Stoicismo

Chèst artìcol a l'è scricc in Lombàrd, ortograféa bergamasca del Dücàt.

Ol Stoicismo a l'è stacia öna curènt de la filosoféa greca.

Ol Zenù, ol fundatùr

'Dré al 301-300 prìma de Crést, ol Zenù de Cissio a'l' istitüess a Atene la Stoà, mia fö di müra ma in sènter sità, apröv a l'agorà, la piassa principàl. Chèsto fato l'indecia zamò öna diferènsa nèta rispet a la scöla epicöréa: la scöla stòica la se farà dét sèmper de piö indela realtà sitadina e indel sò sistéma edücativ. Defàt, ü decrét sitadì,l'à unuràt ol Zenù per èss istàcc co la sò éta ü modèl per i zuègn. Forbe ol Zenù a'l sè copàt a 72 agn, 'dré al 262-61 prìma de Crèst, e l'è stàcc sotràt a spèse pöbleghe indel capsant de la sità, e pör lü l'ìa mia nassìt a Atene, ma 'l gh'ìa riàt forbe 'dré al 311 de Cissio, indel'ìsola de Sipro, doe l'ìa nassìt 'dré al 332 prìma de Crést. Öna storièla la cönta sö che a Atene, in d'üna bütìga de librér, l' ìa sintìt léns sö i Memorabel d'ol Senofunt, ch'i parlàa d'ol Socrat, e l' à domandàt indoe se pülìa troà di ómegn compagn. Ol librér a'l gh' à segnàt ol cinech Cratete, che 'l passàa vià prope in de chèl momét. Dóca, ol Zenù ghe sarèss indàcc adré in d'ü prìm momét a l'insegnamét cinech, che, insèma a la riprésa de quàch téma platonègh, l'arèss lassàcc l'imprónta in d'üna di sò prìme övre, la Repüblega. Defàt, chechissé, lü'l sostegnìa l'abolissiù di sólcc, di tempi e di matrimòne, a'l vedìa la ìra cumünità indela cumünità di bù, ma l'ametìa pò la libertà de incest e, in cas de bisògn, de canibalismo. Pò dopo, al Zenù gh'è pertöcàt de lassà chèsto lìgam tròp istrénc co 'l cinismo, e l'à stödiàt i tèniche de discüssiù e pò a de l'argometassiù, var a dì la dialètega, insema al Stilpù e al Diodor Crono, che la tradissiù la lìga a ün ólter ràm del socratismo, la scöla megàrica. Quase söbèt, però, l'à tràcc impé üna sò scöla, e'l gh'à metìcc de banda a l'insegnamét la composissiù de scrécc. Nissù de chèsce a'l gh'è riàt: de lùr a m'gh'à domà di tìtoi e quàch tochèl. La stèssa sórt la gh' è capitàda a töcc i libèr stòici de l' età elenìstega, dóca per rimèt insèma chèsta filosoféa mè de trà a mà i discüssiù di scritùr andégher, prìm de töcc ol Cicerù.

I ólter diretùr de la scöla stoica

Al Zenù 'l gh'è sücedìt indela diressiù de la scöla ol Cleant de Ass (in Asia Minùr). Inféna a la sò mórt, che la gh'è stàda indel 230-29 prìma de Crést, al Cleant 'l gh'è tocàt de fruntà, de öna banda, i crìtiche müìde a i dutréne stoiche da part di académici, e de chèl óltra, l'enderéss che 'l tràa in söl cinech che ün ólter scolàr d' ol Zenù, l'Aristù de Chio, 'l vülìa dàga al stoicismo, co'l dì che 'l nesessare per la filosoféa l'è domà la ressèrca etica. Ol Cleant, al contràre, 'l gh'à dàcc ön aiöt speciàl suertöt a la fìsica e a la teologéa. L'önègh scrìt stoìch de chèsto tép ché che'l gh'è riàt intrégh l'è giöstopónt l'Inno a Zeus d'ol Cleant, indoe a'l sélebra ol re de l'ünivèrs.

A'l Cleant 'l gh'è sücedìt ol Cresép de Soli (pò a lé in Asia Minùr), che l'à guidà la scöla inféna a la mórt, che la gh'è stàcia in tra 'l 208 e ol 204 prìma de Crést. Lü l'à inviàt là ön'övra sistemàtega de recostrüssiù d'ol stoicismo, co 'l scrìv öna quantità strasurdenaria de lìber (sircumsirca 700, de chèsti domà i tìtoi di òvre lògiche a i rìa deperlùr a 311). Issé ghe l'à cassàda là a i obiessiù di aversare, specialmét de l'académich Arcesilao. I scrécc d'ol Cresép i ere pié de citassiù di libèr d'ólter, di poéti in particulàr; i ere stàce üsàde seès per sostègn i sò proposissiù, seès per criticà chèle di ólter, issè l'àn ciamàt per sgarbèl sanguèta de liber.

Ma'l confrónt co i dutrene e i argomentassiù portàde inàcc de ólter enderèss filosofègh l'è stàcc esensiàl per ol laörere d'ol Cresép e, in zeneràl, di stòici. Issé lùr i è riüssìcc a imponì ol sò vocabolàre filosofègh, che l'è deentàt öna sòrt de lengoa cümù, indoe la pölìa èss tràda fö pò a la sostansa ach de filosofèe diferècc del stoicismo. Per la sò granda övra de difesa e sistematisassiù di dutrene stòiche, ol Cresép l'è stàcc consideràt öna sòrta de segónd fundadùr d'ol stoicismo, tàt de riàga a dì sö che sènsa ol Cresép ghe sarèss gnàch istacia la Stoà. Mia de ràr di dutrene che la tradissiù andeghéra l'à riconossìt a i stoici in zeneràl a i se pöl reportà al Cresép prope debù.
A lü'l gh'è söcedìt ol Diogen de Babilonia, nassìt a Seleucia, che indel 155 prìma de Crèst l'arèss fàcc part, insema a l'academìch Carnera e al peripatetégh Critolao, de öna famósa ambassaréa inviàda di ateniés a Róma. Chèl àn ché a'l sègna in d'öna quàch manéra ol vesinàss üficiàl de la filosoféa greca al mónd romà.

Ol sapiènt stoico e l'ünità de la filosofèa

I stoici a i riprénd sà in zeneràl ol ligàm strénc che ol Socrat e, in söl sò sólch, ol Platù i gh'ìa stabilìt in tra vertü e saì. In manere dièrse seès l' Aristotel, seès l'Epicür i gh'ìa sladinàt chèsto ligàm. Co i stoici, invésse, ol sapiènt e l'ómen pié de vertü i tórna amò a binà. L'afermassiù che ol sapiènt a l'è infalibel l'è öna turututèla che la se ripèt a partè d'ol Zenù: la conossènsa infalibel de l'urden rassionàl e divì d'ol mónd la deénta per fórsa ü comportamèt rassionàl del töt compàgn a chèst'urden. Dóca, ol sapiènt a l'è dét in töt e per töt in d'ön urdèn che 'l trasmèt sigürèssa e lü presènta ü comportamét regulàr compàgn a chèl de la natüra, sènsa fal e gnà dondamécc. Chèsto perchè ol sapiènt, in grassia d'ol sò saì, a'l s'è tràcc indrè öna ólta per töte del teré incèrt e bösiér di upiniù e di passiù, indoe ghe bórla dét la magiùr part di ómegn.
Issè ol sapiènt stoico a'l deénta ol vira erède de la moràl militàr, chèl che 'l bandóna mai ol sò pòst deante a töcc i atàch che 's völ, tàt di passiù che de la sórt o di tiràgn. De ché la vègn al mónd la figüra pupulàr del stoico indiferènt, che amò incö indela lengua e indela manéra de pensà de la zét la bina co la figüra del filosef. Ol gàndol de chèsta figüra l'è la stabilità: ol saì a'l se pöl mia sgörlì vià del sò pòst, l'è öna séma che dopo de lè 's pöl piö 'ndà inàcc. Issè l'è fassel riàga a mèt al pari la vertü di dia e di ómegn e, indel cas del sapiènt stoico, la diferènsa de lièl rispèt a la divinità la pàr adritüra scanselàda.
Ol mèt a pari la eta del sapiènt e chèla divina a'l deénta ön'afermassiù fèss fórt d'ol dominà de la filosoféa sura töcc i ólter modèi de eta di ómegn. Ol sapiènt, pösta, l'è öna figüra de confì: i stoici i riconóss che ol sapiènt a'l gh'è mai stàcc o, al massem, a'l gh'è stàcc fèss póche ólte, ü ogne sinquesènto agn, comè la fenìs, l'arès dìcc ol Seneca, piö ràr di parcc de öna müla, segónd ol Cresép. Chèl che 'l cönta però l'è mia tàt ol sò èss vira; defàt, co 'l trà 'mpé la figüra d'ol sapiènt, i stoici a i völ dàga là a i sò scolàr ü modèl, che forbe 's pölerà mai metès al pari, ma prope per la sò glubalità e radicalità bù de dàga a la eta ün enderéss töt növ e sensa döbe. Deante a lü gnà la sórt gnà la stòria o i condissiù fisiche, pulitègh o sociai a i ghe 'n pöl de negót. Ol stoico che l' insègna a scöla l' è mia ol sapiènt, ma l' è almanch in càs de dàn ol quadèr e indeciàl comè modèl. De ché ol caècc scödìt per secói de l'insegnamét stoico de prèss a i élite de goèrno indel mónd de lengua gréca e a Róma. Ma qual' ela la sostàssa de chèst insegnamèt? I stoici a i gh' à ön' idèa féss fórt de la filosoféa comè önega e sistematéga. Chèsta la se fà 'n trì tòch: lògica , fisica e etica, ligàcc in tra de lùr sènsa pölè destacàs. Tra i trì tòch de la filosoféa la gh ' è mia öna scara. Sigürzà che per vìv bé ghe öl che la lògica e la fisica a i gh ' à de stà sóta a l' etica, ma in töte i manére mè èss sapiècc e dóca conóss a pié pò a la lògica e la fisica. Dóca, ol fàss in trì de la filosoféa, a'l gh' à per i stoici domà ol compèt de mèt in mostra e insegnà. Per trasmèt la conossènsa de la filosoféa stoica l' ocór tràla fö tòch per tòch in chèst' urdèn: lògica, fisica, etica.

Conóss e argomentà

Ol termèn lògica a'l ne vè de logos, che l' öl dì seès resù, seès discórs. Per i stoici lé l'è mia, comè per l' Aristotel, ü strümét de la sénsa, ma öna part definìda de la filosofèa. i sò ogècc i è i discórs. Lè la se fà fö in retorega, o sénsa di discórs lóngh, e dialetega, che ol Cresép a'l definìss comè sénsa di laùr significàcc e significàncc. Ach per i stoici, comè per i epicürei, la conossénsa la nass de la sensassiù. Quàd che l' ómen a'l vé al mónd, ol sò servèl l' è öt, e comè che ü laùr de fö a'l tóca dèt i séns, la se fórma la representassiù ( in grégh fantasía) de lü. i representassiù a i è conservàde in memòria e de memòrie repetìde del stèss laùr a i nass i concècc o nussiù zenerài. A parté de chès-ce concècc a i se pöl furmà, per sömeassa, analogèa, trasposissiù, cumpusissiù e cuntrarietà, di óter concècc, che i gh'à mia negót che ghe corispónd indel mónd sensibèl.
In d'ü prìm momét ol procèss de conossènsa l' è domà passìv: ol Zenù la mèt a pari de la mà aèrta. Pó dopo l' intervé ol sogèt che 'l conóss: ol Zenù el mèt a pari l'aséns, dàcc de la mét a la representassiù, a la mà saràda sö ü petinì. L'aséns l' è indel dàga trà a la representassiù del laùr. Invèsse ol pögn a'l ghe corispónd a la katálepsis, che l'öl dì comprensiù (ciapà). Per i stoici l'erùr l'è pusebel e l'è töt indel dàga l'aséns a representassiù ch'i gh'à mia corispondènsa indela realtà. Invèsse, la representassiù comprensìa o cataletéga l'è sempèr vira perchè stampàda del laùr che la prodüs. Dóca, lé l'è ol criterio de erità. I opiniù, a i è pò a lùre ön aséns a ergót, ma mia fórt o fàls. Defàt per i stoici a i gh'è mia di basèi in tra ol conóss e ol mia conóss.
La conossénsa, o sénsa bèla e bùna, l'è indel ciapà ü laùr de manéra che la nòsta comprensiù de lü la pöl mia èss tràda zó de nissüna argomentassiù. A diferènsa di animài, chi fà zó domà vèrs, l'ómen a 'l pöl trà insèma i sò conosésse co 'n d'öna lengua articulada, fàda de prupusissiù ch' i stabilìss di ligàm corispondécc a la realtà. I stoici a i gh'à aiötat féss tàt ol svilüpo de la gramatega co l' mèt insema öna terminologéa che la 'ndàa bé per indecià i tépp di vèrb o i cas de nóm e agetìv. I paròle, comè sùgn i è materiài, chèl che lùre i öl dì (significàt) no.
Per i stoici, materiàl l'è töt chèl che 'l pöl fà o patì ön'assiù, defàt, lùr i distinguìss fö tra ol laùr materiàl e i paròle ch'i 'l la sègna, materiài pò a lùre, e ol significàt (lektòn) che l' è chèl che i paròle a i öl dì sö e che 'l permèt de nüminà ol laùr. La dialetèga la gh ' à per ogèt i significàcc, ch 'i pöl èss complécc o no. Chèi mia complécc a i vè ciàmacc di stoici axiòmata, e i pöl èss vira o fàls, prope issé comè per ol Platù e l'Aristotel. La sò verità o falsità l' è precisada del corispónd o meno a l stàt di laùr manifestàt de la representassiù comprensìa, che la ghe mèt sempèr deante a laùr particolàr e mai üniversài. Per i stoici ghe n' è mia de üniversài in natüra, e chèsto a 'l se riflèt sö la sò la manéra de 'ntìnd la logica che la se 'nterèssa mia di termègn üniversài, ma de proposissiù ch 'i reàrda i laùr singói. Lùr i ghe fà a mét a la furma logica di asersiù e issé i dövra di variabèl per indecià giöstopónt i proposissiù ( l' Aristotèl i a dövràa per indecià i termègn di proposissiù). I stoici i è fèss aténcc a la congiunsiù (e), a la disgiunsiù (o) e a i cundissiunài o implicassiù (se..., alùra...), doe ol se l' è l' antecedént e l' alùra ol conseguént. Ü cundissiunàl 'l pöl valì sènsa èss per fórsa ira. Quàd 's pöl dì che ü cundissiunàl el vira? Segónd i stoici ü cundissiunàl l' è ira quàd che l' antecedént e ol conseguént i è töcc dù ira o fàls o se de no quàd che l' antecedént l' è fàls e ol conseguént vira. L'è fàls domà in d' ü cas: quàd che l' antecedént l' è ira e ol conseguént l' è fàls.I cundissiunai i è esensiài per trà insema di argomentassiù, che i è fàce de ü pér de premèsse e d'öna conclusiù, ma i gh 'à mia la furma d' ü silogìsmo aristotelégh, perchè i stà mia impé in sö i ligàm che i ciàpa dét i termègn ch' i segna i concècc üniversài, ma in sö ligàm tra proposissiù. In particolàr, la demostrassiù l'è ü resonamét che a partì di premèsse, co la lògica, la descoergìss öna conclüsiù che l' è mia patòca. per i stoici töcc i argomentassiù i se röspa a sìch progècc, dìcc anapodetégh var a dì indimostràcc e indimostrabèl e ch' i è:

(premèsse) Se p, alùra q ma p (conclüsiù) dóca q
(premèsse) Se p, alùra q ma mia q (conclüsiù) dóca mia p
(premèsse) Mia: e p e q ma p (conclüsiù) dóca mia q
(premèsse) O p oq ma p (conclüsiù) dóca mia q
(premèsse) O p o q ma mia q (conclüsiù) dóca p

Religiù, natüra de l'ómen, libertà e sità cosmica

I stoici a i s' è interesàcc pò de ünivèrs e divinità, de vertü, passiù e de cosmopolìtismo.

Religiù: indel mónd a i gh 'è dù prensépe , ü atìv (matèria) e ü passìv (furma). In realtà i è tecàcc insèma e i è materiài. La matèria l'è còrp, la furma l'è la natüra o Dio. Per i stoici, comè per ol Platù, la divinità l'è la Proidènsa.

Natüra de l'omen: l'anima de l'ómen l'è üna part de bóf che 'l düra, dóca l'è materiàl pò a lé e l'è fàcia di sìch séns, de la capassità de rassà e de parlà e del dominadur o prensépe diretìv che l' se tröa indel cör, comè per l'Aristotel.
I stoici i nega la tripartissiù de l' anima d' ol Platù; l' anima l' è ü laùr önegh e ol sò prensépe diretìv l'è la resù.
I passiù i stà in d'ön giödèsse sö chèl che l' è bè o mal.
Co la resù l'ómen a'l ghe ria a capì che la vertü l'è chèla roba che piö de töte a'l la öta a conservàss. Pò dopo, co la resù, ghe se ria a capì coss' è l' è ol bé prope debù. La màssima règola moral l' è <<vìv segónd vertü>>. Per i stoici bé e mal a i è domà la vertü e ol vésse; a töcc i óter laùr - pò a la eta e a la mórt - a i ghe dìs indiferécc.

Libertà e sità cosmica: per i stoici l' ómen a'l gh' à la libertà de fà ol bé o 'l mal. La libertà la stà mia indel cattà fò tra i tàte possibilità ma indel indàgh adré al destì de propia olontà, Domà ol sapiènt l' è libèr prope debù perchè a'l conóss l' urdèn üniversàl; perdepiö i sapièncc i furma üna cümunità che la se slarga fò a ciapà dét l' ünivèrs intrégh: chessché l'è ol glandó d' ol cosmopolitismo stoico. La sità cosmica l'è tegnida sö de üna lege natüràl ispiràda a la resù üniversàl e mia a i interèss di singóle sità. Ol sapiènt stoico a'l pöl fà pulitéga ma ol sò càmp de assiù a 'l gh' à mia termègn.

Riferimencc

Treccani