Mikołaj Zieleński

Mikołaj Zieleński

Data i miejsce urodzenia	II poł. XVI w. Warka
Pochodzenie	polskie
Data śmierci	po 1615
Instrumenty	organy
Gatunki	muzyka poważna, muzyka renesansowa, muzyka barokowa
Zawód	organista, kompozytor, kapelmistrz

Mikołaj Zieleński, też Zieliński, Zelenscius (ur. w II poł. XVI w. w Warce, zm. po 1615) – polski organista, kompozytor i kapelmistrz przełomu renesansu i baroku.

Życiorys

O jego życiu brak bliższych informacji. Według Szymona Starowolskiego Zieleński pobierał nauki w Rzymie. Co najmniej od 1604 był kapelmistrzem i organistą biskupa płockiego Wojciecha Baranowskiego, który w 1608 został arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski, rezydującym w Łowiczu  . W 1604 był zatrudniony jako organista przez kapitułę płocką. W tymże roku otrzymał, wraz ze swoją żoną Anną, od biskupa Baranowskiego grunty we wsi Gromino, a później także młyn Rudnik i wójtostwo we wsi Bocheń.

Jako kompozytor Zieleński działał w okresie intensywnych przemian stylistycznych, zachodzących zwłaszcza w muzyce tworzonej w środowisku polskiego dworu królewskiego, z którym kapela prymasowska miała zapewne kontakt. Zatrudnieni przez Zygmunta III muzycy włoscy, począwszy od L. Marenzia, komponowali i wykonywali w Polsce utwory wielochórowe, zarówno w stylistyce rzymskiej (Asprilio Pacelli), jak i weneckiej (Vincenzo Bertolusi). Również dzieła innych twórców włoskich, np. Giovanniego Gabrielego, znane były w Rzeczypospolitej. Zatem Zieleński, komponujący pod wpływem muzyki włoskiej, mógł również na miejscu doskonalić swój warsztat kompozytorski bez konieczności wyjazdu na studia zagraniczne.

Przedmowa do wydania utworów Zieleńskiego, nosząca datę 1 marca 1611, podpisana została w Wenecji nazwiskiem Zieleńskiego, choć w tym samym dniu kompozytor brał osobiście udział w procesie toczącym się przed sądem w Łowiczu. Obecnie brak danych potwierdzających, że kompozytor kiedykolwiek był we Włoszech. Nieznane są też jego losy po 1615, gdy kapela prymasowska została rozwiązana.

Twórczość

Wszystkie znane kompozycje Zieleńskiego wydane zostały w 1611 w weneckiej oficynie wydawniczej Giacomo Vincentiego, w jednym woluminie obejmującym dwa zbiory: Offertoria totius anni i Communiones totius anni, zawierające 117 utworów liturgicznych na cały rok kościelny oraz 3 fantazje instrumentalne .

Monumentalne w charakterze Offertoria są najwcześniejszymi przykładami polskich kompozycji polichóralnych, nawiązujących stylistyką do tego typu utworów pisanych w Wenecji pod koniec XVI wieku. Zbliżone są do dwuchórowych Sacrae symphoniae G. Gabrielego, wydanych w 1597, w których zasadą jest brak partii solowych i samodzielnych głosów instrumentalnych. W zbiorze tym znajduje się 55 opracowanych tekstów, głównie ofertoriów, ale też wyjątkowo tekstów 2 komunii oraz Domine ad adiuvandum, Magnificat i 7 innych tekstów (określonych w spisie treści jako motety, a na karcie tytułowej jako sacrae symphoniae). Zbiór obejmuje 12 utworów 7-głosowych i 42 utwory 8-głosowe podzielone na dwa chóry 3- lub 4-głosowe, z towarzyszeniem organów. Wyjątek stanowi 12-głosowe 3-chórowe opracowanie Magnificat (pierwszy taki zachowany polski utwór). W sugestiach wykonawczych dotyczących rodzaju i liczby instrumentów, obok organów znalazły się puzon i skrzypce .

Communiones mają charakter bardziej intymny, oddający klimat osobistej modlitwy podczas komunii. W opracowaniu muzyki, obok rozwiązań charakterystycznych dla renesansowej polifonii wokalnej, widoczne są tu poszukiwania nowych rozwiązań kolorystycznych i nowego typu faktury wokalno-instrumentalnej. Zbiór obejmuje opracowanie 53 tekstów, z których 9 ma dwie wersje obsadowe, co daje łącznie 62 utwory wokalno-instrumentalne, przeznaczonych na od 1 do 6 głosów z towarzyszeniem organów. W zbiorze znalazły się też 3 fantazje instrumentalne, należące do nielicznych zabytków polskiej muzyki instrumentalnej XVII wieku . Część komunii 1- i 2-głosowych Zieleński oznaczył włoskim terminem „gorgia” określającym silne zdobienie. W rezultacie kompozycje te, mimo wyraźnej struktury polifonicznej, zewnętrznie upodobniły się do utworów solowych i 2-głosowych w stylu wczesnobarokowym, określanych mianem pseudomonodii. W uwagach wykonawczych, obok organów wymieniono grupę instrumentów smyczkowych, instrumenty dęte (cynk, fagot, grupę puzonów) oraz instrumenty strunowe (harfę, lutnię).

Księgi głosowe, do 1939 przechowywane w bibliotece miejskiej we Wrocławiu, zostały zdekompletowane podczas II wojny światowej i obecnie niekompletne księgi znajdują się w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu oraz w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Zachowała się natomiast partytura na organy, przechowywana w Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie.

Twórczość Zieleńskiego jest niejednorodna stylistycznie. Choć zasadniczo mieści się w nurcie późnorenesansowej polifonii, stanowi zapowiedź estetyki barokowej, z typowymi dla niej kontrastami barwy i polaryzacją faktury. Jego kompozycje wyznaczają początek kilkudziesięcioletniego okresu silnych wpływów stylistyki włoskiej w muzyce polskiej .

Bibliografia

• Aleksandra Patalas: Żebrowski Marcin Józef. W: Encyklopedia muzyczna PWM. Elżbieta Dziębowska (red.). Wyd. I. T. 12: W–Ż część biograficzna. Kraków: PWM, 2012, s. 354-362. ISBN 978-83-224-0935-0. (pol.).
• Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: PWN, 1995. ISBN 83-01-11390-1. (pol.).
• Mirosław Perz: Zieleński (Zelenscius), Mikołaj. W: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, vol. Z. Oxford University Press, 2004. ISBN 978-0-19-517067-2. (ang.).

Linki zewnętrzne

• Mikołaj Zieleński, [w:] Twórcy [online], Culture.pl [dostęp 2024-03-21] .
• Mikolaj Zielenski w bazie AllMusic (ang.)
• Mikołaj Zieleński – nuty tego kompozytora dostępne w bibliotece cyfrowej Choral Public Domain Library (ChoralWiki)
• Mikołaj Zieleński w bazie Discogs.com (ang.)
• Dyskografia Mikołaja Zieleńskiego w bazie MusicBrainz (ang.)
• Spis wszystkich utworów kompozytora. usc.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-26)]. (ang.).