Италијански јазик
| Италијански | |
|---|---|
| lingua italiana (italiano) | |
| Изговор | лингуа италиана, л‘италиано |
| Застапен во | Италија, Швајцарија, Сан Марино, Ватикан,Истра, Словенија и Хрватска, како и во заедниците на италијанските иселеници во Канада, САД, Аргентина, Бразил, Австралија, Венецуела, Уругвај, Германија, Мексико, Франција, Белгија, Велика Британија и Луксембург |
| Подрачје | Апенински Полуостров |
| Говорници | како мајчин јазик околу 65 милиони (Вкупно 150 милиони) |
| Јазично семејство | |
| Писмо | Италијанска азбука |
| Статус | |
| Службен во | Италија, Швајцарија |
| Регулативен орган | Академија Дела Круска |
| Јазични кодови | |
| ISO 639-2 | it |
| ISO 639-3 | it |
 | |
Италијанскиот јазик (la lingua italiana) кој припаѓа на романската јазична група (фамилија индоевропски јазици) го зборуваат околу 70 милиони луѓе, од кои најголемиот број живее во Италија, Сан Марино и јужна Швајцарија. Стандардниот италијански јазик е заснован на фирентинскиот дијалект и е нешто како среден јазик помеѓу јазиците на јужна Италија и галско-романските јазици на северот. Стариот тоскански стандарден јазик, во последните неколку децении, попримил влијанија од италијанскиот говор од Милано, економскиот центар на Италија. Италијанскиот е службен јазик во Италија и Сан Марино, као и во Швајцарските кантони Тичино и Гриџони. Италијанскиот заедно со латинскиот е втор службен јазик во Ватикан, заедно со словенечкиот е службен и во словенечките приморски општини Копер, Изола и Пиран, а исто така заедно со хрватскиот се користи и во Истра каде што живее италијанско малцинство. Мошне е раширен и меѓу потомците на иселениците во Луксембург, САД и Австралија. Исто така доста се употребува и на Малта, каде што бил еден од службените јазици а до 1934 година кога бил заменет со англискиот јазик. По малку се зборува и во бившите африкански колонии на Италија, како што се Сомалија, Либија и Еритреја.
Согласно податоците од 2000 година од истражувањето Italiano 2000 кое било промовирано од страна на Министерството за Надворешни работи на Италија и водено од јазичарот Тулио Де Мауро од Универзитетот “Ла Сапиенца” од Рим, италијанскиот јазик е петти по ред во светот кој се изучува во училиштата (по англискиот, францускиот, шпанскиот и германскиот).
Италијанска азбука
[уреди | уреди извор]Италијанскиот има двојни (или долги) согласки, како латинскиот (но не и како повеќето јазици од романската јазична група, на пр. францускиот и шпанскиот). Има 26 букви, но и покрај тоа користи 21 бидејќи буквите k, j, w, x, y постојат само во зборови од странско потекло, во дијалектите ("jella"), топонимите (Jesi), во некои презимиња како Lo Jacono или како графички варијанти во пишувањето (на пример кај Лујџи Пирандело се среќава gioja наместо gioia).
Јазични влијанија
[уреди | уреди извор]Лексичкиот фонд на италијанскиот јазик како дел од групата на романски јазици се состои во најголем дел од лексеми кои настанале по пат на еволуција на народниот говорен латински јазик, иако не можат да се изостават ни таканаречените учени зборови (итал. voci dotte) кои во италијанскиот јазик се воведени со директно преземање од класичниот латински јазик. Меѓутоа, бидејќи ниту еден јазик не може да остане изолиран од други јазични влијанија, така и италијанскиот примал зборови од многу други јазици кои се јавуваат како супстрати или суперстрати (грчки, германски, келтски, француски, провансалски, шпански и во поново време, англиски). Процентуално, нешто помалку од 70% од италијанските зборови има латинско потекло (66.8%), додека околу 10.9% се со грчко потекло а потоа следуваат и другите влијанија.
Латинизми
[уреди | уреди извор]Сѐ до потполната афирмација на националните јазици, латинскиот опстојува како јазик на религијата, филозофијата, правото, медицината и другите науки, како и јазик на европската култура општо гледано. Тоа постојано присуство на латинскиот како јазик на учените класи не можел да остане без последици за романските јазици, особено кога националните јазици почнуваат да се употребуваат во книжевниот и научниот говор. Приливот на латински зборови во италијанскиот јазик никогаш и не престанал, уште од неговата прва административна и формална употреба и од првите обиди за негова уметничка употреба, па сѐ до ден денешен. Интересна е појавата кога во изведувањето на зборовите (деривација на зборови), италијанскиот јазик претежно употребува латинизми. На тој начин многу зборови од непрекинатата народна традиција добиваат деривати во кои се открива латинската учена основа со минимални адаптации:
| bagno | cervello | fiore | fiume | lido | ghiaccio | giorno | luogo | madre | maestro | orecchio | padre | piombo | specchio |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| balneare | cerebrale | floreale | fluviale | litorale | glaciale | diurno | locale | materno | magistrale | auricolare | paterno | plumbeo | speculare |
Некои од изведените зборови се прават и од латинските основи кои не дале никакви рефлекси во италијанскиот јазик:
| bevanda | bocca | casa | denaro | guerra | stella |
|---|---|---|---|---|---|
| potabile (acqua potabile) | orale (igiene orale) | domestico (pareti domestiche) | pecuniario (pena pecuniaria) | bellico, bellicoso | spazio siderale |
Хуманизмот мошне придонел да дојде до директно преземање на многу зборови од класичниот латински јазик. Фонолошката и морфолошката структура на фирентинскиот, која не се издвоила премногу од латинската, го олеснила тој прием, така што не се осетил некој огромен контраст меѓу двата јазика. Во италијанскиот јазик има и латински зборови кои не претрпеле никаква промена. Во правниот јазик на пример се среќаваат зборовите и изразите: iter, referendum, deficit, alibi, placet, status quo. Од другите сфери: humus (интернациона ознака за ‘терен богат со органски материи‘), raptus (‘напад на бес кај психотични лица‘), medium (‘лице која поседува паранормални способности‘), specimen (‘примерок во издаваштвото‘), habitat (‘комплекс од амбиентални услови во кои живеат животни и растенија‘). Некои се во уште поширока употреба: virus (и придавката која е изведена virale), la benzina super, gli ultra (‘екстремни навивачи на некоја екипа‘), auditorium, ultimatum, referendum, quorum, linoleum (за индустрискиот производ кој се состои од латинските зборови LINUM и OLEUM), а особено се застапени суфиксот EX (il mio ex ragazzo) и суфиксоидот SUPER (од la benzina super до други кованици), duplex (‘телефонски двојник‘), video, audio, computer, missile, и изведените зборови egoismo, egoista, egocentrico. Покрај тоа, постојат и морфолошки латинизми, како што се облиците на компаративот: maggiore, minore, migliore, peggiore, posteriore, ulteriore , како и апсолутните суперлативи кои завршуваат на -errimo: integerrimo, acerrimo. Понекојпат латинизмот не е препознатлив по формата, туку по значењето, и во тој случај зборуваме за семантички латинизам. Таков е случајот со зборот cattivo (лат. CAPTIVUS) кога се појавува во своето изворно, латинско значење како ‘затвореник‘: cattività babilonese del popolo ebraico; cattività avignonese dei papi.
Христијански латински
[уреди | уреди извор]Христијанското учење донесува бројни иновации не само во италијанскиот јазик, туку и во сите романски јазици. Така на пример, во италијанскиот јазик ги среќаваме следниве зборови кои се директно преземени од хебрејскиот јазик, без грчко посредство: AMEN (‘амин, токму така‘), ALLELUIA (‘пофалба на Бога‘), PASCHA > Pasqua (‘Велигден‘), SCIABBATH > SABBATUM > sabato (‘сабота‘ свет ден за одмор кај Евреите), покрај многубројните библиски имиња кои се рашириле меѓу христијаните, а кои во италијанизирана форма гласат: Giuseppe, Giovanni, Maria, Anna, Giacomo, Raffaele, Elisabetta, Pasquale, Gioacchino. Друга група е составена од зборови од грчки јазик, кои се најчесто преводи од еврејски на некои технички и доктринарни христијански термини во латинска фонолошка адаптација: CHRISTUS > Cristo, EUCHARISTIA > eucaristia, BAPTIZARE > battezzare, BAPTISMUS > battesimo, MARTYR > martire, APOSTOLUS > apostolo, PROPHETA > profeta, DIACONUS > diacono, EPIPHANIA > Epifania (но исто и Befana), CHRISMA > crisma. Покрај наведените зборови кои во италијанскиот јазик навлегле како учени зборови, некои имаат и свои народски адаптации: ECCLESIA > chiesa (‘црква‘), EVANGELIUM > Vangelo (‘евангелие‘), PRESBYTER > prete (‘отец, свештеник‘). Третата група зборови ја сочинуваат латинските калкови со кои се заменуваат грчките зборови: MISSA > messa (‘миса‘), IUSTIFICARE > giustificare (‘оправдува‘), TRINITAS > trinità (‘тројство‘), DIES DOMINICA > domenica (‘недела‘, ден посветен на Бога).
Зборови од латинскиот супстрат
[уреди | уреди извор]Италијански јазик
| |
| Писмо | латиница |
| Пример | Прв член од „Декларацијата за човекови права“ |
| Текст | Tutti gli esseri umani nascono liberi ed eguali in dignità e diritti. Essi sono dotati di ragione e di coscienza e devono agire gli uni verso gli altri in spirito di fratellanza. |
| Македонски | Сите човечки суштествa се раѓaaт слободни и еднакви по достоинство и правa. Tиe се обдарени со разум и совест и требa да се однесувaaт еден кон друг во дуxот на општо човечкaтa припaдност. |
| Портал: Јазици | |
Неиндоевропски супстрат
[уреди | уреди извор]Во италијанскиот јазик влегле некои зборови од таканаречените средоземни јазици:
| Средоземни зборови | Латински зборови | Италијански зборови |
|---|---|---|
| casa | casa | casa (‘куќа‘) |
| barca | barca | barca (‘бротче, чамец‘) |
| woino | vinum | vino (‘вино‘) |
| elaiwo | oleum | olio (‘масло‘) |
Од етрурскиот јазик, кој е исто така неиндоевропски, земени се преку латинскиот јазик следните зборови: persona (во етрурскиот тоа значело ‘маска‘), popolo (‘народ‘), taverna, transenna, cisterna, па дури и зборот satellite (‘satelliti‘ биле телесна стража на етрурскиот крал Тарквиниј). И латинскиот збор TUNICA, збор кој потекнува од феникијскиот, еден од семитските јазици, исто така во латинскиот влегол од етрурскиот. Во 9 век овој збор влегува во црковниот јазик како ознака за литургиска облека.
Индоевропски супстрат
[уреди | уреди извор]Италски супстрат
[уреди | уреди извор]Во италијанскиот јазик пренесена е и појавата наречена бетацизам, со која се означува промената на буквата B во F, карактеристична за некои дијалетски варијанти на латинскиот, како остаток од оскискиот супстрат (иако бетацизмот бил не само оскиска појава туку одлика на сите италски јазици). Бетацизмот е видлив во следните примери: TUBER > TUFER > it. truffa (‘измама‘), TERRAE TUFER > tartufo (‘тартуф‘, вид на печурка); BUBALUS > bufalo. Од јазикот на Оските и Умбрите во италијанскиот, преку латинскиот јазик, навлегле и имињата на некои животни: lupo, bufalo, bue, scrofa, а од италско потекло се и имињата на некои растенија (elce).
Галски (келтски) супстрат
[уреди | уреди извор]Галскиот супстрат извршил силно влијание врз латинскиот јазик во време на Римското Царство, кога латинскиот примил многу лексеми од келтскиот, од кои некои имаат свој континуитет и во италијанскиот јазик: CARRUS > carro, BRACA > braca, BETUL(L)A > betulla. Покрај лексичкото влијание, на галскиот супстрат треба да му се препишат и многу важни фонолошки појави во италијанскиот јазик, како што е асимилацијата на согласната група -КТ (FACTUM > fatto).
Грцизми
[уреди | уреди извор]Во италијанскиот јазик грцизмите, од хронолошка гледна точка, можат да се поделат во пет групи:
- антички грцизми;
- христијански грцизми;
- народнолатински грцизми;
- јужноиталијански и византиски грцизми;
- современи грцизми.
Антички грцизми
[уреди | уреди извор]Античките грцизми се претхристијански грцизми кои се прифатени и хронолошки адаптирани во латинскиот јазик. Голем број од тие латински грцизми ги прифатил и италијанскиот јазик:
| Грчки | Латински | Италијански |
|---|---|---|
| AÉR | ĀERA | aria, aere (‘воздух‘) |
| BALANÊION | BĂLNEŬM | bagno (‘бања‘) |
| CHÁRTĒS | CHĀRTA | carta (‘хартија‘) |
| GRAMMATIKÉ | GRAMMATICA | grammatica (‘граматика‘) |
| HISTORÍA | HISTŎRIA | storia (‘историја‘) |
| KATHÉDRA | CĂTHĔDRA | cattedra (‘катедра‘) |
| MOUSIKÓS | MŪSICA | musica (‘музика‘) |
| PÉTRA | PĔTRA | pietra (‘камен‘) |
| PÓIĒSIS | PŎĒSIM | poesia (‘поезија‘) |
| STÓMACHOS | STŎMACHUM | stomaco (‘желудник‘) |
| THÉATRON | THEĀTRUM | teatro (‘театар‘) |
Христијански грцизми
[уреди | уреди извор]Христијанството воведува во латинскиот јазик многу грчки зборови поврзани со оваа религија и учење. Италијанскиот јазик пак, од своја страна, попримил многу латински грцизми, и тоа со соодветна фонолошка адаптација:
| Грчки | Латински | Италијански |
|---|---|---|
| ÁNGHELOS (‘гласник‘) | ANGELUS | angelo (‘ангел‘) |
| BIBLÍA (‘книги‘ множ.) | BÌBLIA | Bibbia (‘Библија‘) |
| DIÁBOLOS (‘тужител‘, ‘непријател‘, ‘клеветник‘) | DIABOLUS | diavolo (‘ѓавол‘) |
| PÁPAS (‘татко‘) | PĀPA | papa (‘папа‘, Светиот отец) |
Народнолатински грцизми
[уреди | уреди извор]Кога привилегираните и образовани класи во Стариот Рим почнуваат да стекнуваат национална и јазична свест, доаѓа и до постепено отстранување на грцизмите во класичниот латински јазик. Избегнувањето на грцизмите е во склад со создавањето на нова, автохтона култура која не сака да биде во сервилен однос наспроти грчкиот свет. Поради тоа многу грцизми во класичната писмена пракса се мошне ретки, но сепак се задржале во говорот и станале дел од традицијата на романските народи:
| Грчки | Народен латински | Италијански |
|---|---|---|
| BÝRSA (‘кожа‘) | BŬRSA | borsa (‘торба‘, ‘берза‘) |
| PLATÊIA од PLATÝS (‘широк‘) | PLĂTEA | piazza (‘плоштад‘) |
| TÝMBOS (‘гроб‘) | TŬMBA | tomba (‘гроб‘) |
Јужнолатински и византски грцизми
[уреди | уреди извор]| Дел од темата Италијанска култура |
 |
Посебна група сочинуваат јужноиталијанските грцизми кои настанале на територијата која е позната како MAGNA GRAECIA, од кои некои влегле во италијанскиот јазик, како на пример: THÊIOS, THÉIA (‘божји‘, ‘лице кое треба да се почитува‘) > THÍUS, THIA > zio, zia; кл.грчки KÓLPOS (‘залив‘), визант. KOLPHOS > лат.CŬLFUS > итал.golfo. И Византија имала големо влијание врз речникот на италијанските говори, благодарение на териториите во Апулија, Калабрија, Сицилија и во Романија, а исто така поради силните трговски врски со Венеција и Џенова. Така во италијанскиот јазик влегуваат зборови од средновековниот грчки јазик, за производите со кои во тоа време се тргувало: tegame (‘тава‘), anguria (‘лубеница‘), basilico (‘босилек‘), како и многу други зборови поврзани со морепловството: fanale (‘фенер‘, ‘светилник‘), gondola (‘гондола‘, чамец карактеристичен за Венеција), molo (‘брег‘, ‘пристаниште‘).
Модерни грцизми
[уреди | уреди извор]Во италијанскиот јазик, како впрочем и во речиси сите европски јазици, се среќаваат многу грцизми, без кои не е можно да се замисли речникот на современите јазици: idea, tema, problema, fantasia, crisi, tesi, economia, tecnica, ginnastica, fotografia, aereo, до имињата на средствата за масовна комуникација: radio, cinema, telegrafo, telefono, televisione и најновите термини како што се: discoteca, macrobiotica, stereofonia итн. Особена продуктивност доживеале грчките префиксоиди и суфиксоиди, меѓу кои се спомнуваат:
| aero- (гр.AĒR ‘воздух‘): | auto- (гр.AUTÓS ‘сам‘, ‘самостојно‘, ‘свое‘): | bio- (гр.BÍOS, ‘живот‘): | poli- (гр.POLÝS, ‘многу‘): |
|---|---|---|---|
| aeronauta | autobiografia | biochimica | policromo |
| aerofisica | autogoverno | biologia | poligamo |
| aerotrasporto | automobile | biografia | poliglotta |
Библиографија
[уреди | уреди извор]- Lanuzza Stefano, Storia della language italiana, Tascabili Economici Newton, Roma, 1994
- Terić Gordana, Istorija italijanskog jezika, FILOLOŠKI FAKULTET, Beograd, 1995
- Simone, Raffaele (2010). Enciclopedia dell'italiano. Treccani.
- Palermo, Massimo (2015). Linguistica italiana. Il Mulino. ISBN 9788815258847.
- Berloco, Fabrizio (2018). The Big Book of Italian Verbs: 900 Fully Conjugated Verbs in All Tenses. With IPA Transcription, 2nd Edition. Lengu. ISBN 9788894034813.
Наводи
[уреди | уреди извор]Поврзано
[уреди | уреди извор]- Италијанска азбука
- МФА табела за италијански јазик
- Правопис на италијанскиот јазик
- Фонологија на италијанскиот јазик
- Граматика на италијанскиот јазик
- Македонска транскрипција на италијанскиот јазик
Надворешни врски
[уреди | уреди извор]- Википедија на италијански јазик
- Мрежно место на Академија Дела Круска (Accademia della Crusca) Архивирано на 16 ноември 2006 г.
- ITALIAN: a language of Italy, од Ethnologue
- Мрежно место на Национален Комитет за Заштита на Јазиците и Културите[мртва врска], кој се бори за заштита на италијанскиот јазик (и другите јазици) во рамките на Европската Унија
Речници
[уреди | уреди извор]Македонски
[уреди | уреди извор]- Италијанско-македонски он-лајн речник на Он.нет! Архивирано на 17 декември 2013 г. заедно со други јазици (македонски)
Странски
[уреди | уреди извор]- Речник со правопис и изговор на РАИ со можност за слушање на бараните зборови
- Речник на италијанскиот јазик (со етимологија)
- Речници на издавачката куќа Гарѕанти
- Речник на италијански јазик Трекани, он-лајн верзија
- Универзален речник Архивирано на 21 мај 2009 г.
- Речник De Mauro – Paravia он-лајн
- Листа со преку 1800 зборови од странско потекло кои се употребуваат во италијанскиот јазик (со италијански алтернативи)
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||
| ||||||||||
|