Architetura espressionista
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
 L'architetura espressionista a l'é stàit un moviment architetural dësvlupà an Euròpa durant le prime desen-e d'agn dël sécol XX, dacant j'art visuaj espressioniste, ch'a l'han predominà an particolar an Almagna. L'architetura espressionista ëd mon a l'é na varietà special, ch'a dòmina ant l'òvest e ant ël nòrd dl'Almagna e an Olanda con la Scòla d'Amsterdam. Ël mòt architetura espressionista al prinsipi as limitava a descrive l'atività dla vanguardia alman-a, olandèisa, austrìaca, ceca e danèisa dal 1910 al 1930. Dle neuve definission a l'han estendù 'l tèrmin andré al 1905 e a l'han ëdcò spantialo al rest d'Euròpa. Ancheuj ël significà a l'é spantiasse ancor, tant da arferisse a d'architeture 'd minca temp e leu ch'a smon-o 'd caraterìstiche dël moviment original, 'me la distorsion, la framentassion o la comunicassion d'emossion violente o marcà. Lë stil a l'era caraterisà da l'adossion a la mòda moderna ëd materiaj neuv e esperimentaj, e da 'd forme dabon inusuaj, ispirà da forme ch'as treuvo an natura, dle vire possìbij da batì grassie mach a la produssion industrial ëd mon, assel e dzortut véder. Vàire architet espressionista a l'han combatù ant la prima guèra mondial e soe esperiense, combinà con ij batibeuj polìtich e 'l bolversman dla sossietà apress la Rivolussion ëd Novèmber dël 1919, a l'han adressà sòj programa përsonaj vers ël sossialism romàntich e n'idèja utòpica dël mond. Le condission conòmiche a l'han motobin limità 'l nùmer dle comission realisà fra 'l 1914 e la mità dj'agn 1920, con l'arzultà che la pipart dj'euvre espressioniste amportante a resto 'd proget sël papé, 'me pr'esempi l'architetura alpin-a ëd Bruno Taut e Formspiels ("Gieugh ëd forme") ëd Hermann Finsterlin. A son stàit numeros ij pavajon d'espossion provisòri d'ës perìod, dont na gròssa part a l'avìa un grand spìrit d'arnovament. Le senografìe teatraj e për ël cine a son stàite n'àutr sfògh për l'imaginassion espressionista e a l'han fornì dle cite rèndite conòmiche për coj progetista ch'a stantavo a mantense ant na situassion conòmica grama. D'eveniment amportant për l'architetura e j'art espressioniste a son stàite la Werkbundausstellung dël 1914 a Colònia, le corëspondense dël Gläserne Kette, la costrussion e l'atività dël Grosses Schauspielhaus ëd Berlin dël 1919, e l'atività dla Scòla d'Amsterdam. Ël pì amportant sìmbol dl'architetura espressionista a l'é la Tor Einstein d'Enrich Mendelsohn a Potsdam. Dal 1925 la pipart dj'architet arpresentant dl'espressionism, dont Bruno Taut, Erich Mendelsohn, Walter Gropius e Hans Poelzig, ansema a d'àutri espressionista dj'art visuaj, a son passà al moviment ciamà Neue Sachlichkeit (Neuv ogetivism), n'apròcc pì pràtich e pì gropà ai fàit ch'a arfudava l'agitassion emossional dl'espressionism. Contut sòn, queidun, an particolar Hans Scharoun, a son andàit anans con soa euvra tìpica espressionista. Dël 1933, con la montà al podèj dij nasista an Almagna, l'art espressionista a l'é stàita butà fòra 'd lej 'me n'art degenerà, e apress la guèra a l'é pa pì stàita arpijà da l'architetura antërnassional, fin-a che con l'architetura dëscostruista e regionalista crìtica a son arpijasse vàire prinsipi espressionista. Caraterìstiche[modìfica | modifiché la sorgiss]L’architetura espressionista a l’era motobin përsonal, e soens a arfudava ij dògma estétich, ma a serv definila con quèich criteri. Combin ch’a conten-a na granda varietà ‘d caraterìstiche, vàire pont a arcoro ant j’euvre dj’espressionista e a son pì o men marcà, da cas a cas.
Contest[modìfica | modifiché la sorgiss] Ëd cangiament polìtich, conòmich e artìstich a formavo 'l contest për le prime manifestassion dl'architetura espressionsta; an particolar an Almagna, andoa che le qualità utopiste dl'espressionism a l'han trovà na fòrta arsonansa con la comunità artìstica dë snista, bon-a a rësponde a la sossietà bolversà durant e dòp j'eveniment dla prima Guèra Mondial. La dërota an guèra, la fin dla monarchìa imperial alman-a con Gulielm II, j'aspet bon e gram dla democrassìa e l'otimism dla Repùblica ëd Weimar a fan monté 'n sens dë scheur fra j'architet vers jë stij ëd prima dla guèra e a cisso l'arserca 'd neuve solussion. Na part anfluenta dla comunità artìstica, dont d'architet, a l'han ël but ëd monté su d'arvolussion sìmij a cola russa. Col ch'a l'é considerà 'l prim edifissi espressionista, ël Grosses Schauspielhaus ëd Berlin, da na certa mira a arcòrda 'd pì 'l passà imperial, pitòst che 'l manch d'arzan dij temp ëd guèra o la depression apress-guèra. D'àutri stij 'd prima dla guèra tutun a continuo antratant ch'a së spantia l'espressionism: an particolar an Almagna l'architetura Jugendstil ch'a l'era la declinassion alman-a dl'architetura Art Nouveau. L'unità dij progetista con j'artisan a l'era 'n sagrin dij pì genit arpresentant dël moviment Arts and Crafts, visadì col moviment anglèis ch'a l'ha fàit giché l'Art Nouveau, e ës concet a l'é arpijà da j'espressionsta. N'àutra ròba che l'espressionism a manten dl'Art Nouveau a l'é l'anteresse për ël naturalism, ch'a l'é n'ardità romàntica, ma a dventa pì ispirà a la tèra pìtòst che ai vegetaj. Quand che l'architet Hermann Finsterlin a l'ha conossù 'l naturalista Ernst Haeckel a l'ha otnì na neuva sorgiss d'ispirassion për le forme naturaj ant l'euvra architetural espressionista. L'architetura futurista, l'art costrutivista e la contra-art dadaista a l'ero an camin ch'a rivavo soens a 'd conclusion mideme 'd cole espressioniste, an vivend la midema situassion. L'arvista ëd Bruno Taut Frülicht a ancludìa 'd proget espressionista, dont ël Monument a la Tersa Antërnassional ëd Vladimir Tatlins. Tutun ël futurism e 'l costrutivism a enfatisavo la mecanisassion e le tendense urbaniste, ch'a l'ero 'd concet che an Almagna a son nen considerà fin-a a lë spantiament dla corent Neue Sachlichkeit. Mendelsohn a l'é n'ecession: sò travaj a confin-a con futurism e costrutivism, përchè as nòta ant sòj sbòss l'istessa energìa, l'istess dinamism e l'istessa esuberansa ch'a smonìa 'l futurista Antonio Sant'Elia. Merzbau (1923) dl'artista dadaista Kurt Schwitters, con soe forme angolar e astrate a l'ha sugestionà l'espressionsm an architetura. Dë stij andividuaj 'me l'architetura modernista catalan-a d'Antoni Gaudí e l'antërpretassion dl'architetura Art Decò dàita da Frank Lloyd Wright a l'ero n'àutr tòch dël contest andoa ch'as anseriss l'espressionism. Dij lìber sël travaj ëd Wright a l'ero spantià ant ël sìrcol d'Erich Mendelsohn. Gaudí nopà sia a anfluensava, sia a l'era anfluensà da lòn ch'a së studiava an Almagna. Ël sìrcol dl'Anel, quand ch'a l'ha savù dl'euvra 'd Gaudí, a l'ha publicala an Almagna e parèj Finsterlin a l'ha tacà na corëspondensa con l'architet catalan. Ëdcò Charles Rennie Mackintosh a rintra ant ël duvert contest espressionsta, dagià che soa euvra, difìcil da classifiché, a pija 'd nuanse, an particolar për la mobilia (cadrega Ingram, smonùe ant l'espossion dla Secession Vienèisa dël 1900) e la ca Hill House, ch'a saran da consideré tìpiche espressioniste, combin ch'a sio precedente. Pensé[modìfica | modifiché la sorgiss]Vàire scritor a l'ha contribuì al pensé fondant dl'architetura espressionista, an particolar Friedrich Nietzsche, Soren Kierkegaard e Henri Bergson. Jë sbòss ëd Bruno Taut a l'avìo soens dacant ëd sitassion ëd Nietzsche, an particolar pijà da Also sprach Zarathustra, dont ël protagonista a ampërson-a la libertà cara a j'espressionista; la libertà 'd reagì ai borzoà e a la stòria, e la fòrsa dë spìrit dl'isolament ëd la përson-a. Ël poeta Paul Scheebart a l’ha travajà con Bruno Taut e sò sìrcol, e a l'ha contribuì con d'idèje basà sla soa poética dl’architetura 'd véder.   La nassenta psicologìa ëd Sigmund Freud e Karl Jung a l'é stàita amportanta për l'espressionism. L'esplorassion dj'efet psicològich dla forma e dlë spassi a l'é stàita considerà da j'architet ant soe costrussion, sòj proget e sòj film. Bruno Taut a l’ha notà le possibilità psicològiche dij proget senogràfich che con “j'oget a servìo a specé j'emossion e ij gest dj’ator da na mira psicològica”. L'esplorassion dij seugn e dl'incossient a l’ha fornì 'd material për l'arserca formal ëd Hermann Finsterlin. Arlongh ël sécol XVIII e XIX le filosofìe dl'estética a son stàite dësvlupà, an particolar con l’euvra ëd Kant e Schopenhauer e le nossion dël “sublim”. L'esperiensa dël sublim a l'era considerà cola ch'a podìa fé sté bin la gent, an fasendje dësmentié soe tëmme dëdnans a n'oget ch'a l'ha na fòrsa potenta e superior. A la fin dël sécol ch'a fà XIX l'alman-a Kunstwissenschaft, o “siensa dl'art”, an chërsùa, a l'era 'n moviment ch'a mirava a dësserne le lej dël gust estétich për rivé a n'apròcc sientìfich. Al prinsipi dël sécol XIX ël filòsof neo-kantian alman Max Dessoir, ëdcò teòrich dl'estética, a l'ha fondà la Zeitschift für Ästhetik und allgemeine Kunstwissenschaft (“Arvista për l'estética e le técniche artìstiche generaj”, 'doa a l'ha formulà sinch forme estétiche primarie: ël bel, ël sublim, ël tràgich, ël brut e lë stramb. Iain Boyd Whyte a scriv che antratant “j'espressionista a tnisìo franch nen dle còpie 'd Kant sota soe tàule da disegn. Tutun a-i era ant le prime desen-e d’agn dël sécol XX un fosoné d'idèje ch'a l’era favorèivol ai gust estétich e a la produssion artìstica dël romanticism. Le teorìe artìstiche ëd Wassily Kandinsky, ‘me “An slë Spìrit ant l’Art” (1912) e “Pont, Linia, Pian” (1926) a son stàite fondamentaj ant ël pensé espressionista. Materiaj[modìfica | modifiché la sorgiss].Fassadendetail.ajb.jpg)  Na costuma arcorenta ant j’architet espressionista a l’era ‘l dovrage ëd materiaj conforma sò podej d’espression poética. Soens l’antension a l’era d’unifiché ij materiaj ant n’edifissi për felo smijé monolìtich. Grassie a Bruno Taut e ‘l poeta Scheebart ël véder a l'é stàit considerà na solussion për l'architetura dl'ëvnì, ch'a sarìa stàita dcò na manera për vive mej e pì content apress na rivolussion contra 'l passà e la tradission, an batiend d'edifissi ampinì 'd lus multicolorà, ch'a arpresentava 'n futur mijor. A l'han publicà 'd test s'ës soget e a l'han costruì 'l Pavajon ëd Giassa a l'esposission dël Werkbund dël 1914. Sël basament dla cùpola 'd véder a-i ero anscrivùe 'd dit aforìstich componù da Scheebart, pròpe sël material.
N'àutr esempi d'usage monolìtich dël material a l'era col ëd Mendelsohn a la Tor Einstein. A venta noté dcò 'l gieugh ëd mòt ant ël nòm dla tor, Einstein, ch'a-j ispira 'd tenté 'd fela con "mach un-a pera" (ein Stein, an alman). Combin ch'a l'é nen stàita batìa con ën sol stamp ëd ciman (pr'ëd dificoltà técniche a son stàite dovrà an part ëdcò 'd mon e 'd màuta) l'efet dl'edifissi a l'é n'espression ëd fluidità. Mendelsohn a fa n'arserca ancreusa sël ciman armà e a lo presenta ant n'esibission dë sbòss sot ël tìtol Architetura d'assel e ciman a la Galerìa ëd Paul Cassirer ëd Berlin dël 1919. Ij mon a son stàit dovrà an manera sìmil për esprime la natura interiora dël material. Josef Franke a l'ha prodovù quèica cesa caraterìstica espressionista arlong la Ruhr, dj'agn 1920. Bruno Taut a l'ha dovrà ij mon për smon-e la massa e l'arpetission ant sò pless berlinèis Legien-Stadt. Tanme con ij predecessor dël moviment Arts & Crafts, fra j'espressionista a l'ero spantiasse d'argoment favorèivoj a la costrussion ëd mon dë stamp moral o fin-a irassional. Conforma j'espressionista, lë vzinament ëd la visual fin-a rivand al detaj pontilista a l'ha fàit dventé 'l mon, për sò color e soa gran-a, ën material da amiré tanme a dventrà l'arissadura conforma l'architetura antërnassional. |
