Vakwerkhoes

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'n Vakwerkhoes ies 'n geboew, dat gemaak ies van eikehoute of ander soort helhoute balke, tek en leim. De constructie, 't gerièmsj of raomwerk, besjteit oet vakke. In die vakke zint ouch de vènstere en deure verwèrk.

Historie

't Boewe van 'n verblief van hout en leim geit truuk tot de tied van de bandkeramiekersj, die ziech in 5000 v. C. in Zuud-Limburg vestigde In Sjtein en Elsloo zint reste gevónge. Zoan ónderkómme haet weng van natuurvlechwerk mèt leimvölling. Dao weurt dan gein gebruuk gemaak van 'n houte gerièmsj.

Dat gebeurt pas in de tied, dat boere ziech veur langere tied op ein plaats goon vestige, umdat ze de meugelikheid höbbe um te pachte en umdat 'r hout in de umgeving besjiekbaar ies. 'n Hoes boewe, dat 't langer zal oethoute haet dan zin. Zoa óntsjtónge de nederzèttinge mèt in de naam 't suffix raat, rade en rot, rode, die wieze nao 'n gerooide plek in 'ne bösj. 't Hout van de ontginning woort metein gebruuk veur de weuning. Vanaaf de 14e ièw waor dat 't geval.

Vakwerkweuninge woorte opgetrokke tot ca 1850. De meiste ouw vakwerkhoezer zint bewaard gebleve op 't platteland, woa de luuj 't geld neet houwe um mèt sjtein te (ver)boewe.

Leime buuj, erm luuj

'n Vakwerkhoes waor in vreuger tieje 'n teike van ermooj. De luuj drökde dat oet in 't gezègkde : "Leime buuj, erm luuj". Mèt sjtein boewe waor duurder en dat gaof sjtatus aan de eigenaer of bewoner, dao kump de oetdrökking sjteinriek vandan. Gemengk sjteinboew mèt vakwerk woort daorum dèks gans wietgekalk. Ouch woort sóms de veurgevel in mergel, kundersjtein, baksjtein of in sjpeklaoge opgetrokke, terwiel de ziegevele en de binnemoere in vakwerk bleve.

Restauratie en renovatie

Vanaaf de jaore 80 van de 20e ièw weurt 't vakwerkhoes es 'n volwaerdig hoes besjouwd en ies 't 'n gewild woonobject. Èvvel, bie 't restaurere en renovere weurt de oarsjprónkelike indeiling van o.a. vènstere en deure sóms geweld aangedoon. 'n Tièntal jaore later were de meiste reatauraties oetgeveurd mèt oug veur de historie en de typische constructie van 'n vakwerkhoes.

Versjteining en brandpreventie

Tot in de 16e ièw waor vakwerkboew gans gewoon in bv Zitterd en Mestreech. Nao 'ne flinke brand, woabie 40 hoezer in vlamme opginge, moch gein hout en leim miè gebruuk were veur de boew en gein sjtruè daker miè were toegepas. In Valkeberg en Meersje waor zoane brand de rae um in de 18e ièw reigelsj op te sjtèlle veur 't gebruuk van boewmateriale, de situering van 't bakhoes en 't soort daakbedèkking. In plaats van 't sjtruèdaak kaom 't pannedaak.

In Reijmersjtok höbbe de gebreursj Laugs ziech toegelag op 't boewe in vakwerk. In de jaore 90 van de 20e ièw ies begoes met 't optrèkke van 'n vieftal neo-romantische vakwerkpande mèt toepassing van inheemse boewmateriale: maaskeie, breuksjtein, veldbrandsjtein, ouw deure en ouw panne.

De boew

De hoessjtool en de daaksjtool

De hoessjtool en daaksjtool van 'n vakwerkhoes in Ikkelder

't Gerièmsj (raomwerk) van zoan hoes woort, liegkend op de grónd, zónder sjroeve of iezere negel, ineingezat door de raomeker. Dae maakde allein gebruuk van houtverbinginge en houte toognegel. Achtername wie Raomekersj en Ramekersj wieze nao dat beroep. Es 't gehièl inein sjtóng, woort de zoa geneumde hoessjtool, mèt hölp van naobersj en 'n soort lier, de win, umhoag getrokke en op 'n sjteine fundament geplaats.

De oetdrökkinge: "'n Hoes optrèkke" en "'n (sjiek) Optrèkske" sjtamme hie vanaaf.

Nao de hoessjtool volgde de daaksjtool. Dae woort ineingezat mèt kaepersj en daakgaerde (te vergelieke mèt panlatte). De bedèkking besjtóng oarsjprónkelik oet roggesjtruè. In later jaore, vanwege brandgevaor, woort dat vervange door daakpanne. 't Hoes waor noe watervrie.

De name van de ónderdeile

De sjtaonde balke van zoan hoes heisje sjtiele of poste en de liegkende balke zint de raegele. 'ne Sjoerbalk (sjoor of sjaor) sjteit sjeif tege zoane sjtiel en geuf sjtevigheid aan de constructie. De dragende balk tösje sjtiele weurt moorbalk (moor = moder) geneump. Dae dreug de kingerbelkskes (traeve of traeme) woa-op de planke kómme. Same vörme die de vloer van de verdeping of de zölder. Zoa'ne moorbalk, ouch ankerbalk geneump, weurt mèt 'n versjmaald gedeilte, de ang, door 'n sjleuf in de sjtiel gesjove en mèt twiè sjpieje (wigge) verankerd.

De sjeif sjtaonde balke drage de naam sjtiepe of kröppel sjtiele. De sjtiepe sjtötte de ankerbalk en de kröppel sjtiele verankere o.a. in de tuupgevel de dweersjliegkende hanebalk. 't Hoagste rechopsjtaonde belkske nao de tuup hèt keuningske. Dae naam sjtamp aaf van de keuning in 't geleefde kegelsjpel, woabie de belangrieke keuning in 't miede sjteit en bove al oetsjtiek. Tot circa 1700 ondersjteunde twiè keuninge, die soms 8 maeter hoag waore, 't zaaldaak van 't hoes. Bie 't ontwiekele van d'n daaksjtool ies dae keuning gekrómpe tot keuningske, dat vanaaf de hoagste lègker of hanebalk de vaersj ondersjeunt.

De aafwèrking

Vietsje, wietsje en leim in 't vak van 'n vakwerkhoes in Houtem

Noe mooste de ope vakke nog opgevöld were. Ièrsj klemde me sjtaond tösje de raegele, zoa geneumde vietsje (vitsje) (meistal eikehoute, gesjplete sjtekker van 4 cm breid). Daodoorheen woort mèt wietsje (witsje) gevlochte. Good buigbaar vlechhout waore hazelaere- en wiejehout (wilg). Emes dae dat gedöldwerkske hièl good koes woort ‘ne vietsjelaer geneump.

Van de leim oet de leimkoel of dae waor euvergebleve van ’t oetsjachte van de kelder (20%), vermengk mèt sjtruè (80%), en get kalk en mès woort pratsj gemaak en dae klaende me tösje ’t riejwerk. Ièrsj de binnekant, vervolges de boetekant. Dan woort 't oppervlak glad gesjtreke (geplek). Daonao waor ’t hoes windvrie. Bie väöl rege sjpeulde dae leim waal wir gauw d'r oet en daorum woort de gevel in later jaore gewiet mèt kalk. De balke krege oarsjprónkelik dezelfde kleur. ’t Zjwertsele (zjwart verve) van de balke ies ’n modeversjiensel, dat o.a. ies euvergenómme van de vakwerkhoezer in de Eifel.

Milieu en isolatie

Óndanks 't feit, dat de gevele mer zoan 10-12 cm diek zin, isolere ze eve good es 'n baksjteine moer van 35 cm. Ouch 'n sjtruèdaak isoleerde good. De aafgeloupe decenia woorte, bie renovatie, väöl vakke mèt baksjtein opgevöld. Baksjtein en panne moete gebakke were, dat kos energie. 'n Origineel vakwerkhoes besjtóng oet allein mer natuurlike materiale. Allewiel weurt in sómmige gevalle wir gerestaureerd mèt 't echte riejwerk.

Woa sjtoon vakwerkhoezer?

't Oudste Limburgse veurbeeld van vakwerk ies te zeen in Venlo: 'ne gevel oet 1385. Dae ies bienao twintig jaore ouwer es de vakwerkgevel in Mesjtreech.^[1] De meiste vakwerkhoezer in Nederlands Limburg liegke in 't Mergelland, rónd Mechele, Ièpe, Vaols, Maer, Grónsveld en Noorbaek. Ouch in en rónd Sjènne en Nut (Tersjtraote) zint vakwerkhoezer bewaard gebleve. Euver de grens sjtoon optrèkskes in Belsj: (Belsj Limburg, de Kempe en in de Voorsjtreek), op 't Duutsj ó.a. in de Eifel en in Frankriek: Normandië en Elzas.