Ebla

Ebla (uei Tell Mardikh) es una ciutat antica dau nòrd-oèst de Siria. Apareguda dins lo corrent dau millenari IV avC, venguèt un centre important vèrs la fin dau millenari III avC e, durant lei periòdes protosirian (sègles XXV-XXIV avC) e paleobabilonian (sègles XX-XVII avC), foguèt la capitala d'un reiaume poderós. Pasmens, dins lei dos cas, Ebla foguèt militarament destrucha e la vila foguèt abandonada après 1600 avC. Sei roïnas foguèron identificadas a la fin deis ans 1960 e plusors miliers de tauletas datant de l'epòca protosiriana i foguèron descubèrtas en 1975.

Istòria

Leis originas

Segon lei conoissenças actualas, la formacion d'Ebla data de la segonda mitat dau millenari IV avC. Plusors nivèus d'ocupacion son estats identificats per leis arqueològs. Correspondon a de periòdes dau millenari III avC e de la premiera mitat dau millenari III avC. Leis elements descubèrts mòstran l'emergéncia progressiva d'un centre politic mai e mai influent dins lo nòrd-oèst de la Siria actuala.

Lo periòde « protosirian »

Lo periòde « protosirian » d'Ebla correspond au periòde 2500-2300 avC. Durant aquela epòca, la vila foguèt un centre politic major de sa region. D'archius fòrça importants (au mens 17 000 tauletas) permèton de documentar lei rèines de tres rèis dau sègle XXIV avC (Igrish-Halam, Irkab-Damu e Isar-Damu). De mai, a partir d'aquelei tèxtes, es possible d'establir una lista de sobeirans e de definir una partida dei règlas de foncionament dau govèrn. La vila paréis ansin dirigida per una oligarquia constituït per leis elèits locaus :

lo rèi aviá lo títol de « en », egalament portat per lo rèi d'Uruk^[1]. Inicialament cap de la ciutat, son ròtle demeniguèt pauc a pauc per se limitar au domeni religiós. Pasmens, demorèt l'incarnacion de la vila e l'ostau reiau foguèt lo centre d'un jòc complèx d'alianças interdinasticas.
l'administracion èra dirigida per un desenau ò un vintenau de personas que portavan lo títol de « lugal »^[2]. Sei noms aparéisson principalament sus lei registres dau palais que permetián de seguir lei bens qu'intravan dins leis entrepaus dau palais. A partir dau rèine d'Irkab-Damu, lo lugal Arrukum sembla venir lo cap vertadier de l'Estat. D'efiech, èra cap deis armadas en campanha e foguèt remplaçat per una linhada de successors (Ibrium e Ibbi-Zikir).
lei lugal èran sostenguts per un quarantenau de personas, dichs « ábba », que dirigissián lo territòri, per un ensemble de foncionaris e per d'escribas. S'ocupavan de gerir leis activitats economicas dau palais e de collectar lei taxas de pagar per lei comunautats exterioras (generalament sota forma de grans e d'òli). D'efiech, coma dins d'autrei vilas sirianas ò mesopotamianas dau periòde, l'economia èra fòrça dirigida per lo palais qu'èra lo proprietari d'una partida importanta dau teissut economic.

Divèrsei letras diplomaticas, tractats internacionaus e registres de tributs ò d'ofèrtas mòstran lo ròtle major d'Ebla en Siria e Mesopotamia durant lo periòde protosirian. Pasmens, la cronologia precisa d'aquelei documents es malaisada de fixar. D'un biais generau, lei reiaumes d'Ebla e de Mari foguèron rivaus durant la màger part dau periòde. Vèrs la fin dau sègle XXV avC, Ebla foguèt ansin vassalizada per son adversari. Pasmens, durant lo sègle XXIV avC, benlèu a partir de la presa de poder d'Ibrium, Ebla retrobèt son independéncia e enregistrèt plusors succès vèrs l'èst. Someteguèt ansin lei reiaumes de Tuttul e d'Abarsal que fasián partida de l'esfèra d'influéncia tradicionala de Mari. Fin finala, un tractat de patz amaisèt lo conflicte Ebla-Mari que reconoguèron lor independéncia respectiva.

La destruccion dau reiaume protosirian d'Ebla aguèt luòc vèrs 2340-2320 avC. Es marcada per au mens dos incendis violents. Lei responsables son desconeguts mai son probablament leis Akkadians, a l'origina de plusors expedicions militaras en Siria durant lei rèines de Sargon l'Ancian e de Naram-Sin, ò leis armadas de Mari.

Lo periòde « paleosirian »

Au començament dau millenari II avC, Ebla venguèt tornarmai un centre importanta dau lo periòde paleobabilonian (ò periòde amorrita). D'efiech, durant lo sègle XX avC, una dinastia amorrita s'installèt a Ebla. Pasmens, leis archius d'aquela epòca son raras e la màger part deis informacions sus la vida de la ciutat provènon principalament de l'estudi de sei vestigis^[3].

La reconstruccion d'Ebla sembla seguir un plan predeterminat que li permetèt d'agantar son extension maximala. Un sistèma de fortificacions, compausat de muralhas, de fòrts e de portaus, assegurava sa proteccion. Aquel ensemble èra completat per un acropòli. Lei palais e lei temples èran construchs a sa basa. Lei carrieras principalas anavan dei portaus a l'acropòli. Èran regularament copadas per de carrieras perpendicularas. Dins aquò, l'erosion a causat de degalhs importants ai construccions de l'acropòli. Ansin, se leis arqueològs i identifiquèron lei rèstas d'un palais e d'una muralha bassa, lei descubèrtas principalas foguèron realizadas dins lei quartiers bas. D'efiech, i foguèron trobats lei vestigis de palais, de temples, de tombas reialas, de bastiments administratius e d'ostaus.

Lo reiaume amorrita d'Ebla fasiá probablament partida de l'esfèra d'influéncia dau reiaume de Yamkad (Alèp) e èra un de sei vassaus importants. Sa destruccion aguèt luòc vèrs 1600 avC. Es generalament atribuïda ais Ititas que menèron plusors atacas còntra Yamkad a la fin dau sègle XVII e au començament dau sègle XVI avC. En 1983, un racònte epic de la presa d'Ebla foguèt descubèrt sus una tauleta dins lei roïnas de Hattusa, la capitala itita. Segon aqueu tèxte, es l'òbra dau rèi Pizikarra. Pasmens, aqueu sobeiran es totalament desconegut, çò qu'es curiós per un periòde relativament ben conegut de l'istòria itita. Ansin, aqueu racònte es sovent considerat coma una ficcion^[4] e, a l'ora d'ara, leis autors de la destruccion d'Ebla son totjorn pas coneguts. A l'eissida d'aquela destruccion, la vila foguèt abandonada.

Leis ocupacions tardivas

Durant lo rèsta de l'Antiquitat, lo site d'Ebla foguèt ocupat per quauquei vilatges. Durant lo periòde aquemenida, lo centre sembla aver una certana importància au nivèu locau car un bastiment administratiu foguèt construch sus l'acropòli. Aquela ocupacion durèt probablament fins au sègle III apC car foguèron trobats lei traças d'un pichon monastèri.

Lei recèrcas arqueologicas

Lei premierei cavaments sus lo site de Tell Mardikh comencèron en 1964 a l'iniciativa d'una còla d'arqueològs italians dirigida per Paolo Matthiae (nascut en 1940). Après plusors campanhas sensa resultat important, trobèron una estatua en 1968 que permetèt d'identificar la vila gràcias a una inscripcion. La descubèrta pus importanta se debanèt en 1975 amb la trobada de 14 000 tauletas dau periòde protosirian. D'efiech, aquò èra una descubèrta importanta car èra la premiera traça d'existéncia d'un centre administratiu en Siria a aquela epòca. En mai de Matthiae, plusors arqueològs famós participèron ai cavaments e ai traduccions dei tauletas coma Alfonso Archi (nascut en 1940), Pelio Fronzaroli (nascut en 1930) ò Giovanni Pettinato (1934-2011).

Lei recèrcas foguèron dirigidas per Matthiae fins a son abandon en 2011 au començament de la Guèrra Civila Siriana. Ocupat per leis insurgents, lo site foguèt l'objècte de cavaments clandestins per cercar d'artefactes de vendre. De mai, un camp d'entraïnament militar i foguèt installat e de linhas defensivas i foguèron bastidas. Fin finala, Ebla foguèt reconquistada en 2020 per l'armada siriana e un projècte de restauracion es en cors d'estudi amb l'ajuda deis Italians.

Cultura

Religion

Plusors temples foguèron estudiats per leis arqueològs mai lor divinitat tutelara es mau segura. Pasmens, lo panteon d'Ebla es relativament ben conegut gràcias ai listas d'ofèrtas donadas cada per lo palais ai temples. Son origina èra semitita amb d'influéncias sumerianas e hurritas. Son dieu principau èra Kura que son culte sembla una especificitat de la vila. En revènge, leis autrei divinitats importantas son pus conegudas : Dagan (dieu de la fertilitat), Adda/Addu/Hadad (dieu de la chavana), « UTU »^[5] (dieu-Soleu), Rashap/Reshep (dieu infernau), Ishkhara (divessa de la fertilitat), Ashtar/Ishtar (divessa celèsta identificada a Vènus), Kakkab, Kamish, Enki (dieu sumerian), Ninki (una divinitat sumeriana) e Hebat (una divinitat hurrita). Kura aviá tanben una paredra dicha Barana. D'autrei divinitats existián mai lor nom es perdut.

Arts

Lei cavaments an permes de descubrir un art desvolopat caracterizat per lo mestritge de l'escultura, de la gravadura, de l'incrustacion e de la metallurgia. Lei materiaus pus utilizats èran la pèira, la brica e, probablament, la fusta. Entre lei produchs preciós, se pòdon citar l'aur, lo nacre, de cauquilhatges, l'esteatita ò lo lapislazuli. Durant lo periòde protosirian, lei tèmas identificats presentan de similituds amb l'art d'Ur (processions, figurinas, representacions animalas, combats d'eròis, sagèus reiaus...). Foguèron adaptats localament car certanei scenas de mites trobats presentan de racòntes unics. Pendent lo periòde paleobabilonian, lei materiaus utilizats demorèron relativament similars. De vestigis de pinturas geometricas dins un bastiment mòstran l'aparicion de tèmas novèus. Leis autreis objèctes trobats son un nombre relativament important d'animaus e de personatges.

Annèxs

Liames intèrnes

Bibliografia

(en) Alfonso Archi e Maria Giovanna Biga, « A Victory over Mari and the Fall of Ebla », Journal of Cuneiform Studies, n°55,‎ 2003, pp. 1-44.
(fr) Paolo Matthiae, Aux origines de la Syrie : Ebla retrouvée, Gallimard, 1996.
(it) Paolo Matthiae, Ebla : La città del trono : Archeologia e storia, G. Einaudi, 2010.
(en) Paolo Matthiae e Nicolò Marchetti (dir.), Ebla and its landscape : Early state formation in the ancient Near East, Left Coast Press, 2013.
(fr) Pietro Mander, « Les dieux et le culte à Ebla », dins Gregorio del Olmo Lete (dir.), Mythologie et religion des sémites occidentaux : Volume I. Ébla, Mari, Peeters, 2008, pp. 1-160.

Nòtas e referéncias

↑ « En » significa « senhor » en occitan. Dins la lenga d'Ebla, èra probablament escrich « malkum » ò « malikum ».
↑ En eblaïta, èra probablament escrich « ba'lum ».
↑ Per complicar l'estudi de l'istòria d'Ebla, la vila es pauc mencionada dins leis archius de Mari, fònt principala d'informacions sus la Mesopotamia Amorrita.
↑ Pasmens, es possible que Pizikarra siegue en realitat un vassau dau rèi itita.
↑ Lo nom vertadier d'aqueu dieu es encara desconegut. « UTU » es un ideograma sumerian utilizat per lo designar.

[1] « En » significa « senhor » en occitan. Dins la lenga d'Ebla, èra probablament escrich « malkum » ò « malikum ».

[2] En eblaïta, èra probablament escrich « ba'lum ».

[3] Per complicar l'estudi de l'istòria d'Ebla, la vila es pauc mencionada dins leis archius de Mari, fònt principala d'informacions sus la Mesopotamia Amorrita.

[4] Pasmens, es possible que Pizikarra siegue en realitat un vassau dau rèi itita.

[5] Lo nom vertadier d'aqueu dieu es encara desconegut. « UTU » es un ideograma sumerian utilizat per lo designar.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]