Letteratura Maltija
Il-letteratura Maltija hija kull letteratura li toriġina minn Malta jew minn kittieba Maltin jew letteratura miktuba bil-lingwa Maltija.
Storja
[immodifika | immodifika s-sors]Malti Miktub
[immodifika | immodifika s-sors]Hekk kif il-Malti evolva wara li l-Konti Ruggeru I ta’ Sqallija temm il-ħakma Għarbija fuq il-gżira fl-aħħar tas-seklu 11, ftit kien hemm interess fl-iżvilupp ta’ forma miktuba tal-lingwa. Inizjalment il-kleru, l-aristokrazija u l-bourgeoisie biss kienu kapaċi jaqraw u jiktbu u ħafna mill-komunikazzjoni tagħhom kienet issir bil-Latin. Matul is-sekli l-użu tal-Malti kien spiss skoraġġut b’entużjażmu varjat, apparentement bit-tama li jekk tiġi ssostitwita ssaħħaħ ir-rabtiet mal-pajjiż li kellu l-pussess ta’ Malta f’dak iż-żmien partikolari. Taħt il-Kavallieri ta' San Ġwann kemm it-Taljan kif ukoll il-Franċiż kienu jintużaw għal dokumenti uffiċjali u korrispondenza. Matul il-perjodu kolonjali Brittaniku l-użu tal-Ingliż ġie mħeġġeġ permezz tal-edukazzjoni, bit-Taljan meqjus bħala l-lingwa l-aktar influwenti li jmiss. Kien biss fl-1936 li l-Malti ġie rikonoxxut bħala l-lingwa uffiċjali tal-gżira. B’mod uniku, l-ebda pajjiż Ewropew ieħor ma kien nieqes minn forma standardizzata miktuba tal-lingwa tiegħu sas-seklu 19, meta rġiel bħal Mikiel Anton Vassalli għamlu sforz miftiehem biex jittraskrivu l-Malti mitkellem f’forma miktuba, għalkemm jeżistu eżempji ta’ Malti miktub sa minn kmieni seklu 15.
Diglossja
[immodifika | immodifika s-sors]L-iżvilupp tax-xogħlijiet letterarji indiġeni Maltin storikament ġie mxekkel mid-diglossja li kkaratterizzat il-kultura ta’ Malta tul l-istorja tagħha. Għal bosta sekli, il-Malti kien magħruf bħala l-lingwa “tal-kċina u l-ħanut tax-xogħol”, filwaqt li t-Taljan kien il-lingwa tal-edukazzjoni, il-letteratura, l-arti, il-liġi u l-kummerċ.[1] Għalhekk, sal-bidu tas-seklu 20, il-maġġoranza l-kbira tax-xogħlijiet letterarji f’Malta nkitbu bit-Taljan mill-komunità tat-Taljani Maltin. Fil-bidu tal-istorja Maltija, id-diglossja wriet ruħha fil-koeżistenza ta’ forma żviluppata ta’ Siculo-Għarbi u l-lingwa ta’ sensiela ta’ ħakkiema, l-aktar Latin, Grieg, Sqalli, Franċiż, Spanjol u Taljan. Mill-1800 'l quddiem dawn ġew fil-biċċa l-kbira sostitwiti mill-Ingliż. Il-lingwa Maltija llum hija miksija bil-kbir b'influwenzi Rumanzi u Ingliżi bħala riżultat.
L-emerġenza tal-letteratura Maltija
[immodifika | immodifika s-sors]
L-eqdem test letterarju magħruf bil-Malti huwa l-poeżija ta' Pietru Caxaro, Il-Cantilena (ċ. 1470 sa 1485) (magħrufa wkoll bħala Xidew il-Qada ), segwit mis-sonett ta' tifħir ta' Gian Francesco Bonamico lill-Gran Mastru Nicolas Cotoner, Mejju gie' bl'Uard, u Zahar, ċ. 1672. L-ewwel dizzjunarju Malti magħruf inkiteb minn Francois de Vion Thezan Court (ċ. 1640). Fl-1700, poeta Għawdxi anonimu kiteb Jaħasra Mingħajr Ħtija. Traduzzjoni bil-Malti tat- Talb tal-Mulej dehret fix-xogħol ta' Johannes Heinrich Maius Specimen Lingua Punicæ in hodierna Melitensium superstitis (1718), li turi t-twemmin li qabel kien wiesa' li l-lingwa kellha wirt Punic . Ġabra ta’ priedki reliġjużi ta’ ċertu Dun Ignazio Saverio Mifsud, ippubblikati bejn l-1739 u l-1746, hija meqjusa bħala l-ewwel eżempju magħruf ta’ proża Maltija.
Poeżija anonima bl-isem Fuqek Nitħaddet Malta, inkitbet c. 1749, dwar il-Konfoffa tal-Iskjavi. Ftit snin wara, fl-1752, ġie ppubblikat katekiżmu bit-titlu Tagħlim Nisrani ta' Dun Franġisk Wizzinokemm bil-Malti kif ukoll bit-Taljan. L-okkażjoni tal-Karnival fl-1760 rat il-pubblikazzjoni ta' ġabra ta' versi burlesk taħt l-intestatura Żwieġ la Maltija (Żwieġ, fl-istil Malti), minn Dun Feliċ Demarco.
Tifel tal-moviment Romantiku, il-patrijott Malti Mikiel Anton Vassalli (1764–1829) faħħar il-ħolqien tal-Malti letterarju bħala "wieħed mill-patrimonji antiki... tan-nazzjon ġdid emerġenti" u raw din ix-xejra naxxenti bħala: (1) l-affermazzjoni tal-identità singulari u kollettiva, u (2) il-kultivazzjoni u t-tixrid tal-mezz tad-diskors nazzjonali bħala l-aktar komponent sagru fid-definizzjoni tal-patria u bħala l-aktar ġustifikazzjoni effettiva kemm għal pretensjoni ta’ komunità dominata li tkun nazzjon u għall-ġlieda sussegwenti kontra ħakkiema barranin.
Bejn l-1798 u l-1800, waqt li Malta kienet taħt okkupazzjoni Franċiża, traduzzjoni Maltija ta' L-Għanja tat-Trijonf tal-Libertà, miċ-Ċittadin La Coretterie, Segretarju tal-Kummissarju tal-Gvern Franċiż, ġie ppubblikat fl-okkażjoni ta' Jum il-Bastilja.
L-ewwel traduzzjoni għall-Malti ta’ test bibliku, l-Evanġelju ta’ San Ġwann, ġiet ippubblikata fl-1822 (trad. Ġużeppi Marija Cannolo), fuq inizjattiva tas-Soċjetà Biblika f’Malta. L-ewwel gazzetta bil-Malti, l-Arlekkin Jew Kawlata Ingliża u Maltija dehret fl-1839, u kienet tidher il-poeżiji l-Imħabba u Fantasijau Sunett.
L-ewwel poeżija epika bil-Malti, Il-Ġifen Tork, ta' Giovanni Antonio Vassallo, ġiet ippubblikata fl-1842, segwita minn Ħrejjef bil- Malti u Ħrejjef u Ċajt bil-Malti fl-1861 u fl-1863 rispettivament. L-istess awtur ippubblika l-ewwel ktieb tal-istorja bil-Malti bl-isem Storja ta' Malta Miktuba għall-Poplu fl-1862.
Poeżija
[immodifika | immodifika s-sors]Il-Cantilena
[immodifika | immodifika s-sors]Il-Cantilena huwa l-eqdem test miktub magħruf li jeżisti bil-Malti, li jmur sa mhux aktar tard mill-1485, il-mewt ta’ Pietru Caxaro, l-awtur li huwa attribwit lilu. Ma reġgħetx ġiet skoperta qabel l-1966 jew l-1968 mill-Prof Godfrey Wettinger u Fr. Mikiel Fsadni fl-Arkivji Nutarili tal-Belt Valletta. Frans Sammut ppubblika interpretazzjoni rivoluzzjonarja tagħha fl-2009. Karmenu Mallia traduċiha għall-Esperanto u kiteb artiklu dwarha fLiteratura Foiro'.
Letteratura kontemporanja
[immodifika | immodifika s-sors]
Fis-snin ta’ wara l-Gwerra raw il-ħolqien tal-Moviment Qawmien Letterarju (Moviment Qawmien Letterarju) fl-1967, moviment letterarju ta’ avanguardia li l-protagonisti tiegħu kien jinkludi lil Oliver Friggieri (aktar tard Professur tal-Malti). fl-Università ta' Malta), Frans Sammut (1945–2011), l-"awtur nazzjonali", Alfred Sant (li kien Prim Ministru mill-1996 sal-1998), Lino Spiteri (li kien Ministru tal-Finanzi f’żewġ Gvernijiet), u oħrajn.
Fost l-aktar xogħlijiet importanti ta’ Oliver Friggieri hemm il-ġabra tal-poeżiji tiegħu.
Ir-reputazzjoni ta' Frans Sammut hija mibnija fuq ir-rumanzi tiegħu Il-Gaġġa (li fuqhom huwa bbażat il-film bl-istess isem), Samuraj, Paceville u Il-Ħolma Maltija (tradott. fl-Esperanto bħala La Malta Revo). Alfred Sant huwa magħruf għat-teatru tiegħu miġbur l-aktar fil-Fid-Dell tal-Katidral u Drammi Ohra, filwaqt li Lino Spiteri sar rinomat għar-rumanz tiegħu Rivoluzzjoni Do Minore u l-istejjer qosra tiegħu.
Ix-xena tal-Moviment Qawmien Letterarju eventwalment ċediet għal mewġa ġdida ta' kittieba, li leħnu sawru x-xena tal-letteratura kontemporanja. Fost dawn l-ewwel hemm kittieba bħal Albert Marshall, Immanuel Mifsud, Adrian Grima, u Antoine Cassar. Ix-xena kontemporanja rat ukoll il-ħolqien ta’ ġenerazzjoni ġdida ta’ kittieba fosthom Simone Inguanez, Nadia Mifsud, Simone Galea, Elizabeth Grech, Clare Azzopardi, Lon Kirkop, Kirsten Spiteri u Lara Calleja. li rebħet il-Premju tal-Unjoni Ewropea għal-Letteratura għall-ktieb tagħha Kissirtu Kullimkien.
Illum il-ġurnata l-letteratura Maltija hija ddominata mil-letteratura bil-lingwa Maltija (eż., Alex Vella Gera, Guze' Stagno), xi xogħlijiet bl-Ingliż (Francis Ebejer pereżempju), u xi xogħlijiet fl-Ingliż. Taljan, bħall-poeżiji tal-Imħallef J.J. Cremona u l-ebook ta' Albert Caruana Il Sindaco di Racalmusci.
Interessanti huwa l-għadd dejjem jikber ta' xogħlijiet letterarji Maltin ta' nies bħal Oliver Friggieri, li l-kotba tiegħu ta' proża u poeżija ġew maqluba għall-bosta ilsna oħra u għadd kbir ta' kittieba żgħażagħ. L-iktar tliet kittieba Maltin magħrufa fid-dinja huma Francis Ebejer (drammaturgu), Dun Karm Psaila (il-poeta nazzjonali) u Oliver Friggieri. F'dawn l-aħħar snin bdew jiżdiedu wkoll xogħolijiet letterarji għaż-żgħażagħ. Fost dawn il-kotba, l-aktar innotati nsibu (Ri)Ġenerazzjoni, Amina u Fittixni ta' Antoinette Borg, Magna Mater ta' Loranne Vella, Gramma ta' Leanne Ellul [2]u r-rumanz debutt Mitt Elf Isem Ieħor: HappyVeganGirlJules ta' Lon Kirkop li dan tal-aħħar rebaħ l-edizzjoni tal-2020 tal-Konkors ta' Kitba Letteratura għaż-żgħażagħ.[3]
Kittieba bil-Malti
[immodifika | immodifika s-sors]Interessanti huwa l-għadd dejjem jikber ta' xogħlijiet letterarji Maltin ta' nies bħal Oliver Friggieri, li l-kotba tiegħu ta' proża u poeżija ġew maqluba għall-bosta ilsna oħra u għadd kbir ta' kittieba żgħażagħ. L-iktar tliet kittieba Maltin magħrufa fid-dinja huma Francis Ebejer (drammaturgu), Dun Karm Psaila (il-poeta nazzjonali) u Oliver Friggieri. F'dawn l-aħħar snin bdew jiżdiedu wkoll xogħolijiet letterarji għaż-żgħażagħ. Fost dawn il-kotba, l-aktar innotati nsibu (Ri)Ġenerazzjoni, Amina u Fittixni ta' Antoinette Borg, Magna Mater ta' Loranne Vella, Gramma ta' Leanne Ellul [4]u r-rumanz debutt Mitt Elf Isem Ieħor: HappyVeganGirlJules ta' Lon Kirkop li dan tal-aħħar rebaħ l-edizzjoni tal-2020 tal-Konkors ta' Kitba Letteratura għaż-żgħażagħ.[5]
Rumanziera
[immodifika | immodifika s-sors]- John F. Marks - awtur tar-rumanz soċjali Tejbilhom Ħajjithom
- Alfons Maria Galea - fundatur tas-sensiela tal-Kotba tal-Mogħdija taż-Żmien bil-Malti
- Ġino Muscat Azzopardi - awtur ta’ Anġli tan-Niket
- Ġużè Aquilina - awtur ta' Taħt Tliet Saltniet
- Ġużè Bonnici - awtur ta' rumanzi u novelli
- Ġużè Galea - awtur ta' Raġel bil-Għaqal, San Ġwann u rumanzi storiċi oħra
- Ġużè Ellul Mercer - awtur tar-rumanz Leli ta’ Ħaż-Żgħir, u djarju tal-gwerra Taħt in-Nar
- Ġużè Orlando - awtur tar-rumanz L-Ibleh
- Ġużè Chetcuti - awtur ta’ novelli u rumanzi, drammi kif ukoll ta’ studji kritiċi
- Ġwann Mamo - awtur tar-rumanz Ulied in-Nanna Venut fl-Amerka
- Pawlu Xuereb - awtur ta’ rumanzi tad-ditektifs.
- Kelinu Spiteri magħruf bħala Kilin.
- J. J. Camilleri - l-awtur ta' Aħna Sinjuri u rumanzi oħra
- Frans Sammut - awtur ta' rumanzi fosthom Il-Gaġġa, Samuraj u Il-Ħolma Maltija
- Paul P. Borg - awtur ta' Dal-Lejl Ġie Alla
- Trevor Zahra-awtur ta' l-ghar tax-xelter
- Oreste Calleja - awtur ta' drammi, fosthom "Anestesija", "Satira", "Pawlu Redux"
- Antoinette Borg - awtriċi ta' rumanzi
- Lon Kirkop - awtur ta' rumanzi, dramaturgu u artist viżiv
- Loranne Vella - awtriċi ta' rumanzi
- Leanne Ellul - awtriċi ta' rumanzi u poeżija
- Lara Calleja - awtriċi ta' rumanzi
Awturi ta' Novelli
[immodifika | immodifika s-sors]- Carmel G. Cauchi
- Pietru Pawl Saydon - awtur ta' novelli, traduttur tal-Bibbja
- Lino Spiteri - awtur ta' novelli u rumanzi
- Temi Zammit - kittieb tal-ktieb Il-Gżejjer ta' Malta u l-Ġrajja Tagħhom
Poeti
[immodifika | immodifika s-sors](Ara wkoll Lista tal-poeti tal-ilsien Malti)
- Mario Azzopardi
- Ġorġ Borg
- Rużar Briffa
- Anton Buttigieg - Il-Poeta tan-Natura
- Dun Frans Camilleri
- Ninu Cremona
- Anastasju Cuschieri - Il-Poeta tal-Madonna
- Ġużè Delia - Il-Poeta tal-Leġġendi
- Victor Fenech
- Albert Marshall
- Ġużè Muscat Azzopardi
- Dun Karm - Il-Poeta Nazzjonali
- Joe Friggieri
- Oliver Friggieri
- Mary Meilak
- Achille Mizzi
- Ġorġ Pisani - Il-Poeta tal-Istorja
- Philip Sciberras - poeta; magħruf għall-Mandala
- Marjanu Vella
- Karmenu Vassallo - Il-Poeta tan-Nirien
- Ġorġ Zammit
Drammaturgi
[immodifika | immodifika s-sors]- Oreste Calleja
- Albert Cassola
- Ġużè Diacono - ġurnalist u kittieb ta’ drammi b’tema socjali realistika. Awtur tad-dramm Il-Madonna taċ-Ċoqqa.
- Francis Ebejer
- Alfred Sant - awtur ta' drammi, rumanzi u novelli
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ Lawrence Attard Bezzina, "Maltese and Hebrew: Two Cases of Cultural Survival"
- ^ "13-18 Archives" (bl-Ingliż). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2022-07-01. Miġbur 2022-05-29.
- ^ Secretary, The Office of the Permanent. "Il-Konkors ta' Kitba – Letteratura għaż-Żgħażagħ" (bl-Ingliż). Miġbur 2022-05-29.
- ^ "13-18 Archives" (bl-Ingliż). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2022-07-01. Miġbur 2022-05-29.
- ^ Secretary, The Office of the Permanent. "Il-Konkors ta' Kitba – Letteratura għaż-Żgħażagħ" (bl-Ingliż). Miġbur 2022-05-29.
Biblijografija
[immodifika | immodifika s-sors]- Aquilina, Ġużè (1962) Antoloġija ta’ Proża Maltija 1 & 2, Malta: A.C.Aquilina & Co.
- Briffa, Charles (1999) In-Novella Maltija. Malta: PIN.
- Briffa, Charles (2003) Ir-Rumanz Malti sa nofs is-Seklu Għoxrin. Malta: PIN.
- Briffa, Charles (2008) Il-letteratura maltija: l-istorja tan-narrattiva, Malta: Malta University Pub.
- Cassola, Arnold (1990) Qawsalla: Antologija tal-Letteratura Maltija, Malta: Università ta' Malta
- Cassar, Mario (2002) Storja tal-Ilsien u l-Letteratura Maltija – Kronoloġija, Malta: Għaqda tal-Malti (Università)
- Chetcuti, Ġużè (1989) L-Iżvilupp Storiku tan-Novella fil-Letteratura Maltija, Tlaqna għal Rasna u Stejjer Oħra. Malta: SKS.
- Chetcuti, Ġużè (1998) Ħbiebi, l-awturi maltin: ġrajja awtobijografika fuq il-letteratura maltija, San Ġwann: Publishers Enterprise Group Mtd
- Chetcuti, Ġużè (2002) Kittieba hbiebi: grajja awtobijografika tal-letteratura Maltija, Malta: Dipartiment tat-Taghrif, Partit Laburista
- Friggieri, Oliver (1979) Storja tal-letteratura maltija Vol. I : Il-poezija mill-bidu sa Dun Karm, Malta: Klabb Kotba Maltin
- Friggieri, Oliver (2001) L-Istorja tal Poeżija Maltija, Malta: PIN.