Czaszniowate

Czaszniowate
	; Gustavia gracilima
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	wrzosowce
Rodzina	czaszniowate
	Nazwa systematyczna
	Lecythidaceae Poit.; Mém. Mus. Hist. Nat. 13: 143. Mar 1825
	Multimedia w Wikimedia Commons

Czaszniowate (Lecythidaceae Poit.) – rodzina roślin należąca do rzędu wrzosowców Ericales. Obejmuje ok. 25 rodzajów z ponad 350 gatunkami drzew, rzadziej krzewów spotykanych w strefie tropikalnej^[2]^[3]. Liście mają niepodzielone, skrętoległe, kwiaty efektowne, duże. Do ważnych roślin użytkowych należy orzesznica wyniosła dostarczająca orzechów brazylijskich i czasznia małpia dostarczająca orzechów rajskich^[4]. Także inne gatunki z tych rodzajów oraz Eschweilera dostarczają jadalnych nasion, choć są wśród tych rodzajów także rośliny trujące i niektóre orzesznice używane są do trucia ryb. Jadalne nasiona spożywane w Sri Lance ma Careya arborea. Lokalnie spożywane są także owoce roślin z rodzajów Grias (w Ameryce Środkowej) i gatunków Gustavia speciosa (w Peru) oraz Planchonia careya (północna Australia i Nowa Gwinea). Niektóre gatunki dostarczają cenionego drewna i tak na przykład Cariniana pyriformis została przeeksploatowana i obecnie jest rzadko spotykanym gatunkiem. Drewno z rodzaju Eschweilera jest odporne na drążenie przez organizmy morskie i stosowane jest do budowy kadłubów i nabrzeży. Ze względu na efektowne kwiaty liczne gatunki uprawiane są jako ozdobne, zwłaszcza keben okazały, czerpnia gujańska, Napoleonaea imperialis oraz przedstawiciele rodzaju Gustavia^[3].

Morfologia

Pokrój: Drzewa (w tym okazałe – osiągające do 55 m wysokości w przypadku Bertholletia excelsa), rzadziej krzewy^[3].
Liście: Pojedyncze, skrętoległe (naprzeciwległe tylko u Abdulmajidia), zwykle skupiające się na końcach pędów. Osadzone zwykle na krótkich ogonkach, bez przylistków (jeśli są to drobne). Blaszka liściowa całobrzega, rzadziej piłkowana. Użyłkowanie liścia pierzaste^[3].
Kwiaty: Często efektowne, duże, skupione w różnorodnych kwiatostanach na szczytach pędów lub wyrastających w kątach liści (grona, wiechy, pęczki), rzadziej kwiaty wyrastają pojedynczo, czasem także wprost z pnia (kaulifloria). Kwiaty są obupłciowe i o symetrii promienistej lub grzbiecistej. Działki kielicha zrastają się w dzwonkowatą rurkę zakończoną 2–6 łatkami lub są one niewidoczne z powodu zrastania się z zalążnią. Płatków korony jest od 3 do 6, rzadko więcej (8, 12, 18) i są wolne, rzadko bywają też całkiem zredukowane. U niektórych gatunków płonne prątniczki tworzą fałszywą koronę, upodabniając się do płatków. Pręcików jest od 10 do bardzo wielu (ponad tysiąca) i zrastają się one w pierścień (u Foetidia są wolne). U niektórych roślin pierścień taki wydłuża się z jednej strony okrywając łukowato zalążnię. Ta jest dolna lub wpół dolna. Powstaje z dwóch do ośmiu owocolistków, formujących własne komory i zakończonych własnymi, krótkimi szyjkami słupków, na szczycie z niepodzielonym lub podzielonym znamieniem^[3].
Owoce: Soczyste pestkowce lub drewniejące torebki, często osiągające znaczne rozmiary, czasem otwierające się okrągłym otwarciem (operculum). Nasiona czasem oskrzydlone (Cariniana, Couroupita)^[3].

Systematyka

Rodzina w dawniejszych systemach klasyfikacyjnych włączana była zwykle do rzędu mirtowców (Myrtales), ale nie pasowała tam nawet pod względem samych cech morfologicznych. Część jej przedstawicieli wyodrębniana jako rodzina Scytopetalaceae włączana była z kolei do ślazowców Malvales. Później odkryto wspólne cechy budowy kwiatów i drewna, a w końcu analizy molekularne wykazały, że siedem rodzajów ze Scytopetalaceae zagnieżdżonych jest w czaszniowatych^[3]. Wyodrębniane są one obecnie jako jedna z 5–6 wyróżnianych tu podrodzin^[3]^[2]. Rodzina należy do rzędu wrzosowców Ericales, ale jej dokładne powiązania filogenetycznie nie są jasne i przedstawiana jest w politomii z innymi kladami w obrębie rzędu^[2].

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

wrzosowce

Marcgraviaceae

	Balsaminaceae – niecierpkowate

	Tetrameristaceae

	Polemoniaceae – wielosiłowate

	Fouquieriaceae – okotijowate

Lecythidaceae – czaszniowate

	Sladeniaceae

	Pentaphylacaceae

Sapotaceae – sączyńcowate

	Ebenaceae – hebankowate

	Primulaceae – pierwiosnkowate

?

Mitrastemonaceae

Theaceae – herbatowate

Symplocaceae – symplokowate

	Styracaceae – styrakowate

	Diapensiaceae – zimnicowate

Sarraceniaceae – kapturnicowate

	Actinidiaceae – aktinidiowate

	Roridulaceae – tuliłezkowate

Clethraceae – orszelinowate

	Cyrillaceae – zwichrotowate

	Ericaceae – wrzosowate

Wykaz rodzajów^[5]

Abdulmajidia Whitmore
Allantoma Miers
Asteranthos Desfontaines
Barringtonia J. R. Forster & G. Forster – keben
Bertholletia Humboldt & Bonpland – orzesznica
Brazzeia Baillon
Careya Roxburgh
Cariniana Casaretto
Chydenanthus Miers
Corythophora R.Knuth
Couratari Aublet
Couroupita Aublet – czerpnia
Crateranthus Baker f.
Eschweilera de Candolle
Foetidia Lamarck
Grias L.
Gustavia L.
Lecythis Loefling – czasznia
Napoleonaea P. Beauvois
Oubanguia Baillon
Petersianthus Merrill
Pierrina Engler
Planchonia Blume
Rhaptopetalum Oliver
Scytopetalum Engler

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-04] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 485–486. ISBN 978-1-842466346.
↑ Szweykowska Alicja, Szweykowski Jerzy (red.): Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
↑ List of Genera in LECYTHIDACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-12-11] (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-04] (ang.).

[christenhusz-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 485–486. ISBN 978-1-842466346.

[4] Szweykowska Alicja, Szweykowski Jerzy (red.): Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.

[vascular-5] List of Genera in LECYTHIDACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-12-11] (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]