Makrozamia
 Macrozamia moorei | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
makrozamia |
| Nazwa systematyczna | |
| Macrozamia Miquel Monogr. Cycad.: 36 (1842)[3] | |
| Typ nomenklatoryczny | |
|
M. spiralis (R. A. Salisbury) Miquel[4] | |
Makrozamia (Macrozamia Miq.) – rodzaj roślin z rodziny zamiowatych (Zamiaceae) z klasy sagowcowych. Obejmuje 40[5]–41 gatunków[3]. Wszystkie rosną w Australii, w większości w jej wschodniej części[5]. Zasiedlają najczęściej lasy z eukaliptusami, ale spotykane są w bardzo szerokim spektrum siedlisk – od obrzeży wilgotnych lasów równikowych po pustynie, od poziomu morza po wysokie góry (do 1500 m n.p.m.)[6]. Kwiaty zapylane są przez ryjkowce[5]. Rośliny te rosną wolno, osiągają 1 m zwykle po ok. 100 latach, najstarsze okazy osiągają wiek ok. 2 tys. lat[7].
Rośliny te były zwalczane dla ochrony zwierząt domowych przed otruciem. Wiele gatunków ma bardzo małe zasięgi i populacje oraz zniszczone siedliska, głównie przez rozwój rolnictwa. Współcześnie wszystkie uznawane są za zagrożone i podejmowane są działania na rzecz ich zachowania[6]. Wykorzystywane są przez Aborygenów jako źródło pożywienia – spożywane są nasiona po odpowiedniej obróbce[8][5], przy czym ślady archeologiczne wskazują na to, że umiejętność wypłukiwania z nich toksyn znana była już co najmniej 4 tys. lat temu[9], poza tym z pni M. spiralis pozyskiwana jest skrobia[5]. Makrozamie uprawiane są także jako rośliny ozdobne[5]. Wszystkie gatunki ujęte są w załączniku do Konwencji CITES, co ograniczyć ma ich pozyskiwanie z natury i wymusić obrót handlowy tylko roślinami pochodzącymi z upraw[6].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Rośliny przypominające palmy – z pojedynczym zwykle pniem zwieńczonym pióropuszem pierzastych liści. Pień jest u części gatunków skrócony, w dużym stopniu podziemny i okryty trwałymi nasadami liści, a u części nadziemny[8], choć często pokładający się i podnoszący w końcowej części, osiągający maksymalnie do 9 m wysokości[6] w przypadku M. moorei i 6,5 m u M. dyeri. Pień zwykle jest pękaty, u wielu gatunków osiąga ponad 0,5 m średnicy, u M. dyeri do 1 m. Wszystkie młode części tych roślin są gęsto owłosione, z wiekiem łysieją[8].
- Liście
- Zróżnicowane na liście łuskowate i asymilacyjne[10]. Liście asymilacyjne wyrastają skrętolegle na szczycie pędu, tworząc na jego szczycie pióropusz. Są pierzasto, pojedynczo złożone[10], rzadko listki są dichotomicznie rozwidlone. Liści jest od kilku do wielu, przynajmniej u starszych roślin listki zwykle są bardzo liczne[8]. Liście są okazałe w sekcji Macrozamia – osiągają do 3 m długości, ich listki są płasko rozpostarte lub ułożone w kształcie litery V. W sekcji Parazamia liście są krótsze, często skręcone i wzniesione ku górze. Blaszki listków są płaskie lub kanalikowato wgłębione, osiągają od 3 do 20 mm szerokości. Liście są u różnych gatunków rozmaicie zabarwione – od jasnozielonych po ciemnozielone i sinoszare. Liście roślin młodych zwykle mają dłuższe ogonki od roślin starszych, częściej też ich listki bywają ząbkowane na brzegu[6].
- Organy zarodnionośne
- Rośliny dwupienne[11]. Organy męskie i żeńskie skupione w szyszkowate strobile wyrastające na szypułach w kątach liści[8].
- Mikrospory powstają w mikrosporangiach mających kształt kulisty i powstających w dużej liczbie na dolnej stronie mikrosporofili. Te łuskowate męskie liście zarodnionośne zebrane są w szyszkowaty mikrostrobil[11]. Mikrostrobile mają kształt walcowaty, starsze często przewisają na szczycie[8], mają kolor zielony lub szarozielony. Są drobne i nieliczne w sekcji Parazamia, okazałe i liczne w sekcji Macrozamia (do 100 u M. moorei). Mikrosporofile zakończone są ostrym kolcem zagiętym w dół, większym w sekcji Macrozamia, mniejszym u Parazamia, zwłaszcza w dolnej części strobili[6]. Dojrzałe mikrostrobile wabią owady przenoszące pyłek (mikrospory) zapachem i podwyższoną temperaturą, przy czym jej dalszy wzrost zmusza w końcu owady do przenoszenia się na strobile żeńskie[5].
- Zalążki rozwijają się parami w bocznej pozycji na makrosporofilach (żeńskich liściach zarodnionośnych)[11]. Liście zarodnionośne zakończone wyprostowanym kolcem (czasem zredukowanym, zwłaszcza w sekcji Parazamia[6]) tworzą jajowaty makrostrobil[8] z zewnątrz koloru zielonego do szarozielonego. W sekcji Macrozamia strobili jest zwykle kilka (do 8) i są bardziej okazałe od pojedynczych strobili rozwijających się u gatunków z sekcji Parazamia[6].
- Nasiona
- Z zewnątrz okryte mięsistą łupiną barwy jaskrawożółtej do jaskrawoczerwonej (czasem różnie zabarwione nasiona powstają u roślin tego samego gatunku)[6].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny zamiowatych (Zamiaceae) stanowiącej grupę siostrzaną względem sagowcowatych Cycadaceae z klasy sagowcowych Cycadopsida[2][11].
Rodzaj jest siostrzany względem rodzajów: Lepidozamia i zgłowień Encephalartos[12]. Gatunki z rodzaju Lepidozamia zostały wyodrębnione w 1959 w osobny rodzaj, wcześniej klasyfikowane były w obrębie Macrozamia[7]. Najstarsze ślady kopalne rodzaju znane są z oligocenu z Tasmanii[8].
Rodzaj dzielony jest na dwie sekcje: Macrozamia (gatunki o pniach nadziemnych, zwykle okazałe) i Parazamia (gatunki niskie, o pniach skróconych)[6]. Poza tym w sekcji Macrozamia listki są zwykle matowe, całobrzegie i te bliższe nasady zredukowane do cierni, a u Parazamia listki są zwykle błyszczące, ząbkowane i nasadowe nie są zredukowane do cierni[13].
- Wykaz gatunków[3]
- Macrozamia cardiacensis P.I.Forst. & D.L.Jones
- Macrozamia communis L.A.S.Johnson – makrozamia pospolita[14]
- Macrozamia concinna D.L.Jones
- Macrozamia conferta D.L.Jones & P.I.Forst.
- Macrozamia cranei D.L.Jones & P.I.Forst.
- Macrozamia crassifolia P.I.Forst. & D.L.Jones
- Macrozamia diplomera (F.Muell.) L.A.S.Johnson
- Macrozamia douglasii W.Hill ex F.M.Bailey
- Macrozamia dyeri (F.Muell.) C.A.Gardner
- Macrozamia elegans K.D.Hill & D.L.Jones
- Macrozamia fawcettii C.Moore
- Macrozamia fearnsidei D.L.Jones
- Macrozamia flexuosa C.Moore
- Macrozamia fraseri Miq.
- Macrozamia glaucophylla D.L.Jones
- Macrozamia heteromera C.Moore
- Macrozamia humilis D.L.Jones
- Macrozamia johnsonii D.L.Jones & K.D.Hill
- Macrozamia lomandroides D.L.Jones
- Macrozamia longispina P.I.Forst. & D.L.Jones
- Macrozamia lucida L.A.S.Johnson
- Macrozamia macdonnellii (F.Muell. ex Miq.) A.DC.
- Macrozamia machinii P.I.Forst. & D.L.Jones
- Macrozamia macleayi Miq.
- Macrozamia miquelii (F.Muell.) A.DC.
- Macrozamia montana K.D.Hill
- Macrozamia moorei F.Muell.
- Macrozamia mountperriensis F.M.Bailey
- Macrozamia occidua D.L.Jones & P.I.Forst.
- Macrozamia parcifolia P.I.Forst. & D.L.Jones
- Macrozamia pauli-guilielmi W.Hill & F.Muell. – makrozamia pierzasta[14]
- Macrozamia platyrhachis F.M.Bailey
- Macrozamia plurinervia (L.A.S.Johnson) D.L.Jones
- Macrozamia polymorpha D.L.Jones
- Macrozamia reducta K.D.Hill & D.L.Jones
- Macrozamia riedlei (Dum.Cours.) C.A.Gardner
- Macrozamia secunda C.Moore
- Macrozamia serpentina D.L.Jones & P.I.Forst.
- Macrozamia spiralis (Salisb.) Miq.
- Macrozamia stenomera L.A.S.Johnson
- Macrozamia viridis D.L.Jones & P.I.Forst.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-07] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Lignophytes, and Cycadales in particular, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-08-02] (ang.).
- ↑ a b c Macrozamia Miq.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-12-02].
- ↑ Macrozamia. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2021-12-02].
- ↑ a b c d e f g David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 552, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c d e f g h i j Loran M.Whitelock: The Cycads. Portland: Timber Press, 2002, s. 248-249. ISBN 0-88192-522-5.
- ↑ a b Divya Darshan Pant: An introduction to Gymnosperms, Cycas and Cycadales. Birbal Sahni Institute of Palaeobotany, 2002, s. 175-177. ISBN 81-86382-01-1.
- ↑ a b c d e f g h Christopher J. Earle: Macrozamia. [w:] The Gymnosperm Database [on-line]. [dostęp 2021-12-02].
- ↑ Divya Darshan Pant: An introduction to Gymnosperms, Cycas and Cycadales. Birbal Sahni Institute of Palaeobotany, 2002, s. 165. ISBN 81-86382-01-1.
- ↑ a b Divya Darshan Pant: An introduction to Gymnosperms, Cycas and Cycadales. Birbal Sahni Institute of Palaeobotany, 2002, s. 198-205. ISBN 81-86382-01-1.
- ↑ a b c d Michael G. Simpson: Plant Systematics. Amsterdam, Boston, London: Elsevier, 2010, s. 142-143. ISBN 978-0-12-374380-0.
- ↑ K.D. Hill, M.W. Chase, D.W. Stevenson, H.G. Hills, B. Schutzman. The Families and Genera of Cycads: A Molecular Phylogenetic Analysis of Cycadophyta Based on Nuclear and Plastid DNA Sequences. „International Journal of Plant Sciences”. 164, s. 933–948, 2003. DOI: 10.1086/378538.
- ↑ Divya Darshan Pant: An introduction to Gymnosperms, Cycas and Cycadales. Birbal Sahni Institute of Palaeobotany, 2002, s. 187. ISBN 81-86382-01-1.
- ↑ a b Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 106.