Watermeule
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'n Watermeule ies 'n meule, woavan 't meulewerk weurt aangedreve door sjtruimend water van 'n beek of klein reveer, dat 'n waterraad in bewaeging bringk. In 't vlake landsjap en op hoager gelege gebejer weurt gebruuk gemaak van de windkrach. Dao bevinge ziech de windmeules.
Bie 'n bovesjlaagmeule vèlt 't sjtruimend water van bovenaaf op de sjoepe van 't waterraad.
Bie 'n óndersjlaagmeule sjtruimp 't water ónderlangs die sjoepe.
Gesjiedenis
[bewirk | brón bewèrke]
De watermeule ies 'n oetvinging van de Romeine. In Roame en in Frankriek höbbe opgravinge dat aangetuènd. In de Mieddelièwe ies de watermeule heroetgevónge in Europa. Saer de 14e ièw zint in Limburg, Noord-Brabant, Gelderland en Twente óngevaer 800 watermeules in bedrief gewaes. In die meules woort graan, mosterd en böskroet gemale. Ouch woort 't driefwerk gebruuk veur 't peersje van plante-olie, zaege van hout of veur de fabricage van papier. Zoa woorte de meules nao hun gebruuk geneump: graanmeule, mosterdmeule, koremeule, oliemeule, zaegmeule, papiermeule. In de tied van de industrieel revolutie zint väöl van dees bedriefkes euvergegange op sjtoummachines. In Nederland zint nog 'n 85 watermeules euver. In Zuud Limburg ies ouch 'n aantal bewaard gebleve en (nog) in gebruuk.
Soorte watermeules
[bewirk | brón bewèrke]Al nao gelang wat mèt 't driefwerk weurt gefabriceerd, krieg ouch de meule ziene naam. Zoa óndersjeie v'r:
- graan- of koremeule. Graanzäödsjes weure tot mael gemale woavan broad weurt gebakke
- mosterdmeule. Mosterdzäödsjes weure vermale tot mosterd.
- oliemeule. Oet zónnebloompitte, olieve e.d. weurt plante-olie gepeersj.
- zaegmeule. 't Waterraad drief 'n zaegmesjien aan.
- volmeule. 't Meulewerk weurt gebruuk veur 't volle van wöl en ander sjtoffe.
- papiermeule. 't Driefwerk weurt gebruuk veur de fabricage van papier.
Woa
[bewirk | brón bewèrke]Langs de sjtruimende beekskes in Zuud-Limburg zint nog watermeules in bedrief óf ze weure veur ander doeleindes gebruuk. (Horeca, kunsgalerie, museum).
- Langs de Geul zint dat de watermeules o.m. bie Meersje de Boveste meule, in Geulem de Geulemermeule, in Valkeberg de veurmalige Polfermeule, de Franse meule en ouw meule op Sint-Pièter; in Oud-Valkeberg de Sjloensmeule, in Wielder de Meule van Otten of Wieldermeule mèt 2 bovesjlaagraar, in Wittem de Wittemermeule, in Mechele de Mecheldermeule, in Plaat de Ieëper Volmeule en in Terpoorte 'n koremeule. Aan de Zieversbaek bie Vols de volmeule, aan de Selzerbaek de Lemierser meule, aan de Ezerbeek de meule van Bulkemsbróch, aan de Gulp de watermeules van Gulpe en van Sjlennich.
- Op de Jeker de watermeules van Nekem en Lombok, en de Bisjopsmeule en Liewemeule in de binnestad van Mestreech.
- Aan de Voor liegke o.m. de Misjermeule in Misj en de meule van kesjtièl Ottegrave, de meule i ge Vitsje en de meule Jansse in Voere.
- Aan de Gelaenbaek de oliemeule van Brómmele, de Eikendermeule bie Terworm, de Töllermeule bie Töl, aan de Hoonsbeek de reste van 'n meule van Kesjtièl Pöt en aan de Welterbaek de Weltermeule bie Welte,
- Op de Wörm de watermeule van Rimburg.