Bardo (miasto)

Bardo
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Centrum Barda
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	ząbkowicki
Gmina	Bardo
Data założenia	X wiek
Prawa miejskie	od początku XIV w. i od 1969 r.
Burmistrz	Marta Ptasińska
Powierzchnia	4,71 km²
Wysokość	260–320 m n.p.m.
Populacja (2023); • liczba ludności; • gęstość	; 2309; 490,2 os./km²
Strefa numeracyjna	74
Kod pocztowy	57-256
Tablice rejestracyjne	DZA
	Położenie na mapie Polski Bardo
	Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Bardo
	Położenie na mapie powiatu ząbkowickiego Bardo
	Położenie na mapie gminy Bardo Bardo
	50°30′31″N 16°44′38″E/50,508611 16,743889
TERC (TERYT)	0224014
SIMC	0983801
	Hasło promocyjne: Bardo – miasto cudów
	Urząd miejskiRynek 2; 57-256 Bardo
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa

Zabytkowe domy w Bardzie

Bardo (niem. Wartha) – miasto w Polsce, w województwie dolnośląskim, w powiecie ząbkowickim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Bardo, położone w Górach Bardzkich nad Nysą Kłodzką.

Położenie

Bardo leży u północno-wschodniego wylotu doliny Nysy Kłodzkiej, tworzącej malowniczy Przełom Bardzki, na wysokości około 260–320 m n.p.m.^[2]

Przynależność administracyjna

X wiek–1322 – polski gród graniczny na Śląsku
1322 r. – nadanie praw miejskich, znajduje się w granicach księstwa świdnickiego
1322–1548 – w granicach księstwa ziębickiego
1548–1565 – należało do księstwa legnicko-brzeskiego
1565–1742 – w księstwie ziębickim
1742–1945 – w Królestwie Pruskim, następnie w Niemczech
- 1816–1945 – miasto należało do powiatu ząbkowickiego
od 1945 r. w granicach Polski
- 1945–1954 – wieś w powiecie ząbkowickim w województwie wrocławskim
- 1954 – gromada, ale zanim zaczęła funkcjonować zmieniona w osiedle
- 1954–1969 – osiedle w powiecie ząbkowickim w województwie wrocławskim
- 1969–1973 – miasto w powiecie ząbkowickim w województwie wrocławskim
- 1973–1975 – miasto i gmina w powiecie ząbkowickim w województwie wrocławskim
- 1975–1990 – miasto i gmina w województwie wałbrzyskim
- 1990–1998 – miasto i gmina w rejonie ząbkowickim w województwie wałbrzyskim
- od 1999 r. – miasto i gmina w powiecie ząbkowickim w województwie dolnośląskim

Nazwa

Pierwsza wzmianka o miejscowości w formie Brido pochodzi z 1096 roku, z dzieła Chronica Boemorum autorstwa Kosmasa. Nazwa była później notowana także w formach Barda (1155), Bardau, Berdov (1189), Bardo (1203), Wartha (1234), Bardo (1260), circa Bardam (1263), Warda (1290), Wartha (1318), Wartham (1651–52), Warthe (1743), Warthe (1785), Wartha (1845), Warta niem. Wartha (1893), Byrdo, Wartha (1900), Wartha – Byrdo (1941), Wartha – Bardo, -a, bardzki (1946)^[3].

Nazwa pochodzi od prasłowiańskiego *bŕ̥do ‘wzgórze’. W zapisie Brido i jest refleksem miękkości ŕ̥, przed wokalizacją na -ar-. Przy adaptacji nazwy do języka niemieckiego dokonała się wymiana spółgłoski b na w oraz dźwięcznej d na bezdźwięczną t^[3].

Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 19 maja 1946^[4].

Historia

Założone w X w. jako gród obronny w Górach Bardzkich nad przełomem Nysy Kłodzkiej. Gród wymieniony był po raz pierwszy przez kronikarza Kosmasa pod rokiem 1096 jako zniszczony przez czeskiego księcia Brzetysława II^[2]. Dokument z 1155 potwierdza istnienie tu kasztelanii. O polskości tego terenu świadczy fakt, że kasztelanami bardzkimi byli wyłącznie rycerze polscy (Sobiesław w 1203, Dzierżko-Peregryn w 1223, Bogusław Jarosławowic w 1261, Jan syn Żerzucha w 1269, Jarosław Mroczkowic z Owiesna w 1283), a okoliczne miejscowości w większości już istniały i były zamieszkane przez ludność słowiańską. Gród po czeskim najeździe został odbudowany, o czym świadczą wzmianki z 1155 i 1245. Na terenie grodu istniała już wówczas kaplica, wymieniona po raz pierwszy w 1189 jako przekazana przez biskupa Żyrosława II zakonowi joannitów. W 1203 miejscowość została wspomniana w bulli papieża Innocentego III^[5]. W 1210 biskup Wawrzyniec przekazał kościół kanonikom regularnym z Kamieńca. Według tradycji już ok. 1200 szerzył się tutaj kult maryjny, związany z cudowną figurką Matki Boskiej, która jest do dzisiaj największym skarbem Barda. Około 1290 Bardo przestało być kasztelanią^[2], od 1299 było osadą targową, po 1300 otrzymało prawa miejskie^[6]. W związku z budową przez Bolka II nowego murowanego zamku na Kalwarii (Góra Bardzka) teren grodu w 1301 kupili cystersi z opactwa w Kazimierzu Ząbkowickim i od tego momentu do 1810 byli właścicielami miejscowości^[2]. W 1337 Bardo wraz z księstwem ziębickim stało się lennem czeskim i przyjęło nazwę Warta^[6]. Od połowy XIV w. Bardo rozwijało się dzięki swojemu położeniu i coraz częściej przyjeżdżającym tutaj pątnikom. Podczas wojen husyckich miasto spłonęło (1425), zniszczone zostały również dwa kościoły. W 1471 zatrzymał się tu w drodze do Pragi Kazimierz Jagiellończyk. W czasie kampanii napoleońskiej w 1807 pod Bardem armia gen. Charles’a Lefebvre’a-Desnouettes’a stoczyła zwycięską bitwę z Prusakami. Wkrótce po tym w okolicy stacjonowało 106 tys. żołnierzy francuskich dowodzonych przez Hieronima Bonapartego, plądrowali oni miasto i ograbili skarbiec miejski^[6]. W 1875 wykuto tunel i wybudowano linię kolejową Wrocław – Kłodzko^[2]. W 1889 na granicy miasta i wsi Przyłęk wybudowano papiernię. W 1945 miejscowość znalazła się w granicach Polski i ze względu na niewielki rozmiar utraciła prawa miejskie^[2]. Dotychczasową ludność wysiedlono do Niemiec. Bardo uzyskało status osiedla w 1954, w 1969 przywrócono prawa miejskie. Obecne Bardo jest niewielkim letniskiem, specjalizującym się w koloniach dziecięcych oraz ważnym ośrodkiem turystyki^[2]. Zlokalizowany jest też tu drobny przemysł papierniczy i meblarski^[2].

22 lipca 1949 roku przy ul. Polnej 10 odsłonięto obelisk upamiętniający gen. K. Świerczewskiego^[7]. Po upadku PRL obelisk „zdekomunizowano” demontując tablicę z nazwiskiem generała. Instytut Pamięci Narodowej zaliczył K. Świerczewskiego do grona zbrodniarzy komunistycznych^[8].

Najstarsza część miasta położona jest na lewym brzegu Nysy Kłodzkiej. W 1808 r. w wyniku reorganizacji granic do Barda przyłączono Radkowice, Brune oraz część Przyłęku (ul. Fabryczna).

W latach 1954–1969 należały do niego Opolnica i Dębowina^[9]^[10].

Demografia

Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. miasto liczyło 2309 mieszkańców^[1].

Zabytki

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[11]:

miasto, obręb Starego Miasta z 1300 r.
kościół par. pw. Nawiedzenia NMP z XV w., przebudowany w latach 1686–1704 oraz w XVII i XVIII w., teraz barokowa bazylika – sanktuarium maryjne
plebania, pl. Wolności 5 z lat 1712–1716
klasztor ss. jadwiżanek, ul. Główna 19 z połowy XVIII w., przebudowany w 1835 r.
klasztor ss. marianek, ul. 1 Maja 12 z 1935 r.
klasztor ss. urszulanek, ul. Krakowska 30 z 1916 r.
zespół kaplic drogi różańcowej na Górze Różańcowej, z lat 1905–1939
kaplica NMP położona na szczycie Góry Bardzkiej w Górach Bardzkich z XVIII w.
zespół fortów ziemnych, z 1813 r.: fort nr 3, 4, 6
ratusz i szkoła parafialna, obecnie dom mieszkalny, pl. Wolności 4 z XVIII w., , przebudowany w XIX w.
dawna gospoda „Pod Złotym Lwem”, ul. Główna 4 (d. 21) z XVII w., przebudowana w drugiej połowie XIX w. i w XX w.,
domy, ul. Główna 6 z 1887 r. i nr 23
zajazd „Pod Czarnym Niedźwiedziem”, obecnie dom mieszkalny, ul. Główna 25 z XVII w., przebudowany w drugiej połowie XIX w.
hotel „Pod Gwiazdą”, obecnie dom mieszkalny, ul. Główna 27 z XVII w., przebudowany w drugiej połowie XIX w.
dom, ul. Główna 31 z XVIII/XIX w.
park przy pensjonacie, ul. Polna 10 z 1913 r.
zajazd „Pod Złotym Kubkiem”, obecnie dom mieszkalny, pl. Wolności 4 (dawn. 21), z XVIII w., przebudowany w drugiej połowie XIX w.
gotycki kamienny most na Nysie Kłodzkiej z 1515 r.

Bardo – Opolnica

zespół zameczku myśliwskiego, z połowy XIX w., 1884 r.:
- zameczek
- dwie oficyny.

Honorowi obywatele miasta

ks. bp Ignacy Dec – bp świdnicki od 2004, teolog, uczestnik koronacji Cudownej Figurki Matki Bożej Bardzkiej w 1966.
Waldy Dzikowski – polityk i samorządowiec, chemik, poseł na Sejm IV, V i VI kadencji.
o. Stanisław Golec CSsR – proboszcz m.in. w Bardzie i we Wrocławiu. Twórca muzeum klasztornego w Bardzie i Golgoty Wschodu we Wrocławiu.
ks. kard. Henryk Gulbinowicz – abp metropolita wrocławski w latach 1976–2004, od 2004 abp senior wrocławski, kardynał od 1985, tytuł od 2000^[12], odebrany w 2021^[13],
Carl Hamerling i Wiel Rutjens – Holendrzy prowadzący fundację pomocy Polsce i mieszkający w Bardzie Śl.^[a]
o. Michał Reinke CSsR – wieloletni duszpasterz i proboszcz w Bardzie.
Olga Tokarczuk – polska pisarka, laureatka Nagrody Nobla w dziedzinie literatury, nagrody literackiej Nike. Autorka opowiadania Bardo. Szopka
o. Roman Wantuch CSsR – jeden z twórców ruchomej bardzkiej szopki, wieloletni duszpasterz i mieszkaniec klasztoru w Bardzie.
Jerzy Widzyk – poseł na Sejm III kadencji, minister w rządzie J. Buzka, samorządowiec.
Lech Wierzchowski – prezes zarządu firmy Donako S.A., sponsora Domów Opieki Społecznej Zamek i Oleńka.
Józef Zych – prawnik, polityk, poseł na Sejm 1989–2015, były marszałek Sejmu.

Ludzie związani z Bardem

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Bardzie (województwo dolnośląskie).

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Bardem.

Transport

Przez miasto przebiegają:

droga krajowa nr 8: Kudowa-Zdrój – Budzisko
linia kolejowa nr 276: Wrocław Główny – Międzylesie, w mieście znajduje się stacja kolejowa Bardo Śląskie

Miasta partnerskie^[14]

Zobacz też

Parafia Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Bardzie
Zamek w Bardzie
Inne znaczenia słowa Bardo

Uwagi

↑ Wielokrotnie przywozili do kraju niezliczoną ilość darów w postaci sprzętu rehabilitacyjnego, mebli, odzieży, sprzętu gospodarstwa domowego i sprzętu szkolnego^{[potrzebny przypis]}.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c GUS. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024. Stan w dn. 2023-12-31 Tablice w formacie XLSX tab. 22
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ MarekM. Staffa MarekM. (red.), Słownik geografii turystycznej Sudetów, t. 12 „Góry Bardzkie”, Wrocław: Wydawnictwo I-BiS, 1993, s. 41–62, ISBN 83-85773-04-5 .
↑ ^a ^b KazimierzK. Rymut KazimierzK. (red.), Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany, t. 1, A-B, Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, 1996, s. 79, ISBN 83-85579-34-6 .
↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
↑ Bullarium Poloniae, Rzym 1982, t. I, s. 17.
↑ ^a ^b ^c Janusz Czerwiński, Ryszard Chanas: Dolny Śląsk – przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1977 s. 133.
↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 773.
↑ Zbrodniarz Świerczewski uczczony za pieniądze podatnika-Kraj-rp.pl [online], web.archive.org, 27 września 2015 [dostęp 2021-07-10] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-27] .
↑ Dz.U. z 1954 r. nr 49, poz. 253
↑ Dz.U. z 1968 r. nr 21, poz. 134
↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego, Narodowy Instytut Dziedzictwa, s. 239 [zarchiwizowane 2019-03-27] .
↑ Honorowi obywatele Barda. bardo.pl (arch.). [dostęp 2016-11-11].
↑ Uchwała nr XXII/172/2021 Rady Miejskiej w Bardzie [online], eurzad.finn.pl, 21 stycznia 2021 [dostęp 2021-07-28] .
↑ Partnerzy Gminy Bardo [online], Bardo, 9 lipca 2018 [dostęp 2024-04-15] (pol.).

Bibliografia

MarekM. Staffa MarekM. (red.), Słownik geografii turystycznej Sudetów, t. 12 „Góry Bardzkie”, Wrocław: Wydawnictwo I-BiS, 1993, s. 41–62, ISBN 83-85773-04-5 .
Kazimierz Marcinek, Wacław Prorok, Ziemia Kłodzka. Informator turystyczny, wyd. Actus, Kłodzko 1993.

Linki zewnętrzne

Oficjalna strona miasta
Bardo – na tropie tajemnic historii
Bazylika Nawiedzenia N.M.P.
Historyczne i współczesne widoki miasta ze strony Wratislaviae Amici
Wirtualny spacer po sanktuarium.
Warta, niem Wartha, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 115 .
Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona

[Rutj-14] Wielokrotnie przywozili do kraju niezliczoną ilość darów w postaci sprzętu rehabilitacyjnego, mebli, odzieży, sprzętu gospodarstwa domowego i sprzętu szkolnego^{[potrzebny przypis]}.

[rocz24-1] GUS. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024. Stan w dn. 2023-12-31 Tablice w formacie XLSX tab. 22

[staffa-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ MarekM. Staffa MarekM. (red.), Słownik geografii turystycznej Sudetów, t. 12 „Góry Bardzkie”, Wrocław: Wydawnictwo I-BiS, 1993, s. 41–62, ISBN 83-85773-04-5 .

[Rymut1996-3] KazimierzK. Rymut KazimierzK. (red.), Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany, t. 1, A-B, Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, 1996, s. 79, ISBN 83-85579-34-6 .

[Zarządzenie_Ministrów_Administracji-4] Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).

[Bull-5] Bullarium Poloniae, Rzym 1982, t. I, s. 17.

[dolnyslask-6] Janusz Czerwiński, Ryszard Chanas: Dolny Śląsk – przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1977 s. 133.

[7] Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 773.

[8] Zbrodniarz Świerczewski uczczony za pieniądze podatnika-Kraj-rp.pl [online], web.archive.org, 27 września 2015 [dostęp 2021-07-10] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-27] .

[9] Dz.U. z 1954 r. nr 49, poz. 253

[10] Dz.U. z 1968 r. nr 21, poz. 134

[rejzab239-11] Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego, Narodowy Instytut Dziedzictwa, s. 239 [zarchiwizowane 2019-03-27] .

[Honorowi_obywatele_Barda-12] Honorowi obywatele Barda. bardo.pl (arch.). [dostęp 2016-11-11].

[Uchwała_nr_XXII/172/2021_Rady_Miejskiej_w_Bardzie-13] Uchwała nr XXII/172/2021 Rady Miejskiej w Bardzie [online], eurzad.finn.pl, 21 stycznia 2021 [dostęp 2021-07-28] .

[15] Partnerzy Gminy Bardo [online], Bardo, 9 lipca 2018 [dostęp 2024-04-15] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[a]

[14]

Miasto	Bardo
Wsie	Brzeźnica Dębowina Dzbanów Grochowa Janowiec Laskówka Opolnica Potworów Przyłęk

Miasta	Bardo Kamieniec Ząbkowicki Ząbkowice Śląskie Ziębice Złoty Stok
Gminy miejsko-wiejskie	Bardo Kamieniec Ząbkowicki Ząbkowice Śląskie Ziębice Złoty Stok
Gminy wiejskie	Ciepłowody Stoszowice

Przynależność wojewódzka	woj. wrocławskie
Miasta (1945–1975)	Bardo (Warta) (do 1945 i od 1969) Kamieniec Ząbkowicki (1945–1946) Srebrna Góra (do 1945) Ząbkowice (Śląskie) Ziębice Złoty Stok (Równe)
Osiedla (1954–1972)	Bardo (1954–1968) Kamieniec Ząbkowicki (1954–1958)
Gminy wiejskie (1945–1954 i 1973–1975)	Bardo (1946–1954 i 1973–1975) Brodziszów (Dziećmorowice) (1945–1946) Budzów (Rokitnice) (1945–1946) Ciepłowody (1973–1975) Czerńczyce (Czerniowce) (1945–1946) Goleniów (Golanów) (1945–1946) Henryków (1945–1954) Kalinowice Górne (Strankowa Górna) (1945–1946) Kamieniec Ząbkowicki (1946–1954 i 1973–1975) Lubnów (Łubniów) (1945–1954 i 1973–1975) Mąkolno (Manfredowice) (1945–1954) Nieszków (Międzypole) (1945–1954) Przyłęk (1945–1946) Sadlno (Zadziele) (1945–1954) Stoszowice (1946–1954 i 1973–1975) Rudnica (Rudzienice) (1945–1946) Topola (Rychnów) (1945–1946) Ząbkowice Śląskie (1973–1975) Ziębice (1973–1975) Złoty Stok (1973–1975) Zwrócona (Procany) (1945–1954)
Gromady (1954–1972)	Bardo (1954) Bobolice (1954–1961) Braszowice (1954–1959) Brodziszów (1954–1959) Brzeźnica (1954–1958) Budzów (1954–1968) Chałupki (1954–1959) Ciepłowody (1954–1972) Czernczyce (1960–1961) Henryków (1954–1972) Kalinowice Dolne (1954–1959) Kamieniec Ząbkowicki (1954–1957) Kamieniec Ząbkowicki (1968–1972) Krzelków (1954–1959) Lubnów (1960–1972) Mąkolno (1954–1972) Niedźwiednik (1954–1968) Niedźwiedź (1954–1959) Nieszków (1954–1959) Ożary (1954–1961) Przedborowa (1954–1961) Przyłęk (1954–1972) Rudnica (1954–1959) Sadlno (1954–1972) Stary Henryków (1954–1958) Stolec (1954–1959) Stoszowice (1954–1972) Topola (1954–1968) Ziębice (1960–1972) Zwrócona (1954–1972)