mijnbouw. Al midde negentienden iew kaom in 't land 'n goudkoorts op gaank, en goud weurt nog ummer väöl gevoonde. Daoneve wint me hei oonder mie kole, eerdolie, eerdgaas, iezer, uranium en koper. De productie vaan asbes is intösse verboje.

Secundaire sector

De industrie naom in de jaore zèsteg nog 30% vaan 't BNP veur häör rekening. In 2007 waor dat gezak nao 12%; sindsdeen is 't nog wijer achteroet gegaange. De textielindustrie is intösse gooddeils verdwene nao väöl gojekouper Aziatische len, boe Australië volop vrijhandel mèt drijf. Tot veur kort woorte in 't land ouch oto's geproduceerd, meh met 't vertrèk vaan Toyota in 2017 is de lèste producent 't land oet. Haaffabrikaote vaan de väöl delfstoffe die 't land riek is weure nog wel väöl t'r plaotse geproduceerd. Um dezelfde rei kint 't land ouch 'n sjemische industrie. Ouch de veujingsindustrie blijf belaankriek.

Tertiare sector

Wie dat in hoeg oontwikkelde len gebrukelek is, wèrke de mieste Australiërs in de deenstesector. 't Land heet 'ne vrij groete baankesector; ouch de IT, de euverheid en zeker 't toerisme zien groete wèrkgevers. Toeriste koume veural veur de natuur die 't land te beeje heet.

Munteinheid

Sinds 1966 betaolt me in Australië mèt d'n Australischen dollar. Daoveur gebruukde me 't Australisch poond, wat sinds 1910 bestoont (tot 1931 1:1 gekóppeld aon 't Brits poond, daonao 'n oonaofhenkeleke munt). De veurnaomste rede veur de naomsveraandering waor d'n euverstap nao 'n decimaol munt. Ouch de eilandstaote Kiribati, Nauru en Tuvalu betaole mèt d'n Australischen dollar (en höbbe dus gein eige munt). D'n dollar is allewijl (december 2018) oongeveer 63 eurocent weerd.

Infrastructuur

Otosnelweeg, die me in Australië freeways of motorways neump en 'n M-nómmer drage, koume allein in diechbevolk gebeed veur, d.w.z. in 't zuidooste vaan 't land. In dunner bevolk gebeed kint me wel highways, die soms 'n A- of B-nommer kriege meh dèks ouch allein e nommer zoonder mie. Op highways kump get minder verkier; gemeinelek bestoon ze oet twie baone zoonder midddeberm. Kleinder weeg höbbe de naom national road of state road, al nao gelaank ze door de fidderaol euverheid of staotseuverheid weure oonderhawwe. Väöl belaankrieke weeg in d'n outback ('t druug en extreem dunbevolk midde/weste vaan 't land) zien nog mer kort geleie geasfalteerd of zien zelfs noe nog aongestamp; in tije vaan rege kinne ze oonbegoonbaar weure.

Treinverveur is in Australië nog ummertouw belaankriek. 't Land kint in 2018 33.168 km spoor. Vaöl vaan de groete stei kinne metronètwerke, meh ouch de stei oonderling weure door spoor verboonde. Zelfs door d'n outback loupe hei en dao doorgoonde spoorlijne (beveurbeeld The Ghan, 'ne lijndeens vaan Adelaide nao Darwin). Vreuger gaof 't väöl smaalspoor in 't land, umtot bij d'n aonlègk gein rekening waor gehawwe mèt 't koppele vaan de lijne oonderein. Nog vrij recint heet me väöl vaan die lijne vervaange door normaalspoor.

De lochvaart is zier belaankriek in 't land. Ierstens is 't allein euver zie te bereike, wat lochreize veur 't internationaol verkier vaan en nao Australië oonmisbaar maak. Twiedens is 't 'n enorm land, boevaan de groetste stei wied oeterein ligke. Mèt d'n oto kin 't daog dore ietot me op de bestumming is. In 't binneland, zeker in d'n outback, höbbe zelfs de kleinste plaotse nog lochstroeke. Väöl deensverliening in dit gebeed is aofhenkelek vaan lochvaart, in 't bezunder de zoegeneumde Flying doctors.

Fysische geografie

Uluṟu, ouch bekind es Ayers Rock, is 'ne bekinde berg in 't Noordelek Territorium. Hendeg bergechteg is 't land evels neet.

Australië is 't zèsde land vaan de wereld, nao Rusland, Canada, China, de Vereinegde Staote en Brazilië, en ruim veur de nommer zeve India. 't Is e geografisch unicum umtot 't samevèlt mèt e gans continent, ouch 'Australië' geneump. Dit is evels wel 't kleinste continent vaan de wereld, en daobij in tegestèlling tot Afro-Eurazië (d'n Awwe Wereld) en de Amerika's is 't neet mèt aander landmassa's verboonde. Heidoor krijg 't 'n eilandechteg karakter (al is 't nog wel drei kier zoe groet wie Greunland, 't groetste eiland vaan de wereld). Wie oonder zal blieke, heet dit veural veur de flora en fauna groete gevolge gehad.

Feitelek huurt ouch Nui-Guinea nog bij 't continent Australië, al weurt dat um cultureel reies dèkser bij Azië getèld. Nui-Zieland weurt soms ouch wel tot Australië gerekend, meh dit is weer neet zjus: dit land maak deil oet vaan 'n eige landmassa, Zeelandia geneump.

Geologie

Australië is e geologisch zier aajd continent. Verspeid euver zoe'n zeven'nhaaf mieljoen veerkante kilometer vint me sediminte oet alle geologische tiedperke.

Australië ligk op de Indo-Australische Plaat. 't Continent is geologisch gezeen 't ajdste vaan allemaol. In e groet deil vaan 't land, zeker in 't weste, daagzuime precambrische sediminte, d.w.z. tot de ziechbare groond dao al veur 't Fanerozoïcum is aofgezat. Väöl vaan de joonger sediminte stamme ouch alweer oet 't Paleozoïcum of Mesozoïcum. Me zuut hei wel 'n dudeleke oos-wesverdeiling: de oeraw sediminte dominere in 't weste vaan 't land, dewijl 't ooste geologisch väöl joonger is. Hei höbbe naomelek wel besjeie bergploejinge plaotsgevoonde, en waor, zelfs rillatief recint nog, völkanisme. (Allewijl is 't land trouwens neet völkanisch actief.)

Australië maakde in 't Jura deil oet vaan 't continent Gondwanaland, meh sjeide ziech in 't Kriet aof vaan Antarctica en ligk sindsdeen geïsoleerd.

Australië is 't mins bergechteg continent op de wereld. 't Weste weurt beheers door 'n middevlaakde mèt hei en dao get geïsoleerde berg wie Mount Augustus en Uluṟu (Ayers Rock). 't Midde vaan 't land ligk hendeg lieg; me kin dao 't continent vaan noord nao zuid euversteke zoonder bove de 500 meter te koume. In 't ooste ligk 't Australisch Sjeiingsgebergde, wat euver 't algemein neet mie es heuvelechteg is meh op 'n paar plaotse wel hoeg toppe haolt. Hoegste berg op 't Australisch vasteland is Mount Kosciuszko mèt 2.228 meter. D'n hoegste berg op Australisch groondgebeed is ofwel Mawson Peak (2.745 meter, op 't oonbewoend Heard Island), of Mount McClintock (3.490 meter, in 't Australisch Antarctisch territorium).

Klimaot

Klimaote in Australië nao Köppen. Weuste en steppe numme de bulk vaan 't land in.

Natuurlek heet e groet land wie Australië 'n käör aon versjèllende klimaote. De gemeinen deiler is evels tot 't euver 't algemein werm en druug is. Australië is zoonder mie 't druugste continent vaan de wereld. Diverse oceaanwinde loupe aon Australië veurbij en koume allein periodiek (in 't regeseizoen) euver 't continent.

't Midde en 't weste weurt beheers door e weusteklimaot (Bwh). Dit gebeed is nog neet zoe druug es beveurbeeld de Sahara en kint nog kroedechtege plantegreuj, meh nog ummer oontvingk e dörp wie Coober Pedy (noordelek Zuid-Australië) mer 140 mm rege per jaor, tege temperature die in de lange zomer dèks bove de 40°C koume. Nao 't noorde touw blijf 't eve heit meh weurt 't wel nater. Hei weurt de begreujing al get diechter en geit me vaan e steppeklimaot spreke (BSh). Dit vint me in groete deile vaan 't Noordelek Territorium en in 't noorde vaan Wes-Australië, meh ouch 't ooste vaan 't land ('t binneland vaan Queensland en New South Wales veural). Gans in 't noorde is d'n invlood vaan de zie nog get sterker. Hei is 't klimaot naat genóg um buim te doen greuje en heet me e savanneklimaot (Aw).

Nao 't zuie touw weurt 't klimaot keuler. Me veult dao nog geine poolwind, meh de temperature ligke belaankriek lieger. Zoedoende heerse dao kawwer variante vaan 't weuste- en steppeklimaot (BWk resp. BSk), zoewie mediterraon klimaote mèt 'nen druge zomer en 'ne nate winter (Csa en Csb). Allein 't ooste vaan 't land is ech wezelek aanders. 't Noordooste haolt in klein zones al tropische moesson- en regewoudklimaote (Af en Am). Naomaote me wijer nao 't zuie geit, en ouch es me hoeger bove zieniveau kump, krijg me vochtege subtropische klimaote (Cwa en Cfa), die oetindelek in e gemaoteg zieklimaot euvergoon (Cfb). In naom is dit 'tzelfde klimaot wie in Nederland en 't Belsj, meh de temperature zien dao nog e stök hoeger. Allein in 't hoegland vaan Tasmanië kin 't 's winters nog ech kaajd weure.

Hydrografie

Door zie druug klimaot heet Australië gein brei, mechtege reviere. In e groet deil vaan 't land euverheerse wadi's, revierbèddinge die e groet deil vaan d'n tied druug stoon. Die bèddinge haole gemeintelek ouch de zie neet, meh munde oet in bassins die ouch al de miesten tied druug stoon meh in de regentied in mere veraandere.

De belaankriekste reviere vint me in 't zuidooste, boe 't klimaot nater en minder werm is. Groetste en laankste revier vaan 't land is de Murray, dee veur e groet deil op de grens vaan New South Wales en Victoria struimp en oetindelek bij Adelaide oetmund. De revier weurt oonder mie geveujd door d'n Darling en de Murrumbidgee.

Levende natuur

'ne Koala (Phascolarctos cinereus) op 'nen eucalyptusboum. Allebei zien iconische symbole vaan de Australische natuur.

De natuur vaan Australië is in hoeg maote gevörmp door zien unieke geologische historie. Door zien mieljoene jaore vaan isolatie kóste hei diverse gróppe euverleve die 't örges aander móste aoflègke tege evolutionair beter touwgerösde soorte. De buildiere en de monotremata, twie oonderklasse vaan zoogdiere die oets euver gans Gondwanaland te vinde waore, zien noe veural nog in Australië te vinde. (De buildiere koume ouch nog veur in de Amerika's, de monotremata wijer allein in Nui-Guinea, wat ouch bij 't Australisch continent huurt.) De reptiele zien sinds de sjeiing minder sterk geëvolueerd, meh ouch zij zien door mieljoene jaore isolatie gans hunnen eige weeg gegaange. Vlegende bieste kóste Australië get gemekeleker bereike, meh ouch die waore daoveur vaan 't touwval aofhenkelek. Veur waterbieste gelt in minder maot 'tzelfde. In totaol zien nao sjatting zoe'n 83% vaan de zoogdiere, 89% vaan de reptiele, 45% vaan de veugel, 24% vaan de vèsse en insekte en 93% vaan de amfibieë die in Australië veurkoume endemisch, wat wèlt zègke tot de soort allein in dat land besteit.

Umtot Australië gein wezelek aander niches beujt es de res vaan de wereld, weure dezelfde functies hei dèks door aander bieste gevörmp. In väöl gevalle heet dit geleid tot convergente evolutie: väöl buildiere liekene op oonverwante zoogdiere oet de res vaan de wereld umtot ze op dezelfde meneer leve. Naome wie 'builmol', 'builmoes' en 'builwouf' tuine wiezier de soorte soms opein zien goon liekene.

De riekdom aon soorte maak Australië tot e megadivers land.

Zoogdiere

De roeje kangoeroe (Macropus rufus) kump door bekaans gans Australië veur en is 't groetste levend buildier.

't Land kint twie monotremata, 't vogelbekdier (Ornithirhynchus anatinus) en de gewoenen aomzeikegel (Tachyglossus aculeatus). (In totaol kint dees orde vief soorte; de aander drei leve op Nui-Guinea). De buildiere die 't land kint valle in e groet aontal gans versjèllende niches. Carnivore vint me in de ordes Dasyuridae (51 soorte, boe-oonder builmuis, quolls en d'n Tasmaansen duvel [Sarcophilus harrisii]), Myrmecobiidae (allein de numbat) en Notoryctidae (builmolle, twie soorte). De orde Peramelemorphia umvat bandicoots en bilby's, dat wèlt zègke klein knaagdierechtege omnivore. De mieste buildiere zien herbivoor en valle in de orde Diprodontia. Dees orde kint de femilie Vombatidae (wombats), Phascolarctidae (de koala), zoewie zès femilies vaan possums (klein, slaanke bieste die get aon eikheuresjes rappelere) en kangoeroes. De lèste umvatte neet allein groete soorte wie de roeje kangoeroe of de get kleinder wallaby's, meh ouch de muskuskangoeroerat die in de regewoude aon de noordooskös leef.

E beperk aontal mojerkookbieste heet Australië zoonder assistentie vaan de mins bereik. Boete de mins zelf zien dat oonder mie diverse Vleermuis en get moesechtege (muis en ratte). De Australische vleermuis umvatte mer twie geslachte, meh wel e groet aontal soorte: mesjiens wel 7% vaan alle vleermoessoorte bevint ziech in Australië. Ze kinne bès in 'ne wèlle störm vaan 't vasteland zien euvergewejd, wie dat ouch mèt veugel gebeurt. Vaan de knaagdiere is dat get minder woersjijnelek. Zij zien rillatief recint (tösse de 5 en 10 mieljoen jaor, aofgoond op moleculair oonderzeuk) koume euverluipe. Dit gebäörde dinkelek in 'nen iestied, wie Australië al-evel neet gans euver land te bereike waor meh wel väöl ziestraote in d'n Indonesischen arsjipel droeglaoge.

Veugel

'ne Roze kaketoe (Eolophus roseicapilla). Kaketoes, 'n femilie vaan pappegejje, beperke ziech neet tot Australië meh höbbe dao wel hun groetste verspreiing.

De veugel zien nog e verhaol apaart. Australië kint wie gezag väöl endemische vogelsoorte, meh de mieste daovaan hure bij femilies die ouch in de res vaan de wereld veurkoume. E stök bezunderder zien d'n emoe (Dromaius novaehollandiae) en de zuieleke casuaris (orde Casuarisechtege, gans wied verwant aon de stuursvogel).

Ouch de kaketoes, 'n femilie oet de orde vaan pappegejje, zien sterk mèt Australië verboonde. Zjus zoe'n femilie zien de groetpoethoonder, die wel bij de orde vaan hoonderveugel (dus vewant zien aon hinne, sjroete etc.) meh es femilie allein dao toeshure. Diverse femilies oet de orde vaan zaankveugel leve hei ouch, en ouch dao-oonder zien femilies die ziech concentrere op 't Australisch continent. Me moot daan dinke aon de prieelveugel, de honingeters en de paradiesveugel.

Nog aander femilies zien hei presint, soms mèt verwante vaan soorte die me in d'n Awwe Wereld ouch kint. Zoe is de lachvogel of kookaburra lid vaan de iesveugel (Dacelo novaeguineae) en kint me hei ouch de iconische zwarte zwaon (Cygnus atratus).

Reptiele

De kraagherdis (Chlamydosaurus kingii), 'n in Australië endemisch reptiel.

Wat betröf de reptiele vint me in Noord-Australië d'n enorme zaajtwaterkrokodèl (Crocodylus porosus), boevaan de mennekes wel 6 meter of laanger kinne weure en dee bij gelegenheid lui aonvèlt. Ouch de zeutwaterkrokodèl (Crocodylus johnstoni), dee väöl kleinder is en veur lui neet gevierlek, leef in 't noorde. Australië kint gein landsjèldpadde, meh wel ziesjèldpadde en diverse zeutwatersjèldpadde (35 soorte in totaol). Wel kint 't land hoonderde slange, die alle biotope vaan de weuste tot de zie bewoene. Oonder Australische slange is 't aondeil gifslange belaankriek hoeger es in de res vaan de wereld. Veural de slange vaan de femilie Elapidae, wie d'n inlandtaipan (Oxyuranus microlepidotus), heet me te vreze um hun gif.

Vaan de herdisse gief 't mie es 700 soorte. Ouch zij zien, mesjiens nog wel mie es de slange, good touwgerös veur e verblief in de weuste. Diverse infra-ordes koume veur, wie leguaone, skinks, varane en gekko's. De leguaone umvatte de agame of baardherdisse, mèt soorte wie de bergduvel (Moloch horridus) en de kraagherdis (Chlamydosaurus kingii). De skinks umvatte de Pygopodidae, 'n in Australië en Nui Guinea endemische femilie vaan poetloes herdisse. Oonder de varane vint me de reuzevaraan (Varanus giganteus), dee twie meter lang kin weure.

Amfibieë

Australië kint veer inheimse femilies vaan kwakkers. Heivaan zien de Myobatrachidae de groetste femilie mèt 112 soorte. Me kin verstoon tot amfibieë, die aon water geboonde zien, ziech in Australië mer beperk verspreie.

Vèsse

De wiervès (Phyllopteryx taeniolatus), 'ne verwant vaan de ziepeerdsjes dee aon de Australische zuidkös leef.

Um dezelfde rei vint me in Australië ouch neet al te väöl vèsse. Me tèlt in de waters in en um 't land zoe'n 5000 soorte vèsse, meh 't euvergroet deil daovaan leef in zie. Toch koume ouch dao-oonder nog endemische soorte veur, zoe laank es 't geit um vèsse die aon oondeep köswater zien geboonde. E bekind veurbeeld is de wiervès (Phyllopteryx taeniolatus), 'ne verwant vaan de ziepeerdsjes, dee aon de zuidkös leef. Ouch leve aon de kös väöl hejje, die mie es aander soorte ouch veur lui gevierlek kinne zien.

Oonder de wienege zeutwatervèsse gief 't e paar intrèssante soorte. De femilie vaan de arowana's (Osteoglossidae) en d'n Australische longvès mote hei al hoonderde mieljoene jaore zitte. 'n Aander bezunder soort is de Maccullochella peelii, de groetste beinvès dee in zeut water leef.

Oongewervelde

Nog talloes aander bezunder bieste kin me in en um Australië vinde. Aon de noordooskös vint me 't Great Barrier Reef, 't groetste koraolrif t'r wereld, wat evels allewijl sterk bedreig is door klimaotveraandering en vervojling. Aon de zuidooskös vèsde me in 1986 e primitief bies op wat in 2014 woort besjreve es Dendrogramma enigmatica. Nao wijer oonderzeuk heet me 't in de orde vaan Nietelbieste gezat, meh euver zien perceis plaots is nog väöl oondudelek.

Plante

Ouch de flora vaan Australië is in väöl opziechte uniek. Plante höbbe ziech aon väöl dinger mote aonpasse, in 't bezunder extreem druugde. Daorum greuje väöl plante laankzaam um water te spare.

Exote en aander bedreiginge

De natuur vaan Australië steit oonder constanten drök vaan de mins. Dat begós al in d'n tied vaan de Aboriginals. Allewel tot ze de ierste doezende jaore höbbe samegeleef mèt diverse soorte prehistorische megafauna, begóste die later te verdwijne. Groete bieste zien extreem geveuleg veur minseleke jach, umtot ze ziech neet kinne versteke, neet zien opgewasse tege spere en piele en ziech rillatief laankzaam voortplante. Diverse groete buildiere, sommege zoe groet wie 'ne neushore, zien intösse verdwene.

'n Fundamenteler bedreiging door de mins is evels de exote die heer mètbringk. Australië heet es rillatief klei continent minder competitie tösse soorte. Wienie noe 'n soort oet Afro-Eurazië of oet de Amerika's nao Australië kump, is dee gemeinelek väöl beter oetgerös en weurt de inheimse fauna snel verdroonge. Ouch dit begós al ietot de Europeaone nao Australië kaome: de Australiërs naome op e zeker memint d'n hoond mèt, in de vörm vaan d'n dingo, dee op de langen door d'n Tasmaanse builwouf (Thylacinus cynocephalus) en d'n Tasmaansen duvel op 't vasteland deeg oetsterve (oetindelek zouwe de Europeaone de builwolf ouch in Tasmanië oetreuje).

Mèt de koms vaan de Europese koloniste góng 't evels hel. Zij brachte oonder mie de knien mèt, dee ziech vaanaof 1859 extreem snel oetbreide en oetindelek in de hoonderde mieljoene góng loupe. Heer verdringk inheimse soorte in dezelfde niche (veural de bilby) en 't gevreets aon vegetatie (die soms iewe hujeg heet veur te herstèlle) zörg veur erosie. De knien woort oetgezat veur 't plezeer vaan de jegers, zoe good wie de fóks, dee neve de knijns ouch de inheimse fauna opvrit en daomèt zoe meugelek nog gevierleker is. De verwèlderde kat vörmp 'nzelfde bedreiging. Eve gevierlek is de reuzepad (Rhinella marina), 'n giftege Amerikaanse pad die is ingeveurd es natuurleke insektebestrijer meh noe veural de inheimse bieste aonvèlt of zien predatore mèt gif doeddeit.

't Bekaampe vaan de reuzepad is zoe good wie oonmeugelek gebleke; tege de knijns helpe allein biologische maotregele (myxomatose, RHD). Katte kin me vaange en fókse aofsjete, meh zij wete ziech good te versteke. Minder ingriepend, en gemekeleker aof te sjete es ze te talriek weure, zien de verwèlderde boerderij- en lasbieste. In d'n outback vint me talloes dromedarisse, die dao veur de koms vaan trein en oto es lasbieste woorte ingezat. Ouch diverse peerd zien oontsnap of losgelaote; hun naokoumelinge stoon bekind es brumby's. Wijer gief 't nog kolonies vaan geite, ezele, kuusje en waterbuffele. Euver die soorte is neet edereine in Australië 't ins. Veural de brumby wèlle väöl Australiërs neet zien verdwijne. Toch is 't nujeg um ze in bedwang te hawwe, umtot ze in 't gebeed boe ze leve 'ne serieuze concurrent vörme veur o.m. de kangoeroes.

Demografie

Australië heet 'n bevolking vaan zoeget 25 mieljoen inwoeners. Veur ziene groeten umvaank is dat hiel wieneg; de bevolkingdiechheid kump op 3,3 inwoeners per veerkante meter. Allein Namibië en Mongolië zien oonder de zelfstendege len nog dunner bevolk (dewijl len wie Iesland en Suriname zjus get diechter bevolk zien). Oondaanks dat alles is 't land toch extreem versteidelek, in dee zin tot e zier groet deil vaan de rillatief wieneg inwoeners in de groete stei woent. 't Platteland tösse de stei in is dèks 't terrein vaan extensief veehawwerij, en 't groetste deil vaan 't continent weurt ingenome door de gortdrugen outback, boe nog väöl minder lui woene.

Etnische gróppe

In de etnische samestèlling vaan Australië moot me versjèl make tösse twie hoofgrope: inheimse Australiërs (die hei al veur de Europese kolonisatie woende) en neet-inheimse Australiërs.

Inheimse Australiërs weure same Aboriginals geneump. Oetzundering zien de oersprunkeleke bewoeners vaan de eilen in Straot Torres. Hun cultuur steit tösse die vaan de Australiërs en de Papua's in. Op hun eige verzeuk weure ze ouch wèttelek apaart behandeld es de Straot Torreseilenders. In 2016 woort de Aboriginalbevolking gesjat op 759.705 3,1% vaan de ganse Australische bevolking); de Torreseilenders waore nao sjatting mèt 48.005 (0,2% vaan de bevolking). 'n Daarde gróp waore de inheimse Tasmaniërs. Zij zien roond 1900 verdwene es volk; vaan hun cultuur is zoe good wie niks bewoerd en de paar lui op Tasmanië die nog inheimse aofkoms claime, höbbe allemaol gemingk blood.

De Aboriginals höbbe wetensjappers langen tied veur raojsele gestèld wat hun aofkoms betröf. Ze höbbe e doonker vel, meh in tegestèlling tot de Papoea's sluik haor en 'n lang gestalte (de bewoeners vaan Tasmanië vörmde dao 'n oetzundering op). Genetische studies höbbe de kwestie verdudelek: de Aboriginals splitsde ziech tösse de 62.000 en 75.000 jaor geleie vaan de Euraziatische bevolking aof meh höbbe wel genetische ban mèt diverse volker oet Zuidoos-Azië. Zoe drage ze gene vaan d'n Denisovamins.

Veur de kolonisatie waore de inheimse Australiërs oongeveer euver 't continent verdeild wie noe, mèt de groetste concentraties in 't kösgebeed. Door de koms vaan Europeaone zien evels väöl Aborginals dao door krenkde gestorve, vermaord of geassimileerd. Daodoor vint me ze noe zjus väöl in de dunbevolkde weuste, boe koloniste minder te zeuke hadde. Oetzundering is 't Noordelek Territorium, wat koelek gekoloniseerd woort: hei leve Aboriginals ouch nog in 't vröchbaar kösgebeed vaan Arnhemland. 't Is ouch hei tot me traditioneel de groetste cultureel variatie vint.

De Aboriginals valle oeterein in hoonderde volker en stamme. Umtot ze veural es jegers-verzaomelere leefde, bouwde ze vaanajds gein staote en góng de grópsidentiteit neet väöl wijer es d'n eige stam. Dit maak 'n etnografische indeiling neet gemekeleker; antropologe doen dat veural op taol.

De Australische regering had langen tied wieneg oug veur de rechte vaan de inheimse Australiërs. Stökker land woort zoonder mankere veur de koloniste opgeëis en me veurde in d'n twintegsten iew 'n agressief assimilatiebeleid. Aon 't ind vaan d'n iew kraoge ze väöl rechte trök. Toch höbbe de inheimse nog te kaampe mèt groete sociaol probleme, wie zwoer ermooj, misdaod, minder oonderwies en 'n väöl lieger levesverwachting.

Neet-inheimse Australiërs kaome pas laat nao 't continent. Oondaanks tot 't land sinds begin zeventienden iew bij Europeaone en Aziaote bekind waor (zuug oonder), voolte die ziech neet gerope in 't druug land te goon woene. Pas nao de oontdèkking vaan de ooskös oontstoont heiveur belaankstèlling. De kolonie woort opgeëis door Groet-Brittannië en de ierste koloniste waore naovenant Britte en Iere. Nog ummer teikent de Britse cultuur 't land, väöl mie es dat beveurbeeld in de Vereinegde Staote 't geval is. Nao d'n Twiede Wereldoorlog begós 't land immigrante oet Wes-Europa aon te trèkke, oet 't Vereineg Keuninkriek meh ouch oet oonder mie Duitsland, Nederland en Griekeland. Die inwoeners woorte euver 't algemein snel geassimileerd; me sprik ieder vaan 'veurawwersjap' es vaan 'etniciteit.'

Langen tied woorte migrante oet aander len geweerd, um 'ras' en cultuur te besjerme. De 'White Australia Policy' woort in 1973 gestop. Sindsdeen zien väöl Aziaote nao 't land gekoume, oonder mie oet China, India en de Filipijne. Australië heet evels nog ummer e vrij rechs beleid veur boetelenders. Zoe weure vlöchtelinge neet in eige land meh op Nauru opgevaange, oonder umstendeghede die väöl lui oonweerdeg höbbe geneump.

Taole

Oersprunkeleke taole vaan Australië. In vaolbroen de Pama-Nyungataole, die 't continent domineerde. In geelbroen de Macro-Gunwinygutaole, de Garawataole en de Tankische taole, die dao mesjiens mèt verwant zien. In gries de aander taolfemilies.

De Australiërs spreke in 't gemein 'n Ingels dialek bekind es Australisch Ingels. Deze variant heet ziech gevörmp oet de dialekte vaan de ierste koloniste. Umtot dat väölal veroerdeilde oet de lieger klasse waore, en gans in 't bezunder Londenere en Iere, heet 't Australisch Ingels groete euvereinkomste mèt 't Cockney en ouch wel mèt 't Iers Ingels. Aanders es in Noord-Amerika heet 't Brits Ingels, en zeker de Received Pronunciation, in Australië nog 'ne status es veurbeeld. Veurnaom en hoegopgeleide lui praote dèks gein Australisch of hoegoet 'ne verwaterde variant daovaan.

Diverse migrantetaole weure gesproke. Veural Chineze hawwe hun taol oonderein generaties laank aon. Europeane zien get minder geneig aon hun eige taol vas te hawwe. Zeker vaan Nederlandse migrante is bekind tot ze nao hun emigratie direk oonderein Ingels gónge praote en tot hun kinder (bekaans) eintaoleg opgreujde.

De inheimse Australiërs spraoke vaanajds 'n käör aon eige taole. Same stoon ze bekind es de Australische taole. Ze zien al-evel neet verwant (entans neet nao de meining vaan de euvergroete mierderheid vaan taolkundege), meh höbbe ziech dudelek oonderein beïnvleujd. De taole vertuine diverse wiedgoonde euvereinkomste in klaanklier. De taole kinne mer drei klinkers, en versjèl tösse stumhöbbend en stumloes weurt neet gemaak. Ouch fricatieve oontbreke bekaans compleet. Wel kinne de Australische taole e fonemisch versjèl tösse alveolair en retroflexe consonante, jeh dèks zelfs tösse dentaol en alveolair - versjèlle die sprekers vaan aander taole koelek hure.

De taole zien oonder te verdeile in vieftien tot twinteg femilies; hei-euver is nog väöl oondudelek en umstrejje. Me vint bekaans alle diversiteit evels in 't noorde vaan 't land: 't weste, ooste, zuie en midde weure allemaol bezat door de femilie vaan Pama-Nyungataole. Dat is opmerkelek, umtot de Aboriginals gans 't land al tiendoezende jaore bewoene. Wie ein zoe'n femilie ziech sjijns rillatief recint nog euver gans Australië heet verbreid is neet dudelek.

De mieste inheimse taole zien intösse oetgestorve of bekaans oetgestrove, umtot de sprekers zien geassimileerd in de dominante cultuur. Oetzundering vörme sommege taole vaan Arnhemland en deile vaan d'n outback, boe Aboriginals in de mierderheid zien. Hei weure kinder ouch nog mèt de veurawwertaol opgetrokke. 't Gering aontal sprekers vaan de taole (dèks mer tientalle of hoonderde en noets mie es e paar doezend) maak emancipatie evels lesteg. Daobij steit de tribaol structuur standaardisatie in weeg: 'ne stam zal neet gaw zien eige dialek opgeve um 'n groeter sjrieftaol te make.

Vaan de taole die de aw Tasmaniërs spraoke is extreem wieneg bekind. Daan nog liekent 't trop tot ze neet (of neet allemaol) verwant waore aon de Pama-Nyungataole vaan 't vasteland.

Religie

Australië heet gein staotsreligie en is religieus divers. Oersprunkelek waore de koloniste in mierderheid anglicaans en katheliek; geluive die nog ummer väöl veurkoume. De koms vaan migrante heet ouch väöl aander christene nao 't land gehaold, meh ouch moslims, hindoes en boeddhiste. Australië is intösse sterk aon 't oontkèrkeleke: in 2016 gaof 30,1% vaan de lui aon neet-religieus te zien. Hoof vaan d'n Anglicaanse Kèrk in Australië is d'n aartsbisjop vaan Melbourne. Katheliek Australië besteit oet vief kèrkprovincies: Adelaide, Brisbane, Melbourne, Perth en Sydney.

De inheimse Australiërs hadde en höbbe deils nog hun eige religieus praktijke, die me veur 't gemak es 'animistisch' kin besjrieve. Centraol in de religie vaan de Aboriginals steit d'n Dreamtime, de mythologie die dèks vertèlt euver 'nen oertied boe mythische wezes 't land bevolkde. Rituele zien dèks gemeind um aon die wezes te rappelere. De mythologie vaan de Straot Torreseilenders is aanders - wie me maag verwachte is die väöl mie op de zie geriech.

Cultuur

Beeldende kuns

Europese beeldende kuns

'n Bovelaog vaan kunstenere gaof 't de ierste jaore koelek. wel woorte soms sjèlderije gemaak vaan de flora en fauna in 't land, die me in Ingeland veur educatief doele kós ophaange en naosjèldere. Nao de goudkoorts in 't midde vaan d'n iew woort de bevolking talrieker en vestegde ziech ouch mie kunstenere in 't land. In d'n ierste iew waore, boete de bieste, landsjappe wiedoet favoriet. 't Doort 'nen tied ietot sjèlders de zjuste tósj hadde gevoonde veur de aofwiekende Australische landsjappe en leechinval; oetindelek bereikde ze dao e hoeg niveau in.

Roond 1885 kaom de zoegeneumde Heidelbergsjaol op, ouch 'Australisch impressionisme' geneump. In vergelieking mèt 't impressionisme oet Wes-Europa waor dees beweging nog hendeg gemaoteg, meh veur 't nui, neet op kuns geriech land waor ze rechoet revolutionair. Sleutelfigure waore Arthur Streeton en Tom Roberts.

't Modernisme had 't meujelek in (blaank) Australië, boe de landsjaptraditie sterk waor. Margaret Preston zoch häör inspiratie in de kuns vaan de Aboriginals (zuug oonder) en waor daomèt häören tied veuroet. D'n eclectische Sidney Nolan greujde oet tot 'n nationaol bekindheid. Sommege nao-oorlogse kunstenere wie Fred Williams en Brett Whiteley knipougde nao de landsjapssjèlders boe 't pebliek zoe aon gewènd waor.

Beeldende kuns vaan de oersprunkeleke bewoeners

De Aboriginals zien sterk euververtegewäördeg in de Australische sjèlderkuns. Hei zuut me Glen Namundja, 'ne kunsteneer oet Arnhemland, bezeg mèt e sjèlderij.

De inheimse bevolking heet 'n zier lang traditie vaan rotssjèlderinge en gehouwe veurstèllinge. De ajdste veurbeelde zien al 30.000 jaor aajd, en me kin ze euver gans 't continent vinde. In tegestèlling tot de Europese grotsjèlderinge is dees traditie noets verdwene (allein geëvolueerd); 't is dus al gaw de ajdste kunstraditie t'r wereld. De veurstèllinge tuine dèks mins- en biestefigure, gemeinelek oet d'n Dreamtime. Opvallend is evels ouch 't gebruuk vaan abstrakte (geometrische) figure. Umtot me veur kleurstoffe veural op oker waor aongeweze, is 't kleursjema beperk en typerend: wit, geel, roedbroen en broen.

In d'n twintegsten iew evolueerde de kunstraditie. Albert Namatjira lierde te wèrke mèt verf en dook, en zien werk woort bij zoewel de blaanke es de inheimse populair. Nao d'n oorlog kraog heer op groete sjaol naovolging. Sommege sjèlders bepaolde ziech tot figuratief veurstèllinge wie ze al doezende jaore woorte gemaak, aandere gónge op 'ne gans abstrakte stijl euver, gebruuk makentere vaan motieve en dèks ouch kleure die in de traditioneel kuns ummer al woorte gebruuk. Zoe woort de sjaol vaan Papunya internationaol bekind um häör karakteristieke 'stippelsjèlderije'. Emily Kame Kngwarreye verzaodegde häör composities mèt stippe en striepe tot 't uterste en woort mèt dit werk zier bekind. 't Werk vaan Paddy Bedford is sumpeler en reup ieder associaties mèt De Stijl of Rothko op.

In väöl Australische stei zien musea mèt modern Aboriginalkuns te vinde. Tot 2017 gaof 't ouch eint in Utrech.

Arsjitectuur

D'n Opera vaan Syndey, zoonder mie 't bekindste gebouw in Australië, góng in 1973 ope en steit sinds 2007 op de Wereldèrfgoodlies vaan d'n UNESCO.

De Aboriginals waore es nomadisch steintiedvolk gein bouwers; Australische arsjitectuur begint daorum mèt de koms vaan de Europeaone. Ouch heet 't laank gedoord ietot 't land 'n eige arsjitectuursjaol kraog; tot deep in d'n twintegsten iew woorte Europese trends gevolg. Daan nog zien genóg gebouwe oet de begintied vaan de kolonie bewoerd gebleve. Francis Greenway, es veroerdeilde nao Australië gesjik, greujde dao oet tot d'n ierste bekinden arsjitek. Later in d'n iew zouw de neogotiek, in 't Vereineg Keuninkriek populairder es boe ouch op de wereld, nao Australië euversloon. Melbourne en Sydney waore in deen tied al groete stei; in hun centra kin me nog väöl aonsprekende negentiende-iewse gebouwe vinde. 't Wereldtentoenstèllingsgebouw in Melbourne, gebouwd veur de Wereldtentoenstèlling vaan 1880 is ein vaan de belaankriekste Australische gebouwe oet deen tied en steit sinds 2004 op de Wereldèrfgoodlies.

't Modernisme in de arsjitectuur kraog 'ne sterke impuls mèt de bouw vaan Canberra, vaanaof 1913 gebouwd nao 't oontwerp vaan 't Amerikaans arsjitectepaar Walter Burley Griffin en Marion Mahony Griffin. Later maakde d'n Internationaole Stijl zien entree. 't Bekindste gebouw vaan Australië is evels 't Operagebouw in Sydney, oontworpe door d'n Deen Jørn Utzon en opegegaange in 1973. Dit gebouw steit sinds 2007 op de Wereldèrfgoodlies.