Frederik II. (Preußen)
Frederik II., ok Frederik de Grote oder de Ole Fritz nömmt, (* 24. Januar 1712 in dat Berliner Stadtslott; † 17. August 1786 in Potsdam) is vun 1740 af an König in un siet 1772 ok König vun Preußen un Kurförst vun Brannenborg ween. De dree Kriege, de he um Slesien gegen dat Habsborgsche Öösterriek föhrt hett, sund de Anfang ween vun den Düütschen Dualismus. Frederik hett den lesten vun düsse Kriege wunnen. Dat weer de Sevenjohrige Krieg vun 1756-1763. Achterna is Preußen endgüllig as föffte Grootmacht in Europa gellen laten wurrn. De annern Mächte weern Frankriek, Grootbritannien, Öösterriek un Russland.
Frederik warrt ankeken as en Vertreder vun den so nömmten Upklärten Absolutismus. He hett vun sik süms as vun „den Staat sien eersten Deener“ snackt.[1]
Vor de Tied as König
[ännern | Bornkood ännern]Kinnertied un Jöögd (1712–1728)
[ännern | Bornkood ännern]
Frederik weer een vun alltohopen 14 Kinner, de König Frederik Willem I. mit siene Fro Sophie Dorothea vun Hannober harrt hett. Dor is he de ollste Söhn vun ween, de an't Leven bleven is. Bit to sien sessten Geboortsdag leev he tosamen mit siene ollere Suster Wilhelmine unner de Ogen vun Mme. Rocoulle, de blot man Franzöösch snacken dö. Se harr al up sien Vadder passt. Achterna is he streng un autoritär uptagen wurrn, akraat na de Vorschriften vun Frederik Willem. De christliche Gloven speel dor en grote Rull bi. Allens weer nippe fastleggt, vun dat „Anbiet in seven Minuten Tied“ bit hen to de free Tied nah Klock 17.00, wo Frederik maken dröff, „wat he will, wenn dat man nich gegen Gott is“.[2] 1716 harr de König den Hugenotten Jacques Égide Duhan de Jandun to'n Schoolmeester for sien Söhn bestellt. He weer em upfullen, as he bi de Belagerung vun Stralsund 1715 keen Bange kenn. Duhan hett Frederik bit 1727 Unnerricht geven. He hett den Schöler persönlich dune an sik to binnen wußt. Den Stunnenplaan, wo de König en scharp Oog up smeten harr, hett he wat wieter maken konnt un hett den Prinzen so ok Latiensch un Literatur bipuhlt. Amenne hett he em hulpen, stickum en Bökeree an to schaffen.
Striet mit den Vadder (1728–1733)
[ännern | Bornkood ännern]1728 hett de König stickum Unnerricht up de Flööt nahmen bi Johann Joachim Quantz. De Vadder harr dat mehr mit dat Militär un mit de Weertschop in dat utpoverte Land un woll vun den Prinzen siene Freid an de Musik nix weten. So geev dat noch mehr Striet twuschen jem. Frederik Willem hett sien Söhn in düsse Tied fökener mol oorig vertagelt un ok sien Seel hett he duchtig piesackt. De junge Prinz tarrde anners avers ok jummers wedder den König sien Woot dör siene upsternaatsche Aart gegen den Vadder over. 1729 soch Frederik de Frundschop vun Leutnant Hans Hermann vun Katte. Dat weer en acht Johre ollern, kloken Mann, de sik ok mit Musik befaten dö. Frederik hett Katte bewunnert, vunwegen datt he sik in de Welt so bannig goot to benehmen wuss. Beide harrn se Spaaß an Flötenspeel un an Dichtkunst. In't Vörjohr 1730 hett Frederik sien Frund vun den Plaan vertellt, na Frankriek ut to büxen. So woll he ut de Gewalt vun sien strengen Vadder wegkamen. Dormols harr August de Starke en Lager in Zeithain upboot (Lustlager vun Zeithain).
Frederik versöch in de Nacht vun'n 4. up den 5. Februar 1730 vergeevs, mit sien Jung Peter Karl Christoph vun Keith ut sien Reisequartier bi Steinfurt over Frankriek na England ut to kniepen, man he is upgrepen wurrn. Katte weer dör en Breef blotstellt. Dor stunn in, datt he vun de ganze Saak wußt harr. Dat duur nich lang, un he keem in't Kaschott.
Toeerst hett en preußisch Kriegsgericht em verordeelt wegen Desertschoon (Utbüxen vun de Truppe). He scholl den Rest vun sien Leven in en Festung inspeert weern. Man Frederik sien Vadder hett dat Gericht seggen laten, se schollen sik noch mol tohopensetten un en anner Oordeel finnen. Dat weer nich miss to verstahn: He fodder dat Gericht dor mit up, Katte to'n Dood to verordelen. Amenne hett he an'n 1. November 1730 persönlich den Spröök vun dat Gericht, de jummers noch up levenslange Haft luden dö, per Allerhööchste Kabinettorder in en Oordeel to'n Dode umwannelt.[3] Vor Frederik siene Ogen is dat Oordeel denn ok in de Festung Küstrin vulltagen wurrn. Nah dat Recht vun de dormolige Tied harr sik nu avers eerst Recht de Kroonprinz schullig maakt an Verraat vun Vaderland un Kroon un so harr de König eerst vor, ok denn Prinzen hen to richten. Dat Recht an sik stunn em as en rechtschapen Mann wiet over Verwandschop un Vaderschop. Dat scholl ok for sien Söhn gellen. Nadem de Kaiser Karl VI. un Prinz Eugen schriftlich en Woort for den Prinzen inleggt harrn, hett he em avers leven laten. Man he is verordeelt wurrn un möss in de Festung Küstrin achter Trallen sitten.[4]
En Tied lang is Frederik nich mehr as Prinz ankeken wurrn. Toeerst möss he insitten, man vun 1731 af an deen he in de Küstriner Krieg- un Domänenkamer, ehr he denn in'n November al wedder in de Armee upnahmen wurrn is. Vun dor af an weer he statschoneert as Baas vun dat Infanterieregiment Nr.15 in Reppin. So lehr he de Verwaltung bi dat Militär un in de Stadt mit egen Ogen kennen. As he 1732 en Hochtied mit den Hartog vun Bruunswiek-Wulfenbüttel, Hartog Ferdinand Albrecht II. siene Dochter Elisabeth Christine tostimmt harr, hett he sik mit sien Vadder wedder verdragen un hett ok as Kroonprinz wedder fast in'n Saddel seten.
De Johre in Reppin (1733–1736)
[ännern | Bornkood ännern].jpg)
An'n 12. Juni 1733 is de Eh twuschen Frederik un Elisabeth Christine in Slott Salzdahlum slaten wurrn. Dat hett Ballett geven. Ok en Pastorale is upföhrt wurrn, wo de Kroonprinz, de ok de Hööftrull speel, Queerflööt bi speelt hett. Un Opern vun Carl Heinrich Graun un Georg Friedrich Händel sund speelt wurrn.[5] Kinner hefft de beiden nich kregen. Verscheden Forschers meent, Frederik harr dat, just as sien Broder Hinrik mehr mit Mannslüde harrt. Ok eene Süke, de he sik bi en Besöök an den Hoff vun August den Starken weghoolt hebben schall, kann de Grund ween sien, datt dat mit Kinner nix wurrn is.[6]
De Johre in Rhiensbarg (1736 - 1740
[ännern | Bornkood ännern]Mit Verlööv vun sien Vadder is de Kroonprinz 1736 mit siene Fro na Rhiensbarg umtagen. Dor hett he up Slott Rhiensbarg leevt. De Johre bit to den Dood vun sien Vadder hett he dor tobrocht mit dat Föhren vun en egen Hoff. In düsse Tied hett he sik sunnerlich mit dat Studeern vun Philosophie, Geschichte un Poesie afgeven. In düsse Rhiensbarger Tied is he frundlich mit siene Fro umsprungen, man just na den Dood vun sien Vadder hett he ehr slank vun dat Hoffleven utslaten un hett ehr dat Slott Schöönhusen as Wohnstäe geven. So harr he dat al vor de Hochtied, de sien Vadder em upnödigt harr, kunnig maakt[7] Dor hett se eensam un mit de Tied ok gnadderig un untofräen noch mehr as 50 Johre tobrocht.[8]
1738 hett Frederik siene eerste Sinfonie komponeert. En Johr later, 1739, hett Frederik den „Antimachiavell“ schreven. Dat weer en Döögd-Katalog for den upklärten Ideal-König. Al vördem stunn Frederik in Breefkuntakt mit Voltaire.
Frederik II. as König
[ännern | Bornkood ännern]Anfänge 1740–1745
[ännern | Bornkood ännern]Eerste Reformen (1740)
[ännern | Bornkood ännern]An'n 31. Mai 1740 is Frederik, na den Dood vun sien Vadder, König in Preußen wurrn. Ganz Europa hett de Ohren spitzt, as dat to hören kreeg, de junge Monark harr, eerst mol inoffiziell, de Folter afschafft. He harr an'n 3. Juni en Befehl an den Justizminister Samuel vun Cocceji rutgahn laten, mit de Utnahme, „bi grote Moordsaken, wo veel Lüde doot maakt wurrn sund“, dröff de Folter noch bruukt weern. Man 1754 is se denn in Preußen endgüllig un ganz afschafft wurrn.
Over siene ganze Amtstied hen is de König dor bi bleven, gegen Towannerers un Lüde mit en annern Gloven, as Hugenotten un Kathoolsche fründlich un tolerant to ween. Düsse Toleranz hett de Weertschop in Preußen up'e Been hulpen. He üter sik in en Breef so:
- „All Religionen sund liek un goot, wenn blot de Lüde, de jem utöven doot, anstännige Lüde sund. Un wenn dat Törken un Heiden weern un kemen an un wollen dat Land vull maken, so wüllt wi Moscheen un Karken for jem boen“[9].
An'n 22. Juni 1740 schreev he:
- „Jedeen schall na siene Façon selig weern“[10]
Mit de Joden sprung he avers nix beter um, as siene Vorwesers (kiek bi Revideert General-Privileg, 1750). As he siene Regeerung anfangen dö, hett he den Professer Formey Order geven, in Berlin en franzöösch Blatt for Literatur un Politik to grünnen. An den Minister vun Podewils hett he Befehl geven, de Zensur för den Deel vun de Tiedschriften un Blöer, de sik nich mit Politik befaten döen, up to bören. Wenn dat um Politik gung, gull de Zensur avers jummers noch. Preußen weer dor de eerste afsolute Monarkie in Europa mit, wo de Press tominnst deelwiese free weer. In Frederik II. sien Preußen weer dat for all Borgerslüde ok mööglich, sik in en Breef oder sogor persöönlich an den König to wennen.
De eersten beiden Kriege um Slesien (1740–1745)
[ännern | Bornkood ännern]Sess Maande seet Frederik up'n Throon, dor fung he den Eersten Krieg um Slesien an. He hett dat maakt, as de Röömsch-Düütsche Kaiser Karl VI. ut dat Huus Habsborg, miteens un unverwacht, fröh sturven weer. En männlichen Arven harr he nich torüch laten un so folg siene ollste Dochter Maria Theresia em na. So weer dat na de Pragmaatsche Sanktschoon regelt. Ok annere Nabern, de mit dat Huus Habsborg verwandt weern, wollen vun dat Arv wat afkriegen. Na den eersten Sieg vun Preußen gegen Öösterriek in de Slacht vun Mollwitz hefft ok Bayern, Sassen un Frankriek Maria Theresia angrepen. Frankriek harr sik dor Grünn for torechtleggt. De Striet um Slesien is up düsse Aart denn to'n Krieg um dat Öösterrieksche Arv wurrn. Frederik harr dat gor nich up so grote Saken afsehn un nütz düssen groten Krieg ut for siene Afsichten. He hett 1742 den Seperatfreden vun Breslau slaten un dor Slesien mit in'e Hand kregen. Achtena is he utscheedt ut de Koalitschoon gegen Maria Theresia. In dat neegste Johr wenn sik dat militäärsche Glück: Twaars hett dat Huus Habsborg den Kaiserthroon an Karl Albrecht vun Bayern verlaren, man Maria Theresia ehre Truppen geven keen Bott mehr un konnen to'n Angreep over gahn. Dor hefft engelsche Suldaten bi hulpen. Nu is Frederik bange wurrn, dat he Slesien up Duer nich beholen konn un is 1744 an de Siet vun Maria Theresia ehre Fiende wedder in'n Krieg inträen. He hett seggt, he woll den Wittelsbacher Kaiser unner siene Flunken nehmen un marscheer in Böhmen in. Dor hett he wedder en Verdrag mit braken un de Tweete Krieg um Slesien gung los. Nu harr Frederik den Roop weg, he weer en Frund, up den man sik nich verlaten konn. De Preußen ehren Angreep up Böhmen slump avers nich un Frederik möss wedder retour na Slesien. De öösterriekschen Truppen folgen em na, man se hefft de Slachten, wo dat up ankeem, all verlaren un so kreeg Frederik dat 1745 mit den Freden vun Dresden tostanne, datt he de Länner, de he in Slesien innahmen harr, beholen dröff.
De Sevenjöhrige Krieg (1756–1763)
[ännern | Bornkood ännern]Wie dat an’n Anfang stunn
[ännern | Bornkood ännern]Frederik hett siene Truppen Enne August 1756 in Sassen inmarscheern laten. Grund weer dat Renversement des alliances („Umdreihn vun de Allianzen“), wat bedüen dö, datt he nu nich mehr up de Sassen ehre Sieten stunn. Mit sien Inmarsch hett he den Sevenjöhrigen Krieg utlööst, man he is dor fixer mit ween, as de Allianz vun meist all Nabers vun Preußen, dormank de Grootmächte Öösterriek, Frankriek un Russland, de sik afsnackt harrn, em en poor Maande later an to griepen. Vunwegen, datt he vun Strategie wat afwüss, harr he nu endgüllig den Binaam „de Grote“ weg.[11]
Siege un Nedderlagen
[ännern | Bornkood ännern]Wunnen hett he mit siene Armee de Slachten bi Lobositz 1756; Prag 1757; Roßbach 1757, Leuthen 1757; Zorndorf 1758; Liegnitz 1760; Torgau 1760; un Burkersdorf 1762. Verloren hett he dreemol: De Slachten bi Kolin 1757, Hochkirch 1758, un Kunersdorf 1759). Mit dat Belagern keem he nich so goot toranne. Enmol hett he en Stadt na en Belagerung innahmen, dat weer Schweidnitz 1762, man dree Mol hett dat nich slumpt (Prag 1757; Olmütz 1758 un Dresden 1760). As he de Slacht bi Kolin verlaren harr, hefft de Fiende begrepen, datt he unner to kriegen weer, man he is ok fudderhen ankeken wurrn as en unbannig gauen Gegenspeler, de nich ut to reken weer un meist nich to bedwingen.
De Nedderlage vun Kolin hett Frederik kloor maakt, datt dat nu nix mehr weern konn mit en korten Feldtog ohn groot Hen un Her. Vun dor af an hett he sik up en langen Krieg instellt. Noch slechter gung em dat, as he mitkregen harr, datt siene Mudder Sophie Dorothea, de he bannig leev harrt hett, tein Dage na de Slacht in Berlin sturven weer. An’n 26. August 1757 schrifft he an den Hartog vun Bevern:
- „Gott weet, wat for swaare Tieden dat sund! Un de Umstänn sund so drang, datt man en gruulich Glück bruken deit, um dor woller rut to kamen“[12]
An’n Rand vun’n Unnergang (1758–1760)
[ännern | Bornkood ännern]Na de Katastroof in de Slacht bi Kunersdorf in’n August 1759 konn Frederik II. en tiedlang siene Armee nich mehr anföhren. An den Avend vun düsse Slacht hett he den Upperbefehl an sien Broder Henrik geven un hett denn an Staatsminister Graaf vun Finkenstein in Berlin schreven:
- „Hüde morgen Klock 11 hebb ik den Fiend angrepen. Wi hefft jem torüch schaven bit to’n Jodenkarkhoff in Frankfort. All miene Truppen hefft Wunner an Kuraasch tostanne brocht, man düsse Karkhoff hett us unbannig veel Verlust kost. Use Lüde sund dör’nanner kamen, ik hebb se dreemol woller upstellt, amenne fehl nich veel un ik weer sülms fungen wurrn. Mien Kledaasch is vun Kogeln dörschaten. Twee Peer sund mi unner dat Lief wegschaten wurrn, mien Unglück is, datt ik noch an’n Leven bün. En unbannige Nedderlage. Vun en Armee mit 48.000 Mann hebb ik keen dreedusend mehr. Wieldes ik dat hier schrieven do, neiht allens ut, un miene Lüde höört nich mehr up mi. Dat weer beter, wenn man in Berlin an siene Sekerheit denken deit. Dat is en gruulichen Daalslag, ik weer em nich overleven. Wat na düt Drepen kummt, is noch leger, as düt Drepen sülms. Ik hebb keen Reserve mehr un, um nich to lögen, ik glööv, datt allens verloren is. Ik weer den Unnergang vun mien Vaderland nich overleven. Adieu for jummers! Frederik“[13]
Nah Kunersdorf weer af to sehn, datt dat nich mehr lang duurn konn, bit Preußen heel un deel unnergahn dö. „Dat is an to nehmen“, schrifft Wolfgang Venohr, „datt Frederik in de eersten bösen Dage na Kunersdorf an den Dood dacht hett“[14] Man denn keem en unverwachten Slumpslag: De Russen un Öösteriekers marscheern nich slank up Berlin to, man se tögern twee ganze Weken un rücken denn, an’n 1. September, na Osten af. Frederik weer eerst mol reddt. Em is en Steen vun’t Hart fullen un he hett snackt vun dat „Mirakel vun dat Huus Brannenborg“. Ut dat Lager Waldow an de Oder hett he an’n 5. September an Prinz Henrik schreven:
- „Ik hebb Ehr Schrieven vun’n 25. kregen un ik maak Se dat Wunner vun dat Huus Brannenborg kunnig: Wieldes de Fiend over de Oder gung un blot en tweete Slacht to wagen bruukde, um den Krieg to Enne to bringen, is he vun Müllrose na Lieberose afmarscheert“[15]
Rétablissement un wat he later tokregen hett (1763–1779)
[ännern | Bornkood ännern]Dat Land warrt wedder upboot
[ännern | Bornkood ännern]Preußen hett sik unner Frederik II. in den Sevenjöhrigen Krieg gegen amenne dree europääsche Grootmächte (Frankriek, Öösterriek, Russland) un twee Middelmächte (Sweden un Kursassen) dörsetten konnt. Man dör de ganze Last, de he hett wuppen mösst, weer Frederik al vor de Tied oold wurrn. Sien Intellekt stunn gegen de Welt over ok nich mehr so open, as dormols, wo he en jungen König ween weer. He is mit de Johre to en gnadderigen Zyniker wurrn. Liekers harr he dat 1763 henkregen, datt Preußen en anstännige Rull spelen dröff in dat Kunzert vun de dormoligen Mächte. Preußen stunn nu as foffte Grootmacht in Europa an de Siet vun Russland, Öösterriek, Frankriek un Grootbritannien. 1769 weer de König togange, de Eh vun de Dochter vun siene Suster, Elisabeth Christine Ulrike vun Bruunswiek-Wulfenbüttel, un den Söhn vun sien Broder, den Throonfolger Frederik Willem II. to scheden. Sunnerlich verdeent maakt hett he sik um den Utbo vun dat Recht, sunnerlich vun dat Allgemeene Landrecht. 1763 hett he in de Landweertschop de Tüffel to’n Eten anboen laten. An 24. Määrt 1756 hett he den so nömmten Tüffelbefehl rutgahn laten. Dor hett he all siene Lüde den Anbo vun Tüffeln in „begrieplich“ maakt. Na 1763 scheer he sik duchtig um den Utbo vun sien Land, sunnerlich in de Mark Brannenborg, wo he dat Oderbrook al bit 1762 harr dröögleggen laten. He hett dat wünscht un hett sik dor ok achter klemmt, de Liefegenschop vun de Buern af to schaffen, man de Landadel in Preußen hett sik dorgegen up de Achterbeene stellt. Man up de Kroondomänen sund de Buern bilüttjen doch free wurrn. In de Gemarken, de nee for de Bueree torecht maakt wurrn sund, sund Dörper boot wurrn. Dor hett de König denn free Buern ansiedelt. Wenn for staatlich Grund en Pachtverdrag nee afslaten weern möss, weer dat begäng, datt de Anstellten, Deerns un Knechten fraagt wurrn sund, wie mit jem umsprungen wurrn is. Wenn de Pächter jem slecht behanneln dö, is he uttuuscht wurrn, ok wenn he weertschopplich goot torecht kamen dö.
In de Tied vun Frederik II. sund en poor Hunnert Scholen boot wurrn. Man up dat Land weern de Scholen nich besunners goot, dor fehl dat an en anstännige Utbildung vun de Schoolmeesters. Faken sund dor vormolige Unneroffziere for insett wurrn, de sülms nich richtig lesen, schrieven un reken konnen.
Butenpolitik
[ännern | Bornkood ännern]As Polen in dat Johr 1772 to' eersten Mol deelt wurrn is (Polen warrt deelt), hefft Russland, Preußen un Öösterriek Deele vun Polen an sik reten. Preußen hett dor dat so nömmte Poolsch-Preußen oder Westpreußen bi afkregen. Vun dor af an hett de Monark sik nich mehr „König in Preußen“ nömmt, as siene beiden Vorwesers, man he nömm sik nu „König vun Preußen“. In den Krieg um dat Bayrische Arv (1778/1779), ok as „Kantüffelkrieg“ bekannt, hett Frederik den Versöök vun Kaiser Joseph II. tonicht maakt, de Öösterriekschen Nedderlannen (dat hüdige Belgien) gegen grote Deele vun Bayern in to tuuschen. Harr Preußen nich ingrepen, weer Bayern dormols wohrschienlich en Deel vun Öösterriek wurrn. Man Öösterriek versöch dat ok fudderhen noch, Bayern gegen Belgien to tuuschen un so grünn Frederik in dat Johr 1785 den Förstenbund, wo de Protestanten de Mehrheit in harrt hefft. In datsülvige Johr 1785 hett Frederik ok en Frundschops- un Hannelsverdrag mit de Vereenigten Staten afslaten. Grundlaag weer dor for, datt Preußen de 13 Staten vun de USA, de just eerst unafhängig wurrn weern, as en egen Staat ankeken hett. For dormolige Verdräge weer dat ganz nee, wat unner annern in düssen Verdrag to lesen weer: De beiden böversten Chefs vun de Exekutive in ehre Länner verlangt, un maakt dat mit ehre Unnerschrift af, dat Kriegsgefangene for sik insitten un unbedingt anstännig behannelt weern schollen.[16]
Döntjes
[ännern | Bornkood ännern]Theodor Fontane vertellt, Frederik hett mit siene Unnerdanen männigmal plattdüütsch snackt.[17]
Dood
[ännern | Bornkood ännern]
Frederik is an’n 17. August 1786 in Slott Sanssouci in sien Setel sturven. Ofschoonst he seggt harr, he woll in en Graff up de Terrass vun Slott Sanccouci an de Siet vun siene Hunne to Graff brocht weern, hett sien Neffe un Nafolger Frederik Willem II. em in de Potsdamer Garnisonskarken bisetten laten an de Siet vun sien Vadder Frederik Willem I. achter dat Altar. 1944 is de Sark vunwegen den Bombenkrieg na Marborg in de Elisabethkarken brocht wurrn. 1952 keem he in de Kapell vun de Hohenzollern ehr Stammslott Borg Hohenzollern.
An’n 17. August 1991 is de leste Will vun den König avers denn doch wohrmaakt wurrn. Dormols is de Sark wedder na Potsdam brocht wurrn un in dat Graff kamen, wat al to siene Leeftieden feerdig weer. Frederik harr in sien Testament schreven, vun sien Gräffnis, dor scholl nich veel vun maakt weern. Blot mit en poor Mann un in den Schien vun en Lanteern woll he unner de Eer brocht weern. Dat pass to siene Philosophie. Man nu is dor doch en Aart vun Staatsakt vun wurrn. Sietdem smückt en eenfache Steenplate sien Graff.
Belege
[ännern | Bornkood ännern]- ↑ Vgl. Antimachiavel, in: Oeuvres, Bd. 8, S. 66, un ok Mémoires pour servir à l'histoire de la maison de Brandenbourg, in: Oeuvres, Bd. 1, S. 123.
- ↑ "Reglement, wie mein ältester Sohn Friedrich seine Studien ... halten soll", 3. September 1721, ziteert nah: Frank Schumann (Rutg.), Allergnädigster Vater, Berlin 1983, S. 23ff.
- ↑ To de ganze Sake, mit wöörtlichen Text vun den König sien Order: Theodor Fontane, Wanderungen durch die Mark Brandenburg, Band 2 (Oderland) „Jenseits der Oder“ – Küstrin: Das Kriegsgericht zu Köpenick
- ↑ Theodor Fontane schrifft dor wietlöftig over in de Wanderungen durch die Mark Brandenburg, Band 2 (Oderland) „Jenseits der Oder“ – Küstrin: Die Katte-Tragödie
- ↑ Hans-Henning Grote (2005) Schloss Wolfenbüttel. Residenz der Herzöge zu Braunschweig und Lüneburg. S. 228. ISBN 3-937664-32-7.
- ↑ Joachim Campe, Andere lieben. Homosexualität in der deutschen Literatur. Suhrkamp, Frankfurt am Main 1988, S. 110f; Johannes Kunisch, Friedrich der Große. Der König und seine Zeit. Beck Verlag, München 2004, S. 79; Gerd Fesser, Der König von Rheinsberg, in: Die Zeit 32 (2002) online
- ↑ Kiek Frederik an Grumbkow, 26. Januar 1732, ziteert bi Theodor Schieder, Friedrich der Grosse, S. 44.
- ↑ An un for sik weer se "in Bann" slahn, vgl. ok hierto Schieder, Friedrich der Grosse, S. 51; un Karin Feuerstein-Praßer, Die preußischen Königinnen, S. 197ff.
- ↑ Original in en Breef ut dat Johr 1740: „Alle Religionen seindt gleich und guht, wan nuhr die Leute, so sie profesieren erliche Leute seindt, und wen Türken und Heiden kähmen und wolten das Land pöbplieren, so wollen wier sie Mosqueen und Kirchen bauen“
- ↑ Original: „Jeder soll nach seiner Façon selig werden“
- ↑ kiek unner Friedrich und die historische Größe. In: H-Soz-u-Kult, 2. Dezember 2009.
- ↑ Originaal: „Das seind schwere Zeiten, weiss Gott! und solche beklummene Umstände, dass man ein grausam Gelücke gebraucht, um sich aus allem diesen durchzuwicklen, Vgl. Politische Correspondenz, Bd. 15, S. 308.
- ↑ Originaltext:„Ich habe heute morgen um 11 Uhr den Feind angegriffen. Wir haben sie bis zum Judenkirchhof bei Frankfurt zurückgedrängt. Alle meine Truppen haben Wunder an Tapferkeit vollbracht, aber dieser Kirchhof hat uns ungeheure Verluste gekostet. Unsere Leute gerieten durcheinander, ich habe sie dreimal wieder rangiert, am Ende war ich selber drauf und dran, gefangen zu werden, und musste das Schlachtfeld räumen. Meine Kleidung ist von Kugeln durchlöchert. zwei Pferde wurden mir unter dem Leib erschossen, mein Unglück ist, dass ich noch am Leben bin. Unsere Niederlage ist enorm. Von einer Armee von 48.000 Mann habe ich keine dreitausend mehr. Indem ich dies schreibe, flieht alles, und ich bin nicht mehr Herr meiner Leute. Man wird gut daran tun in Berlin, an seine Sicherheit zu denken. Das ist ein grausamer Rückschlag, ich werde ihn nicht überleben; die Folgen dieses Treffens werden schlimmer sein als das Treffen selbst. Ich habe keine Reserve mehr, und, um nicht zu lügen, ich glaube, dass alles verloren ist. Ich werde den Untergang meines Vaterlandes nicht überleben. Adieu für immer! Friedrich“. Born:Politische Correspondenz, Bd. 18, S. 481; dt.
- ↑ Vgl. Venohr, König, S. 209.
- ↑ Originaal: „Ich habe Ihr Schreiben vom 25. erhalten und ich verkünde Ihnen das Wunder des Hauses Brandenburg: Während der Feind die Oder überquerte und nur eine [zweite] Schlacht zu wagen brauchte, um den Krieg zu beenden, ist er von Müllrose nach Lieberose abmarschiert.“ Ut: Politische Correspondenz, Bd. 18, S. 510; dt.
- ↑ De Verdrag up Engelsch:[1]. For de USA hefft Thomas Jefferson in Paris, Benjamin Franklin in Passy un John Adams in London unnerschreven, for den König vun Preußen sien Ambassadöör Friedrich Wilhelm von Thulemeyer in Den Haag
- ↑ http://gutenberg.spiegel.de/buch/wanderungen-durch-die-mark-brandenburg-erster-teil-die-grafschaft-ruppin-5728/23