KVAB Z4p
 Seryjna Z4p 321 dla kolej SJ | |
| Producent |
|
|---|---|
| Lata budowy |
1947–1956 |
| Układ osi |
B |
| Wymiary | |
| Masa służbowa |
14 000 kg[1] |
| Długość |
6400 mm[1] |
| Szerokość |
2400 mm[2] |
| Wysokość |
3195 mm[2] |
| Rozstaw osi skrajnych |
2700 mm[2] |
| Średnica kół |
760 mm[3] |
| Napęd | |
| Trakcja |
spalinowa |
| Typ silników |
Scania D812 |
| Parametry eksploatacyjne | |
| Moc znamionowa |
160 KM |
| Maksymalna siła pociągowa | |
| Rodzaj przekładni |
hydrauliczna |
| Prędkość konstrukcyjna |
40–45 km/h[4] |
| Nacisk osi na szyny |
7 t[1] |
| Parametry użytkowe | |
| Sterowanie wielokrotne |
część |
| Rozstaw szyn |
891 mm, 1067 mm, 1093 mm |
Z4p/Z4t – oznaczenie na szwedzkich Kolejach Państwowych SJ rodziny wąskotorowych lokomotyw spalinowych z przekładnią hydrauliczną produkcji szwedzkiej. Podstawowym modelem była Z4p na tor szerokości 891 mm, jej odmianą była Z4t na tor szerokości 1067 mm. Budowana przez Kalmar Verkstad AB (KVAB) w liczbie ponad 60 sztuk, z tego 59 jeździło na kolejach SJ.
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Po II wojnie światowej warsztaty Kalmar Verkstad AB (KVAB) w Kalmarze wyprodukowały w latach 1947 i 1948 cztery stosunkowo mocne dwuosiowe spalinowe lokomotywy wąskotorowe z przekładnią hydrauliczną dla prywatnych kolei Stockholm–Roslagens Järnvägar (SRJ), Uddeholm w Munkfors i Gotlands Järnväg (GJ) na Gotlandii[1]. W ich konstrukcji wykorzystano doświadczenia i podzespoły z budowanych wcześniej lokomotyw normalnotorowych[1]. Lokomotywy te miały długość 5,8 m[5]. Nosiły numery fabryczne z zakresu 60-63[6].
Szwedzkie Koleje Państwowe SJ już w 1946 roku zamierzały zamówić lokomotywy o takiej specyfikacji, oznaczone Z4p lub Z4t zależnie od szerokości toru, lecz w pierwszym przetargu latem 1947 roku na lokomotywy wąskotorowe i zbliżone normalnotorowe Z4 zgłosił się jedyny producent Märsta-Verken, który zażądał zbyt wysokiej ceny[7]. Dlatego w nowym przetargu we wrześniu kolej zachęciła do złożenia oferty Kalmar Verkstad i w październiku tego roku koleje złożyły tam zamówienie na cztery lokomotywy Z4t na tor o rozstawie 1067 mm i trzy Z4p na tor o rozstawie 891 mm w (numery 226–229 i 230–232)[8]. Konstrukcja lokomotywy dla Kolei Państwowych została zmodyfikowana – została ona wydłużona do 6,4 m w celu poprawy własności jezdnych przy prędkości maksymalnej[1]. Wersje na oba rozstawy toru nie różniły się konstrukcją i w razie potrzeby mogły być przerobione na inny rozstaw[8]. Lokomotywy pierwszej serii wyposażone były w silniki wysokoprężne Scania-Vabis D802 o mocy 150 KM i przekładnie hydrauliczne Atlas-Diesel DF-1 systemu Lysholma-Smitha, dostarczane przez kolej[9]. Napęd przenoszony był na koła łańcuchami[9]. Mimo terminu umownego do 1949 roku, trudności powojenne sprawiły, że zamówioną serię zbudowano dopiero w 1950 roku[8].
Już w październiku 1949 roku zamówiono dalsze 11 Z4p (numery 255–266)[8]. Lokomotywy te zostały zbudowane w latach 1950–51 jako druga seria, różniąca się nowym silnikiem wysokoprężnym z bezpośrednim wtryskiem Scania-Vabis D812 o mocy 160 KM[10]. Silnik ten montowano później także we wcześniejszych lokomotywach[4]. Ich prędkość maksymalna wzrosła z 40 do 45 km/h[4]. Różniły się zewnętrznie chłodnicą oleju hydraulicznego wyniesioną na ścianę czołową[4]. W czerwcu 1951 roku koleje zamówiły trzecią serię 18 lokomotyw u tego samego producenta: cztery Z4t (307–310) i 14 Z4p (311–324)[11]. Dostarczono je w latach 1952–53 wraz z pięcioma dalszymi Z4p (327–331)[12]. Lokomotywy produkowane w latach 1950–1952 nosiły numery fabryczne od 69 do 86 i od 90 do 112[3].
W 1956 roku wyprodukowano jeszcze dla SJ 15 lokomotyw Z4p zmodernizowanej serii (numery taborowe: 397–411, fabryczne: 118–132)[1][13]. Wyróżniały się one bardziej zaokrąglonymi kantami i dwoma większymi oknami z przodu i tyłu kabiny zamiast trzech mniejszych (były one przez to popularnie nazywane „modelem sportowym” – „sportmodell”)[1]. Zmodernizowana seria była także przystosowana do sterowania wielokrotnego[1].
Dwie lokomotywy Z4p wyprodukowano ponadto dla prywatnej kolei Nordmark-Klarälvens Järnvägar (NKlJ) w Värmland, a kilka dla kolei przemysłowych[1].
Eksploatacja
[edytuj | edytuj kod]
Lokomotywy Z4p i Z4t były dostarczane dla kolei państwowych SJ od lutego 1950 roku[8]. Otrzymały tam numery: 226-229 (Z4t), 230-232, 256-266, 307-310 (Z4t), 311-324, 327-331, 397-411[1]. Łącznie dla SJ wyprodukowano 48 lokomotyw Z4p i 8 Z4t[1]. Były one używane głównie do manewrów i pociągów towarowych, ale także mieszanych. Lokomotywy 315, 316, 320 i 323 zostały przystosowane do ciągnięcia pociągów towarowych na Gotlandii w trakcji wielokrotnej[14]. Taką możliwość miały też od początku lokomotywy ostatniej zmodernizowanej serii[1]. Wycofane je ze służby na kolejach SJ po zamknięciu ostatnich kolei wąskotorowych o tych prześwitach toru: Z4t w 1979 (tor 1067 mm), a Z4p w 1988 roku (tor 891 mm)[1].
Koleje SJ przejęły i zaliczyły do serii Z4p po nacjonalizacji kolei GJ i SRJ również trzy lokomotywy pierwotnej budowy z lat 1947–48: dwie w 1948 roku z Kolei Gotlandzkich (oznaczone 248 i 249) i jedną w 1959 roku z kolei Stockholm–Roslagens (oznaczoną 539, następnie 1539)[6]. Ponadto, oznaczenie serii Z4p na kolejach SJ otrzymało także kilka podobnych przedwojennych lokomotyw produkcji KVAB z lat 1937–38 przejętych po nacjonalizacji kolei prywatnych (235, 250, 251)[15].
Siedem lokomotyw Z4p kolei SJ zostało przebudowanych na początku lat 60. na Z4tu o nietypowym rozstawie szyn 1093 mm dla obsługi znacjonalizowanej kolei Köping-Uttersberg-Riddarhyttan (KURJ)[1]. Nosiły one numery: 315-317, 323, 397, 399 i 407[1]. Już wkrótce, po zamknięciu tej kolei w 1966 roku lokomotywy te przebudowano z powrotem na Z4p lub Z4t, a dwie (316-317) zostały sprzedane kolei Riddarhyttan AB, która jeszcze prowadziła tam ruch przez trzy lata[1].
Prywatna kolej Nordmark-Klarälvens Järnvägar (NKlJ) używała dwóch lokomotyw Z4p, a pod koniec lat 60. przejęła dwie Z4tu od Riddarhyttan AB, przebudowane następnie z powrotem na Z4p[1]. Wycofano je po zamknięciu linii kolejowej w 1990 roku, po czym dwie sprzedano spółce Storstockholms Lokaltrafik (SL), która używała ich na sztokholmskiej kolei aglomeracyjnej Roslagsbanan do 2015 roku do prac torowych, obok trzech dawnych lokomotyw SJ[1].
30 lokomotyw Z4p zostało zachowanych w Szwecji do celów muzealnych, a ponadto dwie Z4t na kolei Setesdalsbanen w Norwegii[1]. Ponadto, pierwsza lokomotywa z 1947 roku dla kolei SRJ, o krótszym rozstawie osi, została zachowana na kolei muzealnej Lennakatten (oznaczenie SRJ 1)[5]. Lokomotywa nr 316 na kolei muzealnej Köping-Uttersbergs Järnvägsmuseiförening została w 2010 roku ponownie przebudowana na Z4tu o rozstawie osi 1093 mm[1].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Z4p/Z4t/Z4tu. Lokguide – järnväg.net. [dostęp 2024-06-12]. (szw.).
- ↑ a b c Jansson 2020 ↓, s. 10.
- ↑ a b Jansson 2020 ↓, s. 9.
- ↑ a b c d Jansson 2020 ↓, s. 5.
- ↑ a b Fordonslista [online], Lennakatten [dostęp 2024-05-20] (szw.).
- ↑ a b GJ 1 [online], Svenska-lok.se [dostęp 2024-05-20] (szw.).; GJ 2 [online], Svenska-lok.se [dostęp 2024-05-20] (szw.).; SJ Z4p 539 [online], Svenska-lok.se [dostęp 2024-05-20] (szw.).
- ↑ Jansson 2020 ↓, s. 1.
- ↑ a b c d e Jansson 2020 ↓, s. 4.
- ↑ a b Jansson 2020 ↓, s. 2, 9.
- ↑ Jansson 2020 ↓, s. 5, 9.
- ↑ Jansson 2020 ↓, s. 6.
- ↑ Jansson 2020 ↓, s. 7.
- ↑ SJ Z4p 397 [online], Svenska-lok.se [dostęp 2024-05-20] (szw.).; SJ Z4p 411 [online], Svenska-lok.se [dostęp 2024-05-20] (szw.).
- ↑ Jansson 2020 ↓, s. 8.
- ↑ SJ Z4p 235 [online], Svenska-lok.se [dostęp 2024-05-20] (szw.).; LJ 11 [online], Svenska-lok.se [dostęp 2024-05-20] (szw.).; VGJ 1 [online], Svenska-lok.se [dostęp 2024-05-20] (szw.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Anders Jansson, SJ lokomotorer. Littera Z4p och Z4t beställda 1947–1952, [w:] SMALSPÅR [online], 14 listopada 2020.