Mors arktyczny

Mors arktyczny
	Odobenus rosmarus
	(Linnaeus, 1758)
	; samiec morsa
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	drapieżne
Podrząd	psokształtne
Parvordo	płetwonogie
Rodzina	morsowate
Podrodzina	Odobeninae
Rodzaj	mors
Gatunek	mors arktyczny
Synonimy
	Phoca rosmarus Linnaeus, 1758; Odobenus odobenus Brisson, 1762; Rosmarus Morsus Boddaert, 1785; Rosmarus arcticus Pallas, 1811; Trichechus divergens Illiger, 1815; Trichechus obesus Illiger, 1815; Trichechus cookii Fremery, 1831; Trichechus virginianus De Kay, 1842; Odobenotherium lartetianum Gratiolet, 1858; Hemicaulodon effodiens Cope, 1869; Trichechus orientalis Dybowski, 1922; Odobaenus obesus Matsumoto, 1926; Trichechus obesus var. ochoticus Borissiak, 1930; Odobenus rosmarus laptevi Chapskiy, 1940;
Podgatunki
	O. r. rosmarus (Linnaeus, 1758); O. r. divergens (Illiger, 1815);
	O. r. rosmarus (Linnaeus, 1758); O. r. divergens (Illiger, 1815);
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; narażony na wyginięcie
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Mors arktyczny^[17], mors^[18]^[b], mors pośredni^[17] (Odobenus rosmarus) – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny morsowatych (Odobenidae).

Systematyka

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki zoolog Karol Linneusz, nadając mu nazwę Phoca rosmarus^[2]. Jako miejsce typowe autor wskazał europejską, azjatycką i amerykańską Arktykę^[19]. Podgatunek divergens po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1815 roku niemiecki zoolog Johann Karl Wilhelm Illiger, nadając mu nazwę Trichechus divergens^[6]. Okaz typowy pochodził z obszaru około 35 mi (56 km) na południe od Icy Cape na Alasce, w Stanach Zjednoczonych^[20]. Jedyny żyjący współcześnie przedstawiciel rodzaju mors^[17] (Odobenus)^[19]^[21]^[22].

Takson laptewi z Morza Łaptiewów nie jest uznawany za odrębny podgatunek; dane z analizy sekwencji mitochondrialnej wykazały, że populacja na tym obszarze jest najbardziej wysuniętą na zachód populacją O. r. divergens^[23]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają dwa podgatunki^[22].

Etymologia

Odobenus: gr. οδους odous, οδοντος odontos „ząb”; βαινω bainō „chodzić, spacerować”^[24].
rosmarus: duń. rosmar „mors”^[25].
divergens: nowołac. divergens, divergentis „rozbieżny”, od łac. divergere „zbłądzić”, od divergium „punkt separacji”, od vergere „skręcić, obrócić”^[26].

Rozmieszczenie geograficzne

Mors arktyczny występuje w zależności od podgatunku^[22]^[17]:

O. rosmarus rosmarus – mors atlantycki – północna Kanada (Zatoka Hudsona) do zachodniej Grenlandii i nieciągle od wschodniej Grenlandii do Svalbardu i północnej Rosji (Ziemia Franciszka Józefa i Morze Karskie); sporadycznie zgłaszania z Islandii i obserwacje zabłąkanych osobników w zachodniej i północnej^[27] Europie na południe do Zatoki Biskajskiej.
O. rosmarus divergens – mors pacyficzny – Morze Łaptiewów w północnej Rosji, Morze Beringa i Czukockie w północnej Rosji i na Alasce; wędrowne osobniki były obserwowane na południe do Nowej Anglii w Stanach Zjednoczonych.

Budowa

Długość ciała 250–350 cm, dla samic średnio 260 cm, dla samców średnio 315 cm; masa ciała 800–1800 kg dla samic średnio 1000 kg, dla samców średnio 1500 kg^[21]. Noworodki osiągają długość około 100 cm i ciężar około 85 kg^[21].

Wszystkie kończyny morsa są przekształcone w płetwy. Przednie kończyny są większe od tylnych i stanowią główny narząd ruchu. U młodych morsów dostrzega się rzadkie owłosienie skóry, dorosłe mają skórę bardzo słabo owłosioną. Na górnej wardze występują liczne włosy czuciowe. W uzębieniu wyróżniają się górne kły obecne u samców i u samic, szczególnie silnie rozwinięte u samców, mogą dorastać do 100 cm długości^[21], ale przeciętna ich długość wynosi ok. 50 cm. Masa największych kłów przekracza 5 kg^[18]^[21].

Ekologia

Głównym składnikiem pożywienia morsów są bezkręgowce zamieszkujące dno oceanu, np.: małże, ślimaki i rozgwiazdy, okazjonalnie poluje również na skorupiaki, ryby, foki (koticzaka niedźwiedziowatego (Callorhinus ursinus), fokowąsa brodatego (Erignathus barbatus), nerpę obrączkowaną (Pusa hispida) i fokę plamistą (Phoca largha)^[28].

W kulturze

Mors odgrywał ważną rolę w życiu mieszkańców Arktyki, którzy polowali na niego dla mięsa, skór, tłuszczu, kłów i kości^[29].

Tak zaczęła się historia polowań na morsa. Ludzie wybijali tysiące tych niedołężnych na lądzie istot. Z biegiem czasu opustoszała Wyspa Barentsa, a następnie wybrzeża Spitsbergenu. Urządzano masowe rzezie, np. na wyspie Niedźwiedziej w 1667 roku w przeciągu kilku godzin zabito 900 morsów, a w 1923 do brzegów przylądka Barrow na Alasce fale przyniosły ponad tysiąc trupów pozbawionych jedynie kłów^[30].

Ocenia się, że od początku XX w. przez 70 lat liczebność morsów w morzach arktycznych zmniejszyła się ok. 20-krotnie i na początku lat 70. tegoż stulecia nie przekraczała 50 tysięcy osobników. Zwracał też uwagę nikły (w porównaniu z fokami) przyrost naturalny morsów. Z tych powodów postanowiono zlikwidować całkowicie przemysłowe polowania na morsy: w ZSRR nastąpiło to w 1956 r., na Alasce i w Kanadzie z początkiem lat 70. Dopuszczono jedynie indywidualne łowy mieszkających na wybrzeżu Czukczów, Eskimosów i Aleutów, dla których łowiectwo było głównym źródłem utrzymania. Uzgodniono jednak maksymalne kontyngenty upolowanych zwierząt, które wyniosły po 1100 sztuk w ZSRR i na Alasce oraz 800 sztuk w arktycznej Kanadzie^[31].

Zagrożenia i ochrona

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii VU (ang. vulnerable „narażony”)^[16].

Uwagi

↑ ^a ^b Nomen nudum.
↑ Nazwa mors używana jest również w odniesieniu do rodzaju Odobenus.

Przypisy

↑ Odobenus rosmarus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 38. (łac.).
↑ M.J. Brisson: Regnum animale in classes IX. distributum, sive, Synopsis methodica: sistens generalem animalium distributionem in classes IX, & duarum primarum classium, quadrupedum scilicet & cetaceorum, particularem divisionem in ordines, sectiones, genera & species: cum brevi cujusque speciei descriptione, citationibus auctorum de iis tractantium, nominibus eis ab ipsis & nationibus impositis, nominibusque vulgaribus. Lugduni Batavorum: Theodorum Haak, 1762, s. 30. (łac.).
↑ P. Boddaert: Elenchus animalium, volumen I: sistens quadrupedia huc usque nota, eorumque varietates: ad ductum naturae, quantum fieri potuit disposita. Roterodami: Apud C.R. Hake, 1784, s. 169. (łac.).
↑ P.S. Pallas: Zoographia Rosso-Asiatica: sistens omnium animalium in extenso Imperio Rossico, et adjacentibus maribus observatorum recensionem, domicilia, mores et descriptiones, anatomen atque icones plurimorum. T. 1. Petropoli: Ex Officina caes. Academiae Scientiarum, 1811, s. 269. (łac.).
↑ ^a ^b Illiger 1815 ↓, s. 68.
↑ Illiger 1815 ↓, s. 64, 70, 75.
↑ N.C. de Fremery. Bijdragen tot der natuurlijke Gescheidenis van den Walrus (Trichechus rosmarus Linn.), en de Kennis der Verscheidenheden, welke onder deze Dierenvoorkomen. „Bijdragen tot de Natuurkundige Wetenschappen”. 6, s. 385, 1831. (niderl.).
↑ J.E. DeKay: Zoology of New-York, or the New-York fauna; comprising detailed descriptions of all the animals hitherto observed within the state of New-York, with brief notices of those occasionally found near its borders, and accompanied by appropriate illustrations. Cz. 1: Mammalia. Albany: W. & A. White & J. Visscher, 1842, s. 56. (ang.).
↑ M. Gratiolet. Note sur un fragment de crâne trouvé a Montrouge, près Paris. „Bulletin de la Société géologique de France”. Deuxième série. 15, s. 624, 1858. (fr.).
↑ E.D. Cope. Synopsis of the extinct Mammalia of the cave formations in the United States, with observations on some Myriapoda found in and near the same, and on some extinct mammals of the caves of Anguilla, W. I., and of other localities. „Proceedings of the American Philosophical Society held at Philadelphia for promoting useful knowledge”. 11 (81), s. 191, 1869. (ang.).
↑ B. Dybowski: Spis systematyczny gatunków i ras zwierząt kręgowych fauny wschodniej Syberyi. Cz. 1. Lwów: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1922, s. 351, seria: Archiowum Towarzystwa Naukowego we Lwowie. (pol.).
↑ H. Matsumoto. On two species of fossil Pinnipedia from Kazusa and Saghalin. „Science Reports of the Tohoku Imperial University”. 10 (1), s. 15, 1926. (ang.).
↑ А.А. Борисяк. Ископаемый морж с Охотского побережья. „Annals of the Russian Paleontological Society”. 8, s. 7, 1930. (ros. • ang.).
↑ K.K. Чапский. Распространение моржа в морях Лаптевых и Восточносибирском. „Проблемы Арктики”. 6, s. 94, 1940. (ros.).
↑ ^a ^b L.L. Lowry L.L., Odobenus rosmarus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016, wersja 2022-1 [dostęp 2022-08-13] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 153. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 198, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
↑ ^a ^b D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Odobenus rosmarus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2022-08-13].
↑ J.R. Ellerman & T.C.S. Morrison-Scott: Checklist of Palaearctic and Indian mammals 1758 to 1946. Wyd. 2. London: Trustees of the British Museum (Natural History), 1966, s. 325. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e B. Stewart: Family Odobenidae (Walrus). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 4: Sea Mammals. Barcelona: LynxEdicions, 2014, s. 118–119. ISBN 978-84-96553-93-4. (ang.).
↑ ^a ^b ^c C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher& W. Sechrest: IllustratedChecklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: LynxEdicions, 2020, s. 442. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
↑ Ch. Lindqvist, L. Bachmann, L.W. Andersen, E.W. Born, U. Arnason, K.M. Kovacs, Ch. Lydersen, A.V Abramov & Ø. Wiig. The Laptev Sea walrus Odobenus rosmarus laptevi: an enigma revisited. „Zoologica Scripta”. 38 (2), s. 113–127, 2009. DOI: 10.1111/j.1463-6409.2008.00364.x. (ang.).
↑ Palmer 1904 ↓, s. 470.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 612.
↑ divergens, [w:] The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2022-08-13] (ang.).
↑ Cde, Photo Story: Rare visit by Walrus in Skane, Sweden [online], The Dispatch, 12 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-26] (ang.).
↑ B. Stewart: Family Odobenidae (Walrus). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 4: Sea Mammals. Barcelona: LynxEdicions, 2014, s. 111–112, 119. ISBN 978-84-96553-93-4. (ang.).
↑ M.M. Carling M.M., Odobenus rosmarus [online], (On-line), Animal Diversity Web, 1999 [dostęp 2008-06-13] (ang.).
↑ Antonina Leńkowa, Oskalpowana Ziemia, 1988. Wyd. „Śląsk” Katowice wydanie IV zaktualizowane, s. 70.
↑ (pm): Coraz mniej morsów, w: „Poznaj Świat” R. XXII, nr 3 (256), marzec 1974, s. 41.

Bibliografia

J.K.W. Illiger. Ueberblick der Säugthiere nach ihrer Vertheilung über die Welttheile. „Abhandlungen der physikalischen Klasse der Königlich-Preussischen Akademie der Wissenschaften”. Aus den Jahren 1804–1811, s. 39–159, 1815. (niem.).
T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
M.M. Carling M.M., Odobenus rosmarus [online], (On-line), Animal Diversity Web, 1999 [dostęp 2008-06-13] (ang.).
Odobenidae (Family) [online], ZipCodeZoo.com [dostęp 2008-06-13] [zarchiwizowane z adresu 2013-04-28] (ang.).
Mały słownik zoologiczny: ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.

[uwaga1-7] Nomen nudum.

[a-20] Nazwa mors używana jest również w odniesieniu do rodzaju Odobenus.

[itis-1] Odobenus rosmarus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[lin-2] C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 38. (łac.).

[bri-3] M.J. Brisson: Regnum animale in classes IX. distributum, sive, Synopsis methodica: sistens generalem animalium distributionem in classes IX, & duarum primarum classium, quadrupedum scilicet & cetaceorum, particularem divisionem in ordines, sectiones, genera & species: cum brevi cujusque speciei descriptione, citationibus auctorum de iis tractantium, nominibus eis ab ipsis & nationibus impositis, nominibusque vulgaribus. Lugduni Batavorum: Theodorum Haak, 1762, s. 30. (łac.).

[bod-4] P. Boddaert: Elenchus animalium, volumen I: sistens quadrupedia huc usque nota, eorumque varietates: ad ductum naturae, quantum fieri potuit disposita. Roterodami: Apud C.R. Hake, 1784, s. 169. (łac.).

[pal-5] P.S. Pallas: Zoographia Rosso-Asiatica: sistens omnium animalium in extenso Imperio Rossico, et adjacentibus maribus observatorum recensionem, domicilia, mores et descriptiones, anatomen atque icones plurimorum. T. 1. Petropoli: Ex Officina caes. Academiae Scientiarum, 1811, s. 269. (łac.).

[CITEREFIlliger1815[https://www.biodiversitylibrary.org/page/11080924_68]-6] Illiger 1815 ↓, s. 68.

[CITEREFIlliger1815[https://www.biodiversitylibrary.org/page/11080920_64],_[https://www.biodiversitylibrary.org/page/11080926_70],_[https://www.biodiversitylibrary.org/page/11080931_75]-8] Illiger 1815 ↓, s. 64, 70, 75.

[fre-9] N.C. de Fremery. Bijdragen tot der natuurlijke Gescheidenis van den Walrus (Trichechus rosmarus Linn.), en de Kennis der Verscheidenheden, welke onder deze Dierenvoorkomen. „Bijdragen tot de Natuurkundige Wetenschappen”. 6, s. 385, 1831. (niderl.).

[kay-10] J.E. DeKay: Zoology of New-York, or the New-York fauna; comprising detailed descriptions of all the animals hitherto observed within the state of New-York, with brief notices of those occasionally found near its borders, and accompanied by appropriate illustrations. Cz. 1: Mammalia. Albany: W. & A. White & J. Visscher, 1842, s. 56. (ang.).

[gra-11] M. Gratiolet. Note sur un fragment de crâne trouvé a Montrouge, près Paris. „Bulletin de la Société géologique de France”. Deuxième série. 15, s. 624, 1858. (fr.).

[cope-12] E.D. Cope. Synopsis of the extinct Mammalia of the cave formations in the United States, with observations on some Myriapoda found in and near the same, and on some extinct mammals of the caves of Anguilla, W. I., and of other localities. „Proceedings of the American Philosophical Society held at Philadelphia for promoting useful knowledge”. 11 (81), s. 191, 1869. (ang.).

[dyb-13] B. Dybowski: Spis systematyczny gatunków i ras zwierząt kręgowych fauny wschodniej Syberyi. Cz. 1. Lwów: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1922, s. 351, seria: Archiowum Towarzystwa Naukowego we Lwowie. (pol.).

[mat-14] H. Matsumoto. On two species of fossil Pinnipedia from Kazusa and Saghalin. „Science Reports of the Tohoku Imperial University”. 10 (1), s. 15, 1926. (ang.).

[bor-15] А.А. Борисяк. Ископаемый морж с Охотского побережья. „Annals of the Russian Paleontological Society”. 8, s. 7, 1930. (ros. • ang.).

[cha-16] K.K. Чапский. Распространение моржа в морях Лаптевых и Восточносибирском. „Проблемы Арктики”. 6, s. 94, 1940. (ros.).

[iucn-17] L.L. Lowry L.L., Odobenus rosmarus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016, wersja 2022-1 [dostęp 2022-08-13] (ang.).

[miiz-18] Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 153. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[msz-19] K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 198, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.

[MSW3-9825889-21] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Odobenus rosmarus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2022-08-13].

[ell&mor-22] J.R. Ellerman & T.C.S. Morrison-Scott: Checklist of Palaearctic and Indian mammals 1758 to 1946. Wyd. 2. London: Trustees of the British Museum (Natural History), 1966, s. 325. (ang.).

[hmw-23] B. Stewart: Family Odobenidae (Walrus). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 4: Sea Mammals. Barcelona: LynxEdicions, 2014, s. 118–119. ISBN 978-84-96553-93-4. (ang.).

[icmw-24] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher& W. Sechrest: IllustratedChecklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: LynxEdicions, 2020, s. 442. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).

[lin&inni-25] Ch. Lindqvist, L. Bachmann, L.W. Andersen, E.W. Born, U. Arnason, K.M. Kovacs, Ch. Lydersen, A.V Abramov & Ø. Wiig. The Laptev Sea walrus Odobenus rosmarus laptevi: an enigma revisited. „Zoologica Scripta”. 38 (2), s. 113–127, 2009. DOI: 10.1111/j.1463-6409.2008.00364.x. (ang.).

[CITEREFPalmer1904[http://books.google.com/books?id=ApMeAQAAIAAJ&pg=PA470_470]-26] Palmer 1904 ↓, s. 470.

[CITEREFPalmer1904[http://books.google.com/books?id=ApMeAQAAIAAJ&pg=PA612_612]-27] Palmer 1904 ↓, s. 612.

[28] divergens, [w:] The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2022-08-13] (ang.).

[Cde2022-29] Cde, Photo Story: Rare visit by Walrus in Skane, Sweden [online], The Dispatch, 12 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-26] (ang.).

[Stewart-30] B. Stewart: Family Odobenidae (Walrus). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 4: Sea Mammals. Barcelona: LynxEdicions, 2014, s. 111–112, 119. ISBN 978-84-96553-93-4. (ang.).

[Carling_M1999-31] M.M. Carling M.M., Odobenus rosmarus [online], (On-line), Animal Diversity Web, 1999 [dostęp 2008-06-13] (ang.).

[Antonina_Leńkowa_Oskalpowana-32] Antonina Leńkowa, Oskalpowana Ziemia, 1988. Wyd. „Śląsk” Katowice wydanie IV zaktualizowane, s. 70.

[pm_Coraz_mniej_morsów_w_Poznaj-33] (pm): Coraz mniej morsów, w: „Poznaj Świat” R. XXII, nr 3 (256), marzec 1974, s. 41.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[a]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[b]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]