Joseph-Louis Lagrange

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Matemàtich e astrònom piemontèis. Sò travaj a spantia an tanti setor dla matemàtica: trames ëd j'àotri, ël càlcol dle variassion (dont a l'é ël fondator, ansema a Euler), la mecànica, la teorìa dij nùmer, j'equassion algébriche.

Soa biografìa as peul grosserman divid-se an tre part.

Perìod turinèis

Lagrange a nass a Turin ël 25 ëd gené dël 1736 an contrà dj'Afaitor, che al di d'ancheuj as ciama, an sò onor, contrà Lagrange.

Ant ël novèmber 1750, Lagrange a l'é anscrivusse a l'Università ëd Turin. Sò pare, ruinà da 'd malorose speculassion finansiarie, a vorërìa anandielo a la profession d'avocat, ma chiel, ancaminà ant ël novèmber 1752 lë studi dla fìsica (con Beccaria) e dla geometrìa (con Revelli), a l'ha dlonch ciàir cola ch'a sarà la passion ëd soa vita. Ël 26 dë stèmber dël 1755 a l'é nominà magìster ëd matemàtica a la Scòla Real d'Artijerìa ëd Turin. A l'é d'ës perìod-sì, an tra ij sëddes e ij vint agn, che Lagrange a vasta soa salute e dzortut sò stòmi con n'alimentassion fòla: për sòn a dovrà manten-e durant ël rest ëd soa vita na dieta rigorosa, ancora ëd pì ant ij perìod ëd pì gran travaj.

Soa prima contribussion a l'é l'ideassion dël càlcol dle variassion: ël 12 d'ost dël 1755 Lagrange a scriv na litra a Euler anté ch'a jë smon soa idèja. Ant j'agn a vnì, a travaja a coste idèje che a pùblica ansima a Miscellanea Taurinensia (1759-1761).
Ant ël 1757 a l'é an tra ij fondator dla Sossietà Privà Turinèisa, ch'a dventrà l'Academia dle Siense ëd Turin. Ël 2 d'otóber dël 1759 Euler a lo fà nominé mèmber ëstrangé, ël pì giovo ëd tuti, dl'Academia 'd Berlin.
Ant ël 1764 a vagna ël premi dl'Academia dle Siense ëd Paris për na memòria an sla librassion ëd la lun-a. Antlora l'Academia a spòrz na chestion ancora pì difìcil, ansima al problema ëd ses còrp arpresentà dal pianeta Gieuv, ij quatr satélit ch'as conossìo a coj temp e 'l Sol: ij progress fàit da Lagrange a-j fan torna vagné ël premi dl'Academia ant ël 1766. A sarà ancora premià d'l'Academia ëd Paris dël 1772 (con Euler) për na memòria an sël problema dij tre còrp, dël 1774 e dël 1778.
Dël 1767 a pùblica un travaj an sl'aprossimassion dle rèis ëd n'equassion algébrica dovrand le frassion continuà.

Perìod berlinèis

Ai 22 ëd fërvé dël 1769 as trasferiss a l'Academia dle Siense ëd Berlin, coma sucessor d'Euler, diretor ëd la session fìsica-matemàtica, d'apress l'anvit ëd Federich ël Grand ch'a l'avìa scrivuje che ël pì grand dij re d'Euròpa a dovìa avèj d'apress a chiel ël pì grand matemàtich europengh. A l'era nen obligà a fé lession.
Pòch apress d'avèj tramudà a Berlin, Lagrange as maria con na fija turinèisa ch'a l'era soa parent.

A Berlin Lagrange a ancamin-a a travajé ant l'aritmética.
Ant un travaj dël 1770 a studia le relassion an tra l'arzolubilità dj'equassion e le përmutassion ëd soe rèis. Sossì a lo pòrta a lë studi djë strop ëd përmutassion, an duvertand la stra aj travaj d'Abel e ëd Galois. Ant na litra a Laplace dij 15 dë stèmber dël 1782, Lagrange a-j nonsia ch'a l'ha scasi terminà cola ch'a sarà soa ciadeuvra, la Mécanique analytique, ma ch'a l'han nen pressa ëd livrela ch'a sa nen cand a podrà fela stampé.

Lagrange a resta a Berlin fin-a al 1787.

Perìod parisin

Mòrt ël re ëd Prussia dl'ost 1786, Lagrange a aceta l'anvit ëd Luis XVI a continué sò travaj matemàtich tanme mèmber ëd l'Academia ëd Fransa e dël maj 1787 a va a Paris, andoa a l'é an camin ch'a së stampa la Mécanique analytique. La famija real e l'Academia a lo arsèivo con riguard; Lagrange a arsèiv n'apartament al Louvre anté ch'a abitrà fin-a a la rivolussion. Lagrange a l'avìa sinquantun agn e a l'avìa l'ampression d'esse a la fin: miraco ij sign ëd na depression nervosa provocà da n'atività anteletual tirà tant an longh. A arconossìa da chiel d'avèj përdù ël piasì dla matemàtica. As adressa antlora a chestion ëd metafìsica, evolussion dël pensé dl'òm, stòria dle religion, lenghìstica, meisin-a, botànica. L'anteresse për la matemàtica as dësvija torna apopré a l'época dlë s-ciòp ëd la rivolussion.

La rivolussion

S-ciopà la rivolussion, ij forosté a devo chité la Fransa, ma për Lagrange as fa n'ecession. Chiel a vorìa sté për vëdde 'me ch'a finìa la stòria: a prevëdìa nen ël Teror e a l'avrà ocasion d'argreté soa decision.
Dë st'época-sì Lagrange, ch'a l'era restà vidov, as maria torna con la fija ëd sò amis l'astrònom Lemonnier, 'd na quaranten-a d'agn pì giovo che chiel.
Ël govern rivolussionari a lo trata assè bin e a j'assigna na pension. A fa part dla comission për la revision dël sistema dij pèis e mzure, dont a dventa pressident, e dël 1795 a l'é ciamà a la càtedra ëd mecànica e anàlisi a la neuva École Centrale des Travaux Publiques (dal 1797 Scòla politécnica). Fondà l'Anstitut ëd Fransa (an sostitussion dla vèja Academia dle Siense) Lagrange a dventa ël prim pressident dla session sientìfica. Finalman, a ven ciamà a mostré a la neuva École Normale.

Napoleon e Lagrange

Napoleon a apressiava bin Lagrange e cand ch'a l'avìa temp a ciaciarava soens con chiel ëd chestion filosòfiche e dël ròl dla matemàtica ant lë stat modern. Ant ël 1796, cand la Fransa a uniss ël Piemont a sò teritòri, Talleyrand a arsèiv l'órdin ëd cudì a jë bzògn dël pare 'd Lagrange, ch'a l'era ancor viv. Lagrange a l'é stàit nominà da Napoleon senator, cont dl'Amper e Grand Ufissial dla Legion d'Onor.

Ël darié angagg sientìfich ëd Lagrange a l'é stàit la revision e l'agrandiment ëd la Mécanique analytique, për fene na sconda edission. Bele ch'a l'avèissa passà jë 70, a l'avìa torna trovà tuta soa passion.
Lagrange a meuir a Paris ël 10 d'avril dël 1813. A l'é sotrà al Panthéon. Sò nòm a l'é gravà an sla Tor Eiffel, ansema a col d'àotri siensià avosà.

A pòrto sò nòm

Euvre prinsipaj

Réflexions sur la résolution algébrique des équations (1770)
Mécanique analytique (1788)

A l'é l'euvra pì amportanta ëd Lagrange, ch'a l'avìa concepine ël pian general ch'a l'avìa mach 19 agn. An cost lìber Lagrange a armarca che la mecànica as peul consideresse tanme la geometrìa 'd në spassi a quatr dimension: tre dimension ëspassiaj e na dimension temporal; sòn a basta për descrive le posission ocupà da na particela ch'a bogia

Théorie analytique des fonctions (1797) e Leçons sur le calcul des fonctions (1801)

Ambelessì Lagrange a dësvlupa ël càlcol diferensial e antëgral sensa dovré j'infinitesimaj ëd Leibniz nì la concession ëd lìmit ëd Newton. L'arzultà a l'é pà dël tut sodësfasant, ma sòn a possrà Cauchy e d'àutri a costruì na teorìa pì sòlida.

Traitè de la résolution des équations numériques de tous les degrés (Paris, edission definitiva dël 1808)

A l'ha dit

S'i fussa stàit rich i l'avrìa mai consacrà mia vita a la matemàtica.
I l'hai sempe armarcà che le pretèise dla gent a son pròpe an rason anversa dij mérit. A l'é un dij mè assiòma ëd moral.
Cand durant ël Teror ël chìmich Lavoisier a l'é decapità, Lagrange a comenta: A l'é bastaje 'n moment për tajé sa testa, e a j'andrà probabilman pì d'un sécol për arfene n'àotra parèj.
S'i veule vëdde në spìrit uman grand për da bon, intré ant ël laboratòri ëd Newton, antramentre ch'a dëscompon la lus o ch'a dësvèila ël sistema dël mond.
Cand Laplace a pùblica sò Traité de mécanique céleste, as dis che Napoleon a l'abia comentà che an cost'euvra monumental Dé a l'era nen mensionà e che Laplace a l'abìa rësponduje che a l'avìa nen da manca ëd costa ipòtesi. Savulo, Lagrange a l'avrìa dit: Ah, ma a l'é n'ipòtesi motobin bela.

A l'han dit ëd chiel

Lagrange a l'é la piràmid àota dle siense matemàtiche. Napoleon.