Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Wikipedia

Sycylia

region Włoch na Morzu Śródziemnym obejmujący wyspę Sycylia

Sycylia[2] (łac. Sicilia, wł. Sicilia) – największa wyspa na Morzu Śródziemnym (ponad 25 tys. km²), położona we Włoszech na południe od Półwyspu Apenińskiego, od którego oddziela ją wąska Cieśnina Mesyńska. Od południa oddzielona Cieśniną Maltańską od Malty.

Sycylia
region
ilustracja
Herb Flaga
Herb Flaga
Hymn: Madreterra
Państwo

 Włochy

Siedziba

Palermo

Prezydent

Renato Schifani

Powierzchnia

25 832 km²[1]

Populacja (01.01.2023)
• liczba ludności


4 802 016

• gęstość

186 os./km²

Szczegółowy podział administracyjny
Liczba prowincji

9

Liczba gmin

391

Położenie na mapie Włoch
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
Prowincje Sycylii
Etna
Krajobraz środkowej Sycylii
Rzeka Simeto

Razem z Wyspami Liparyjskimi, Egadami, Wyspami Pelagijskimi i Pantellerią tworzy od 1946 roku specjalny region autonomiczny (o powierzchni 25,7 tys. km² i 5,1 mln ludności) ze stolicą w Palermo.

Najwyższym wzniesieniem na wyspie jest Etna (3323 m n.p.m.) – najwyższy aktywny wulkan na terenie Europy.

Nazwa

edytuj

Starożytni Grecy nazywali wyspę Trinakrią (Τρινακρία), co było nawiązaniem do jej trójkątnego kształtu (τρεῖςἄκρα, od τρεῖ „trzy” i ἄκρα „cypel”)[3], wyznaczanego przez trzy cyple: Capo Peloro na północnym wschodzie, Capo Boeo na północnym zachodzie i Capo Passero(inne języki) na południowym wschodzie[4]. Starożytni Rzymianie nazywali wyspę Triquetra[4].

Łacińska nazwa Sicilia pochodzi od nazwy zamieszkujących wschodnią część wyspy Sykulów (Siculli)[5].

Geografia

edytuj

Położenie i powierzchnia

edytuj

Sycylia położona jest w środkowej części Morza Śródziemnego, pomiędzy Morzem Tyrreńskim a Morzem Jońskim, od kontynentalnej części Włoch oddzielona jest Cieśniną Mesyńską (o szerokości 3 km na północy i 16 km na południu[5]), a od Afryki Cieśniną Sycylijską o szerokości 148 km[6]. Z powierzchnią 25,7 tys. km² jest to największa wyspa na Morzu Śródziemnym[6].

Podział administracyjny

edytuj

Wyspa leży na południu Włoch i wraz z Egadami, Wyspami Liparyjskimi, Wyspami Pelagijskimi i Pantellerią tworzy specjalny region autonomiczny ze stolicą w Palermo[5].

Region Sycylii podzielony jest na dziewięć prowincji[7][8]:

     Prowincje miejskie

Nazwa włoska[9] Skrót[a] Nazwa polska[10][b] Mieszkańcy[11][c] Powierzchnia
[km²][8][12] 		Liczba gmin[8]
Agrigento AG 412 472 3052,82 43
Caltanissetta CL 248 699 2138,47 22
Catania CT Katania 1 071 914 3573,51 58
Enna EN 154 721 2574,67 20
Messina ME Mesyna 598 811 3266,07 108
Palermo PA 1 200 957 5009,21 82
Ragusa RG 317 136 1623,91 12
Siracusa SR Syrakuzy 383 738 2124,19 21
Trapani TP 413 568 2469,70 25
Razem Sycylia 4 802 016 25832,4 391

Budowa geologiczna i rzeźba terenu

edytuj

Wyspa zbudowana jest przede wszystkim z wapieni i piaskowców, przy czym na północnym wschodzie występują także gnejsy i łupki krystaliczne[6].

Przeważają tereny górzyste (górskie zajmują 24,4% powierzchni a pagórkowate 61,4%[4]) i wyspa odznacza się intensywną aktywnością sejsmiczną i wulkaniczną[5]. Masywy górskie biegną ze wschodu na zachodu na północy wyspy i podzielone są na trzy odrębne pasma[4]:

Na północnym wschodzie znajduje się masyw wulkanu Etna (3323 m n.p.m.)[6] – najwyższego aktywnego wulkanu na terenie Europy[5], który w 2013 roku został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO[13]. W części zachodniej, środkowej i południowej rozciągają się wyżyny, a na wschodzie Nizina Katańska[6].

Klimat

edytuj

Na wybrzeżach Sycylii panuje typowy klimat śródziemnomorski z łagodną i wilgotną zimą oraz suchym i gorącym latem[4]. W głębi wyspy warunki klimatyczne determinują rzeźba terenu i odległość od morza[4]. Na wybrzeżach średnia roczna temperatura wynosi 17–18 °C, zimą 10–11 °C a latem 25–27 °C[4].

Opady są na ogół rzadkie, oscylują między 500 a 750 mm rocznie[4]. Na obszarach górskich wynoszą 1200–1400 mm, natomiast na wschodzie wyspy opady nie przekraczają 400–600 mm[5]. Opady występują przede wszystkim jesienią i zimą, a w okresie letnim panuje susza[4].

Wody

edytuj

W systemie rzecznym najważniejsze rzeki to:

  • Simeto (113 km długości, o powierzchni zlewni 4186 km²[14]) mająca swój początek w Serra del Re w Monti Nebrodi, płynąca na wschód przez Nizinę Katańską i wpadająca do Zatoki Katańskiej[4]
  • Salso (113 km długości, o powierzchni zlewni 2122 km²) – wypływająca z pasma Madonie na północy wyspy, płynąca w kierunku południowym i uchodząca do Morza Sycylijskiego[15]
  • Alcantara (48 km) wypływająca z Monti Nebrodi, płynąca na południe od Taorminy, uchodząca do Morza Jońskiego[16]

Flora i fauna

edytuj

Charakterystyczne dla wyspy są formacje roślinne typów makia i frygana[6]. Na obszarach górskich zachowały się lasy dębowe i kasztanowe[6]. Naturalne lasy zajmują 4% powierzchni wyspy[5].

Historia

edytuj

Z uwagi na swoje strategiczne położenie, wyspa zamieszkana była już 10 tys. lat temu[5]. Przed przybyciem Greków wyspę zamieszkiwały trzy ludy:

  • Sykanowie – zajmowali część środkowo-południową i południowo-zachodnią, pozostałości ich osadnictwa odkryto w dolinach w głębi wyspy; przypisuje się im kulturę Polizello-Sant’Angelo Muxaro, charakteryzującą się ceramiką pomalowaną na czerwono lub ozdobioną grawerunkiem[17]
  • Sykulowie – zamieszkujący wschodnią część wyspy, prawdopodobnie Italikowie, którzy przybyli na Sycylię pod koniec II tysiąclecia p.n.e.[18]
  • Elymowie – zamieszkujący zachodni kraniec wyspy, tradycyjnie uważani za uchodźców z Troi, a przez innych za przybyłych z terenów Półwyspu Apenińskiego[19]; posługiwali się językiem typu indoeuropejskiego[19]; miastami Elymów były: Erice, Segesta i Entella[19].

Grecka kolonizacja

edytuj
 
Świątynie greckie (zgodnie z ruchem wskazówek zegara): Hera Lacinia w Agrigento, świątynia w Segeście, świątynia E w Selinunt i świątynia Concordii w Agrigento
 
Villa Romana del Casale
Osobny artykuł: Syrakuzy.

Od X wieku p.n.e. wyspa była kolonizowana przez Fenicjan[6], którzy osiedlali się na północno-zachodnich wybrzeżach – kolonie Soluntum, Motja i Panormos[4]. W VIII wieku p.n.e. rozpoczęła się grecka kolonizacja wschodniego i południowego wybrzeża[4]. Powstały kolonie Naksos, Leontini, Katania, Zankle, Syrakuzy, Megara Hyblaja i Gela[4]. Środkowa część wyspy pozostawała w rękach Sykanów i Sykulów, którzy stopniowo ulegli hellenizacji[5]. Grecy wprowadzili pismo, rozpowszechnili wyroby żelazne i rękodzieło, i rozwinęli miasta[4]. Greckie miasta prowadziły ekspansję na wyspie – Syrakuzy założyły kolonie Akraj, Kamarinę i Kasmene, Megara Hyblaja – Selinunt, Gela – Agrigento[4].

Okres największego rozwoju greckich polis na wyspie przypada na V w. p.n.e. – okres dominacji Syrakuzy[4]. W okresie tym próby kolonizacji wyspy podejmowali Kartagińczycy, co zapoczątkowało długotrwałe walki z Grekami[6]. W 480 roku p.n.e. Syrakuzy pokonały Kartaginę w bitwie pod Himerą[4]. W IV w. p.n.e. Kartaginie udało się zająć i zniszczyć Agrigento, Gelę i Kamarinę[4]. Inwazję powstrzymał tyran Syrakuz Dionizjos I (ok. 430–367 p.n.e.)[4]. Jego syn Dionizjos II (405–343 p.n.e.) został zmuszony do oddania władzy Timoleonowi (zm. ok. 336 p.n.e.), korynckiemu przywódcy, który przybył do Syrakuz wesprzeć buntowników przeciwko tyranowi[4]. Timoleon kontynuował walki z Kartaginą[4]. Po jego śmierci do władzy doszedł kolejny tyran – Agatokles (360–289 p.n.e.), który skutecznie zwalczał Kartagińczyków[4]. Następnie Syrakuzy pod panowaniem najpierw Pyrrusa (319–272 p.n.e.) a później Hierona II (ok. 306–215 p.n.e.) przez wiele lat toczyły walki z Mamertynami, którzy na pomoc wezwali najpierw Rzym, a potem Kartaginę, co doprowadziło do I wojny punickiej (264–241 p.n.e.)[4].

Cesarstwo Rzymskie

edytuj

Z wojny zwycięsko wyszedł Rzym, wypierając Kartaginę z wyspy, czyniąc Sycylię pierwszą rzymską prowincją[4]. Do 215 roku p.n.e. rządy sprawował Gelon II (ok. 230–215 p.n.e.), a następnie jego siostrzeniec Hieronim (231–214 p.n.e.), który doprowadził do zbliżenia z Kartaginą[4]. W 212 roku p.n.e., podczas II wojny punickiej (218–201 p.n.e.), Syrakuzy zostały splądrowane i zdobyte przez wojska Marka Klaudiusza Marcellusa (ok. 268–208 p.n.e.), który dwa lata później zajął również Agrigento[4]. Sytuacja na wyspie ulegała stopniowemu pogorszeniu – spadła liczba mieszkańców, mnożyły się bunty niewolników i doszło do upadku gospodarczego[4].

Wczesne średniowiecze

edytuj
 
Zachowana dekoracja arabska – mukarnas w pałacz La Cuba w Palermo
Osobny artykuł: Emirat Sycylii.

W 280 roku n.e. Sycylię najechali Frankowie, a w V w. Wandalowie, którzy osiedlili się na zachodnim wybrzeżu[4]. Pod koniec V w. wyspę zdobyli Ostrogoci, a w 535 roku Sycylia została wcielona do Bizancjum przez Belizariusza (ok. 505–565)[5].

W VII–VIII wieku wyspę sporadycznie najeżdżali Arabowie, którzy rozpoczęli systematyczny jej podbój w 827 roku[4]. W 831 roku zajęli Palermo, które uczynili stolicą podbitych terenów[4]. W 878 roku zdobyli Syrakuzy, w 902 roku Taorminę[4], a w 965 roku całą wyspę[5]. Rządy na wyspie sprawowali najpierw Fatymidzi, a od połowy X w. Kalbidzi z Palermo (948-1040), wasalowie Fatymidów[4]. Na panowanie Kalibidów przypadał okres największej świetności arabskiej Sycylii[4]. Po upadku dynastii władza została podzielona między lokalnych władców, którzy popadli w konflikt[4]. W 1061 roku emir Katanii w czasie wojny z emirem Girgenti wezwał na pomoc Normanów z Mesyny, którzy w ciągu 30 lat odbili wyspę[4] i dokonali jej stopniowej latynizacji[5].

Królestwo Sycylii

edytuj
Osobny artykuł: Królestwo Sycylii.
 
Koronacja Rogera II, mozaika, kościół Santa Maria dell’ Ammiraglio w Palermo

Normanowie założyli Królestwo Sycylii, a pierwszym królem został Roger II (1095–1154), za którego rządów Sycylia przeżywała kolejny okres świetności[4]. Rogera koronował antypapież Anaklet II, co potwierdził później, po śmierci Anakleta, papież Innocenty II[4]. Następnie rządy sprawowali potomkowie Rogera – Wilhelm I Zły (zm. 1166) i jego syn Wilhelm II Dobry (1155–1189), a po jego śmierci tron objął Henryk VI Hohenstauf (1165–1197) wraz z żoną Konstancją Sycylijską (1154–1198), córką Rogera II[4]. Później rządy sprawował Fryderyk II (1194–1250), za którego panowania doszło do rozkwitu Sycylii[4]. Po jego śmierci doszło do kryzysu, który został zażegnany przez Manfreda (1232–1266), który ogłosił się królem w 1258 roku[4].

Następnie tron Sycylii zdobył Karol I Andegaweński (1226–1285), który pokonał Manfreda w bitwie pod Benewentem w 1266 roku[4]. Jego rządy zostały przyjęte z dużą powściągliwością i w 1282 roku wybuchła rewolta, która określana jest w literaturze jako nieszpory sycylijskie[4]. Po sukcesie rewolty, Sycylijczycy powołali na króla Piotra III (1239/1240–1285) z Aragonii[4]. Wywołało to wojnę między Andegawenami i Aragonią, którą zakończył traktat pokojowy podpisany w Caltabellocie[4]. Władcą Sycylii został Fryderyk II (1296–1337) z Aragonii, a południowe Włochy pozostały w rękach Andegawenów[4]. Po jego śmierci królestwo podupadło, utraciło autonomię, dołączając do korony Aragonii w 1412 roku, a następnie do Hiszpanii[4].

W 1442 roku Alfons V Aragoński (1396–1458) zjednoczył Sycylię z królestwem Neapolu[4]. Za rządów hiszpańskich wprowadzono inkwizycję, wypędzono Żydów i podniesiono podatki[4]. Pogarszające się warunki życia klasy średniej i niższej doprowadziły do buntów antyhiszpańskich[4]. W XVIII w. doszło do wojen o sukcesję – Sycylia przeszła w ręce sabaudzkie (1712–1718), następnie w ręce austriackie (1718–1734), a w 1735 roku rządy nad wyspą przejęli Burbonowie[4]. Wyspa była siedzibą dworu burbońskiego w okresie najazdu francuskiego (1799–1802) i panowania Napoleona (1806–1815)[4]. W 1812 roku przy wsparciu lorda Williama Bentincka (1774–1839), który dowodził siłami brytyjskimi na Sycylii podczas wojny na Półwyspie Iberyjskim, Sycylia otrzymała konstytucję na wzór angielski[4].

Królestwo Obojga Sycylii

edytuj
Osobny artykuł: Królestwo Obojga Sycylii.

W roku 1816 południowe Włochy i Sycylia zostały zjednoczone przez Ferdynanda I (1751–1825), tworząc Królestwo Obojga Sycylii[4]. W pierwszej połowie XIX wieku wyspą wstrząsały rebelie (w roku 1820 oraz w latach 1848–1849)[4].

Zjednoczenie Włoch

edytuj
Osobny artykuł: Zjednoczenie Włoch.

W maju 1860 roku, podczas wyprawy tysiąca w Marsali wylądowały oddziały Garibaldiego, które w ciągu 3 miesięcy zajęły wyspę[20]. W sierpniu przeprawiły się do Kalabrii, we wrześniu dotarły do Neapolu, a miesiąc później pokonały główne siły burbońskie[20]. Po pozytywnym wyniku plebiscytu[20], w roku 1860 Sycylia weszła do zjednoczonych Włoch[4].

Sytuacja na wyspie była napięta – w 1866 roku doszło do rewolty w Palermo, a w 1893 roku do buntu chłopskiego[4]. W kolejnych latach wskutek ciężkich warunków życia doszło do fali emigracji[4].

XX wiek

edytuj

Podczas II wojny światowej, w roku 1943, na wyspie wylądował silny desant aliancki i po trwających blisko miesiąc walkach opanował Sycylię[4]. Zajęcie Sycylii doprowadziło do upadku Mussoliniego i utworzenia rządu Pietro Badoglia, który we wrześniu podpisał rozejm, a w październiku wypowiedział wojnę Niemcom[21].

W 1947 roku wyspa otrzymała autonomię[5]. Sycylia borykała się z problemami gospodarczymi, na jej terenie działała bardzo silna mafia[6]. Po zabójstwach włoskich sędziów śledczych Giovanniego Falcone (1939–1992) i Paolo Borsellino (1940–1992) w 1992, władze przystąpiły do zdecydowanej walki ze zorganizowaną przestępczością na wyspie i mafia została znacznie osłabiona[22].

Gospodarka

edytuj

Sycylia należy do najsłabiej rozwiniętych gospodarczo i najbiedniejszych regionów Włoch[6][23]. Panuje tu wysokie bezrobocie, a obecność mafii odstrasza inwestycje włoskie i zagraniczne[23].

Podstawą gospodarki jest rolnictwo – oparte na uprawie pszenicy, jęczmienia, roślin strączkowych, drzew cytrusowych, winorośli, oliwek, bawełny i warzyw oraz na hodowli owiec, bydła, osłów i mułów[6]. Dobrze rozwinięte jest też rybołówstwo[6]. Na wyspie wydobywane są również surowce mineralne takie jak ropa naftowa i gaz ziemny, sól kamienna i potasowa, czy marmur[6].

Przemysł winiarski

edytuj

Winorośl była tu uprawiana od czasów greckich[24]. Przez długi czas Sycylia była największym regionem winiarskim we Włoszech[25]. Deserowe wino marsala jest produkowane od XVIII wieku[24]. Większość win sycylijskich nie cieszyła się uznaniem[26] i była sprzedawana w hurcie, lecz od lat 90. XX wieku producenci coraz częściej zaczęli stawiać na jakość, a nie ilość[27]. Popularnymi lokalnymi odmianami winorośli są: białe catarratto bianco, inzolia, grillo i grecanico dorato (garganega) oraz czerwone nero d'avola, frappato i nerello mascalese[27].

Polityka

edytuj

Sycylia jest jednym z pięciu regionów Włoch o specjalnym statusie autonomicznym[28]. Ma własny parlament i rząd regionalny[28]. Do 1994 roku rząd pozostawał w rękach Chrześcijańskiej Demokracji, która po skandalach korupcyjnych z udziałem mafii, musiała oddać władzę w wyborach partii Forza Italia[28]. Forza Italia sprawowała władzę do roku 2018, kiedy to przegrała w wyborach z Ruchem Pięciu Gwiazd[28].

Prezydentem regionu jest Nello Musumeci (DB) – stan na 2021 rok[29].

Kultura

edytuj

Na Sycylii zachowało się wiele pozostałości architektury z okresu kolonizacji greckiej[23].

Pięć miejsc o wyjątkowych walorach kulturowych zostało wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO[30]:

Nr ref. Obiekt Zdjęcie Położenie Typ Rok Opis
831 Strefa archeologiczna w Agrigento
Archaeological Area of Agrigento 		  ItAgrigento
37°17′23″N 13°35′36″E/37,289722 13,593333 		KIt
(i)(ii)(iii)(iv) 		1997 Pozostałości Agrigento – jednego z głównych miast basenu Morza Śródziemnego w czasach antyku, z dobrze zachowanymi świątyniami doryckimi[31].
832 Villa Romana del Casale
Villa Romana del Casale 		  ItProwincja Enna
37°21′58,0″N 14°20′03,0″E/37,366110 14,334170 		KIt
(i)(ii)(iii) 		1997 Pozostałości willi rzymskiej z IV w. n.e. zdobionej licznymi mozaikami[32].
1024 Miasta późnego baroku w dolinie Noto (południowo-wschodnia Sycylia)
Late Baroque Towns of the Val di Noto (South-Eastern Sicily) 		  ItMetropolitalne miasto Katania
Prowincja Ragusa
Prowincja Syrakuzy
36°53′35,5″N 15°04′08,1″E/36,893194 15,068917 		KIt
(i)(ii)(iv)(v) 		2002 Osiem miast południowo-wschodniej Sycylii: Caltagirone, Militello in Val di Catania, Katania, Modica, Noto, Palazzolo Acreide, Ragusa i Scicli, odbudowane w stylu późnego baroku po trzęsieniu ziemi w 1693 roku[33].
1200 Syrakuzy i skalna nekropolia w Pantalica
Syracuse and the Rocky Necropolis of Pantalica 		  ItSyrakuzy
Prowincja Syrakuzy
37°03′34,0″N 15°17′35,0″E/37,059440 15,293060 		KIt
(ii)(iii)(iv)(vi) 		2005 Nekropolia w Pantalica z ponad 5 tys. grobów wykutych w skałach z okresu XIII–VII w. p.n.e. oraz Syrakuzy z licznymi pozostałościami antycznej świetności miasta – świadectwo rozwoju cywilizacji śródziemnomorskiej na przestrzeni trzech tysięcy lat[34].
1487 Arabo-normańskie zabytki Palermo z katedrami w Cefalú i Monreale
Arab-Norman Palermo and the Cathedral Churches of Cefalú and Monreale 		  ItProwincja Palermo
38°06′39″N 13°21′11″E/38,110833 13,353056 		KIt
(ii)(iv) 		2015 9 zespołów z zabytkami świeckimi i sakralnymi pochodzącymi z okresu Normańskiego Królestwa Sycylii (1130–1194), obejmujące m.in. normańskie katedry w Cefalú i Monreale[35].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Na podstawie normy ISO 3166-2, zob. http://www.iso.org/iso/iso_3166-2_newsletter_i-1_en.pdf.
  2. ↑ Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach, zob. Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata ↓, s. XXI.
  3. ↑ Liczba mieszkańców podana jest na dzień 1 stycznia 2021 roku.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Dati Istat 2011 [online].
  2. ↑ Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata ↓, s. 360.
  3. ↑ Enciclopedia Treccani – Trinacria ↓.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf Enciclopedia Treccani – Sicilia ↓.
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m Encyclopædia Britannica ↓.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Encyklopedia PWN ↓.
  7. ↑ Resident population on 1st January [online], dati.istat.it [dostęp 2023-11-21].
  8. ↑ a b c tuttitalia.it ↓.
  9. ↑ Popolazione Residente al 1° Gennaio 2021. ISTAT. [dostęp 2021-07-29].
  10. ↑ Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju: Zmiany polskich nazw zawartych w „Urzędowym wykazie polskich nazw geograficznych świata”. Warszawa: 2017, s. 26–27. [dostęp 2021-07-21].
  11. ↑ Resident population on 1st January 2021 by sex, age and marital status – estimate; Region: Sicilia. demo.istat.it. [dostęp 2021-07-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-07-29)].
  12. ↑ Principali statistiche geografiche sui comuni. istat.it. [dostęp 2021-07-29].
  13. ↑ UNESCO: Mount Etna. [dostęp 2021-07-28]. (ang.).
  14. ↑ Enciclopedia Treccani – Simeto ↓.
  15. ↑ Enciclopedia Treccani – Salso ↓.
  16. ↑ Enciclopedia Treccani – Alcantara ↓.
  17. ↑ Enciclopedia Treccani – Sicani ↓.
  18. ↑ Enciclopedia Treccani – Siculi ↓.
  19. ↑ a b c Enciclopedia Treccani – Elimi ↓.
  20. ↑ a b c Encyklopedia PWN – tysiąca wyprawa ↓.
  21. ↑ Encyklopedia PWN – sycylijska operacja ↓.
  22. ↑ Gilbert i Lamberti Moneta 2020 ↓, s. 244–245.
  23. ↑ a b c Gilbert i Lamberti Moneta 2020 ↓, s. 386.
  24. ↑ a b Karen MacNeil: The Wine Bible. Nowy Jork: Workman Publishing, 2001, s. 405–407. ISBN 978-1-56305-434-1. (ang.).
  25. ↑ Hugh Johnson, Jancis Robinson: Wielki atlas świata win. Buchmann, 2008, s. 186. ISBN 978-83-7670-164-6. (pol.).
  26. ↑ Tom Stevenson: The Sotheby’s Wine Encyclopedia. Wyd. 4. Londyn: Dorling Kindersley, 2005, s. 293. ISBN 0-7566-1324-8. (ang.).
  27. ↑ a b Eckhard Supp, Steffen Maus: Włochy. W: André Dominé: Wino. Wyd. 2. Ożarów Mazowiecki: Wydawnictwo Olesiejuk, 2009, s. 443. ISBN 978-83-7626-712-8. (pol.).
  28. ↑ a b c d Gilbert i Lamberti Moneta 2020 ↓, s. 387.
  29. ↑ Regione Sicilia – Sito Ufficiale. [dostęp 2018-07-28].
  30. ↑ UNESCO: Italy. [dostęp 2021-07-30]. (ang.).
  31. ↑ UNESCO: Archaeological Area of Agrigento. [dostęp 2021-07-30]. (ang.).
  32. ↑ UNESCO: Villa Romana del Casale. [dostęp 2021-07-30]. (ang.).
  33. ↑ UNESCO: Late Baroque Towns of the Val di Noto (South-Eastern Sicily). [dostęp 2021-07-30]. (ang.).
  34. ↑ UNESCO: Syracuse and the Rocky Necropolis of Pantalica. [dostęp 2021-07-30]. (ang.).
  35. ↑ UNESCO: Arab-Norman Palermo and the Cathedral Churches of Cefalú and Monreale. [dostęp 2021-07-30]. (ang.).

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sycylia&oldid=75044123”