Województwo mazowieckie (I Rzeczpospolita)
| ||||
| 1529–1795 | ||||
| ||||
| Państwo | ||||
|---|---|---|---|---|
| Prowincja | ||||
| Data powstania |
1529 | |||
| Siedziba wojewody i sejmiku | ||||
| Wojewoda |
zobacz: wojewodowie mazowieccy | |||
| Powierzchnia |
23 016 km² | |||
| Populacja (1790[1]) • liczba ludności |
| |||
| Podział administracyjny | ||||
| ||||
| Liczba reprezentantów | ||||
| ||||
Położenie na mapie Rzeczypospolitej
| ||||
Województwo mazowieckie (łac. Palatinatus Masoviensis) – jednostka terytorialna Korony Królestwa Polskiego, później Rzeczypospolitej Obojga Narodów, istniejąca w latach 1529–1795, należąca do prowincji wielkopolskiej. Obejmowała powierzchnię 23 016 km²[2]. W jego skład wchodziło 10 ziem, tworzących razem 23 powiaty. Siedzibą wojewody była Warszawa. Sejmik generalny obradował w kościele św. Marcina w Warszawie.
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Po śmierci ostatniego z książąt mazowieckich Janusza III sejm mazowiecki złożył 10 września 1526 przysięgę na wierność królowi polskiemu. 20 września król Zygmunt I Stary ustanowił nowy urząd tymczasowego namiestnika dla Księstwa, vicesgerenta, którym miał być oddzielnie nominowany każdorazowy wojewoda mazowiecki. Pierwszym wicesgerentem został Feliks Brzeski.
Na zwołanym w początkach roku 1529 sejmie mazowieckim zawarto między Mazowszanami a delegatami koronnymi 11 lutego ugodę, mocą której Księstwo zostało wcielone do Korony na prawach województwa, a szlachta mazowiecka zrównana w prawach i obowiązkach z koronną. Ugodę tę zatwierdził Zygmunt Stary przywilejem piotrkowskim w dniu 27 grudnia 1529 r. Przywilej ten znosił wszystkie ciężary, daniny i świadczenia, do których szlachta mazowiecka była zobowiązana na rzecz książąt, natomiast zatwierdzał prawa, przywileje i wolności, jakie jej dotąd przysługiwały. Mazowsze zachowywało odrębność sądową ujętą w spisanych statutach (Zwód Prażmowskiego z 1530, następnie Zwód Goryńskiego z 1540)[3].
Urzędy
[edytuj | edytuj kod]Województwo mazowieckie wprowadzało do Senatu Rzeczypospolitej dwóch senatorów większych: wojewodę mazowieckiego i kasztelana czerskiego, a mniejszych aż sześciu: kasztelanów wiskiego, wyszogrodzkiego, zakroczymskiego, warszawskiego, ciechanowskiego i liwskiego.
Symbolika
[edytuj | edytuj kod].PNG)
Herbem województwa mazowieckiego był orzeł srebrny bez korony z przepaską na ogonie, w polu czerwonym.
Popis rycerstwo mazowieckie odbywało w każdej ze swoich ziem. Mundurem sejmowym wszystkich ziem województwa mazowieckiego był: kontusz ciemno-szafirowy, wyłogi i żupan barwy słomianej, guzy z literami X. M., na pamiątkę dawnej udzielności Księstwa Mazowieckiego.
Terytorium
[edytuj | edytuj kod]
.png)
| Ziemia | Powiat | Powierzchnia w mil² | Powierzchnia w km² |
|---|---|---|---|
| ziemia czerska | powiat czerski | 44,32 | 2440,25 |
| powiat grojecki | 12,67 | 697,74 | |
| powiat warecki | 16,42 | 904,44 | |
| Razem Σ | 73,41 | 4042,43 | |
| ziemia warszawska | powiat warszawski | 51,93 | 2859,69 |
| Razem Σ | 51,93 | 2859,69 | |
| ziemia wyszogrodzka | powiat wyszogrodzki | 11,41 | 628,78 |
| Razem Σ | 11,41 | 628,78 | |
| ziemia zakroczymska | powiat zakroczymski | 6,07 | 334,41 |
| powiat nowomiejski | 14,91 | 820,94 | |
| Razem Σ | 20,98 | 1155,35 | |
| ziemia ciechanowska | powiat ciechanowski | 12,65 | 696,82 |
| powiat przasnyski | 31,33 | 1725,33 | |
| powiat sąchocki | 5,15 | 283,07 | |
| Razem Σ | 49,13 | 2705,22 | |
| ziemia wiska (wizka) | powiat wiski | 10,09 | 555,86 |
| powiat wąsoski | 15,68 | 863,74 | |
| Razem Σ | 25,77 | 1419,60 | |
| ziemia łomżyńska | powiat łomżyński | 13,86 | 763,48 |
| powiat kolneński | 12,39 | 682,34 | |
| powiat zambrowski | 15,14 | 833,98 | |
| powiat ostrołęcki | 35,97 | 1980,50 | |
| Razem Σ | 77,36 | 4260,30 | |
| ziemia różańska | powiat różański | 10,59 | 583,51 |
| powiat makowski | 5,70 | 313,85 | |
| Razem Σ | 16,29 | 897,36 | |
| ziemia nurska | powiat nurski | 18,49 | 1001,77 |
| powiat ostrowski | 9,30 | 512,47 | |
| powiat kamieniecki | 38,87 | 2141,40 | |
| Razem Σ | 66,36 | 3655,64 | |
| ziemia liwska | powiat liwski | 17,20 | 3655,64 |
| Razem Σ | 17,20 | 3655,64 | |
| województwo mazowieckie Σ | 409,84 | 22571,77 | |
Ziemie
[edytuj | edytuj kod]
Sejmiki odbywały się w Ciechanowie, wysyłała 2 posłów i co piąty rok deputata. Powiaty:
- ciechanowski
- przasnyski
- sąchocki
Starostwo grodowe znajdowało się w Ciechanowie. Ziemia miała kasztelana drążkowego, który w senacie zajmował miejsce w ostatnim szeregu.
Sejmiki tej ziemi odbywały się w Czersku, szlachta wybierała 2 posłów na sejm i 1 deputata do Trybunału Koronnego co pięć lat. W ziemi były 3 powiaty:
- czerski (garwoliński – wydzielony z czerskiego w 1539 r.)
- grójecki
- warecki
W Czersku znajdowało się starostwo grodowe. W ziemi istniało 6 starostw niegrodowych: grójeckie, wareckie, garwolińskie, latowickie, osieckie i stromeckie[5]. Kasztelan czerski był drugim co do starszeństwa, po wojewodzie, senatorem w województwie, zajmując miejsce wśród kasztelanów krzesłowych.
Sejmiki odbywały się w Liwie, wybierano 2 posłów i 1 deputata do Trybunału co piąty rok. Niepodzielona na powiaty. Starostwo grodowe znajdowało się w Liwie. Istniało niegrodowe starostwo korytnickie. Ziemia miała senatora, kasztelana, zasiadającego w senacie na ostatnim „drążku”.
Sejmiki odbywały się w Łomży, wybierano 2 posłów i 1 deputata co piąty rok. Była największa w województwie, miała 4 powiaty:
- łomżyński (łomzieński)
- kolneński (koleński lub koliński)
- zambrowski
- ostrołęcki
Starostwo grodowe znajdowało się w Łomży. Oprócz grodu łomżyńskiego starosta opiekował się również grodami w Ostrołęce, Zambrowie i Kolnie. Istniało również niegrodowe starostwo ostrołęckie obejmujące Puszczę Zieloną.
Sejmikowała w Nurze, wybierała 2 posłów i 1 deputata do trybunału co piąty rok. Dzieliła się na 3 powiaty:
Do starostwa grodowego w Nurze należały również grody w Ostrowiu i Kamieńczyku.
Sejmiki odbywały się w Różanie, wybierano 2 posłów i 1 deputata co piąty rok, miała 2 powiaty:
- różański
- makowski
Szlachta tej ziemi odbywała sejmiki w Warszawie, wybierała 2 posłów i 1 deputata do Trybunału co pięć lat. W ziemi były 3 powiaty:
- warszawski
- błoński
- tarczyński
Starostwo grodowe znajdowało się w Warszawie. Istniały też 3 starostwa niegrodowe: błońskie, stanisławowskie i piaseczyńskie. Ziemia posiadała senatora, kasztelana warszawskiego, będącego tzw. kasztelanem drążkowym zasiadającym w senacie pod koniec, pomiędzy kasztelanami sochaczewskim i gostyńskim.
Zamieszkana przeważnie przez liczną szlachtę zagrodową, sejmikowała w Wiźnie, wybierała 2 posłów na sejm i 1 deputata do Trybunału co pięć lat. W ziemi były początkowo 2, później 3 powiaty:
- wiski
- wąsoski
- radziłowski – ze względu na dużą ilość szlachty wyodrębniony w 1548 r. jako trzeci powiat
Starostwo grodowe miało siedzibę w Wiźnie. Podlegał mu także gród w Wąsoszu. Ziemia miała swojego kasztelana, zajmującego dalekie miejsce wśród kasztelanów drążkowych.
Sejmikowała w Wyszogrodzie, wybierała na sejmy 2 posłów i co piąty rok deputata do Trybunału, niepodzielona ze względu na małą powierzchnię na powiaty. Starostwo grodowe znajdowało się w Wyszogrodzie. Ziemia miała swojego kasztelana, zajmującego miejsce w ostatnim rzędzie kasztelanów drążkowych.
Sejmikowała w Zakroczymiu, wybierała 2 posłów i 1 deputata co piąty rok. W ziemi były 2 powiaty:
- zakroczymski
- nowomiejski
Ziemia posiadała kasztelana, który zajmował miejsce w ostatnim rzędzie kasztelanów drążkowych.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Tabela: Summaryusz Generalny wszelkich dochodów Rzeczypospolitey tak w Koronie iako i w Litwie z kalkulacyą mil kwadratowych, tak со do dymów, podatków, iako i ludzi, w: Dziennik rządowo-ekonomiczno handlowy. Zaymuiący różne Wiadomości, Rządowe, Handlowe, Ekonomiczne, Fabryczne, Kontraktowe na Dobra, Summy, i Produkta. Zajmujący 3 miesiące kwiecień may czerwiec 1790. R.5. T. II. Warszawa 1790.
- ↑ Atlas historyczny Polski. Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku. PWN, 1973. s. 59. [dostęp 2023-01-17].
- ↑ Irena Gieysztorowa, Inkorporacja Mazowsza do Korony, „Notatki Płockie” 1977, nr 2, s. 34.
- ↑ Adolf Pawiński: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 5: Mazowsze. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1895, s. 50.
- ↑ Geografia historyczna [online], literat.ug.edu.pl [dostęp 2020-07-09].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Gloger Z., Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903; rozdział: Województwo Mazowieckie
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000 (mapa kartograficzna I Rzeczypospolitej z II połowy XVI wieku), autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin: Atlas Fontium: (1) http://atlasfontium.pl/index.php?article=corona (mapa i indeks do pobrania); (2) http://hgisb.kul.lublin.pl/azm/pmapper-4.2.0/map_default.phtml?config=korona&language=pl&resetsession=ALL
